ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ: МӘСЕЛЕНІҢ МӘНІ, СЕБЕПТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОҒАМҒА ӘСЕРІ

Жумабаева Куралай Жумабаевна,

Алматы технологиялық университеті

Әлеуметтік гуманитарлық пәндер

кафедрасының асистент профессоры,

заң ғылымдарының кандидаты

zhumabaeva-kuralay@mail.com

Экология мамандығының 1 курс студенттері:

Серікқызы Шұғыла

shugylaserikkyzy30@gmail.com

Тургалиева Анель Маркенқызы

Nelya66368@gmail.com

Аңдатпа:Бұл мақалада экологиялық құқық бұзушылықтың мәні, түрлері, олардың қоғам мен табиғатқа тигізетін салдары талданады. Сонымен қатар Қазақстандағы экологиялық заңнаманың талаптары, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету тетіктері, мемлекеттік бақылау және құқық бұзушылық үшін жауапкершілік түрлері қарастырылады.

Кілт сөздер: экология, құқық бұзушылық, ластану, экологиялық қауіпсіздік, тұрақты даму, табиғатты пайдалану, жауапкершілік:

Кіріспе

XXI ғасыр — экологиялық дағдарыстар ғасыры. Өндіріс көлемінің артуы, халық санының өсуі және табиғи ресурстарға деген тәуелділіктің күшеюі қоршаған ортаның жағдайын күрт нашарлатты. Осындай жағдайда экологиялық құқық бұзушылықтар тек табиғатқа ғана емес, қоғамға, экономикаға, тіпті ұлттық қауіпсіздікке де зор қауіп төндіреді.

Экологиялық құқық бұзушылық — бұл табиғатты қорғау жөніндегі заң талаптарын бұзу, қоршаған ортаға зиян келтіретін немесе зиян келтіру қаупін тудыратын әрекеттер мен әрекетсіздіктер.

1. Экологиялық құқық бұзушылықтың ұғымы мен құқықтық негіздері

Қазақстанда экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған негізгі нормативтік актілер:

• ҚР Экологиялық кодексі (2021 ж.)

• «Қоршаған ортаны қорғау туралы» ҚР Заңы

• ҚР Қылмыстық кодексінің 325–337-баптары (экологиялық қылмыстар)

• Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекс

Бұл заңдар табиғи ресурстарды пайдалану тәртібін, қоршаған ортаға зиян келтіргендерге қолданылатын әкімшілік, азаматтық және қылмыстық жауапкершілікті айқындайды.

2. Экологиялық құқық бұзушылықтардың түрлері

Экология саласындағы құқық бұзушылықтар бірнеше үлкен топқа бөлінеді:

2.1. Атмосфералық ауаны ластау

• Көмір, мұнай, газ жаққандағы қалдықтар

• Автокөлік түтіні

• Өнеркәсіптік зауыттардың зиянды шығарындылары

Салдары: тыныс алу ауруларының өсуі, климаттың өзгеруі, смогтың пайда болуы, онкологиялық аурулардың көбеюі.

2.2. Су ресурстарын ластау

• Өндірістік ағынды сулар

• Химиялық тыңайтқыштар

• Мұнай өнімдері

Салдары: ауыз судың тапшылығы, балықтардың қырылуы, адамдардағы ішек аурулары.

2.3. Топырақты ластау

• Пестицидтер, ауыр металдар, радиоактивті қалдықтар

• Қоқыс төгудің заңсыз орындары

Салдары: ауыл шаруашылығы өнімділігінің төмендеуі, азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп.

2.4. Орман және биоресурстарды заңсыз пайдалану

• Заңсыз ағаш кесу

• Браконьерлік

• Жойылып бара жатқан жануарларға қастандық

Салдары: экожүйелердің бұзылуы, климаттың нашарлауы, биоалуантүрліліктің азаюы.

2.5. Қалдықтарды басқару ережелерін бұзу

• Қатты тұрмыстық қалдықтарды ретсіз төгу

• Улы қалдықтарды жасыру

• Қайта өңдеу жүйесінің дамымауы

3. Экологиялық құқық бұзушылықтың негізгі себептері

Экологиялық заңдардың бұзылуына әсер ететін факторлар:

– Экономикалық пайда үшін экологиялық нормаларды елемеу

Кейбір кәсіпорындар шығын болмас үшін сүзгілерді орнатпайды.

– Мемлекеттік бақылаудың жеткіліксіздігі

– Халықтың экологиялық сауаттылығының төмендігі

– Ескі технологиялардың пайдаланылуы

– Қалдықтарды қайта өңдеу жүйесінің әлсіздігі

– Табиғат қорғау мәдениетінің төмен болуы

4. Экологиялық құқық бұзушылықтың салдары

4.1. Денсаулыққа әсері

• онкологиялық аурулардың артуы

• аллергиялар

• тыныс алу жүйесінің бұзылуы

4.2. Экономикалық шығындар

• ауыл шаруашылығы өнімінің азаюы

• табиғатты қалпына келтіру шығындары

• туризмнің құлдырауы

4.3. Әлеуметтік зиян

• халықтың өмір сапасының төмендеуі

• экологиялық миграция (Арал өңірі мысал)

4.4. Табиғи экожүйелердің бұзылуы

• жануарлар мен өсімдіктердің жойылуы

• климаттың өзгеруі

• жердің шөлге айналуы

5. Қазақстандағы экологиялық жауапкершілік түрлері

5.1. Әкімшілік жауапкершілік

• айыппұл

• қызметті тоқтату

• лицензияны қайтарып алу

5.2. Қылмыстық жауапкершілік

Аса қауіпті экологиялық зиян үшін ҚК 325–337 баптары бойынша:

• 5 жылдан 7 жылға дейін бас бостандығынан айыру

• үлкен көлемде айыппұл

• кәсіпорын басшыларын жұмыстан шеттету

5.3. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік

• қоршаған ортаға келтірілген шығынды өтеу

• залалды қалпына келтіру

6. Экологиялық құқық бұзушылықтардың алдын алу жолдары

– Мықты экологиялық бақылау орнату

(экопосттар, мониторинг, қашықтықтан талдау)

– Халықтың экологиялық білімін көтеру

– Жасыл технологияларға көшу

• күн, жел энергиясы

• электр көліктері

– Қалдықтарды қайта өңдеу инфрақұрылымын дамыту

– Экологиялық мәдениетті қалыптастыру

Қорытынды

Экологиялық құқық бұзушылық – тек заң бұзушылық емес, бүкіл қоғамға, мемлекетке және болашақ ұрпаққа төнетін үлкен қауіп. Табиғатқа келтірілген әрбір зиян адам өмірінің сапасына кері әсер етеді. Сондықтан экологиялық заңдарды сақтауды бақылау, жауапкершілікті күшейту және халықтың экологиялық сана-сезімін арттыру – тұрақты дамудың негізгі шарты.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. ҚР Экологиялық кодексі (2021).

2. ҚР «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңы.

3. Тлеубергенов Т. Экологиялық қауіпсіздік және табиғатты пайдалану. Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2022.

4. Ә. Бейсенова және т.б. Экология негіздері. Алматы: Дарын, 2020.

5. Hunter D. Environmental Law and Policy. Cambridge, 2019.

6. UNEP Environmental Report, 2022.