Тақырыбы:

Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды сәтті әлеуметтендіру мен бейімдеуді қамтамасыз ету шарттары

Адам баласында өмірге келген сәттен бастап, белгілі ортаға бейімделу процесі жүреді. Психологияда бұл процесті адаптация деп атайды. Адаптация-жеке адамның немесе әлеуметтік топтың ортамен әрекеттестігі, оған осы ортаның нормалары мен құндылықтарын игеру, сонысымен қатар ортаның мақсатына сәйкес өзгеруі, қайта құрылуы жатады. «Бейімделу» (адаптация) ұғымы психологияда адамның қоршаған орта жағдайына бейімделуін білдіреді.

Бейімделудің негізгі түрлері –сенсорлық бейімделу мен әлеуметтік бейімделу. Сенсорлық бейімделу–түйсіктердің бейімделуі. Әлеуметтік бейімделу –бейімделудің еңжоғары дәрежесі, бір жағынан, үнемі жүретін индивидтің әлеуметтік орта жағдайларына белсенді түрде бейімделу процесі, екінші жағынан, бұл процестің нәтижесі. Осы екі компоненттің өзара қатынасы индивидтің қажеттіліктеріне, оларды қанағаттандыру мүмкіндігіне тәуелді. Бейімделу үздіксіз жүретін процесс болса да, оны әдетте, адамның өмірінде негізгі әрекеттердің және әлеуметтік ортаның ауысуымен байланыстырады. Әлеуметтік бейімделу – тек дені сау адамдардың ғана емес, сонымен қатар мүмкіндігі шектеулі балалардың да әлеуметтік ортаға қосылуы, қоғамда өмір сүруге бейімделуі. Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар - тiршiлiк-тынысының шектелуiне және оны әлеуметтiк қорғау қажеттiгiне әкеп соқтыратын аурулардан, жарақаттардан, олардың салдарынан, кемiстiктерден организм функциялары тұрақты бұзылып, денсаулығы бұзылған он сегiз жасқа толмаған адам. Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларда бейімделу үдерісі үнемі сәтті, қиындықсыз бола бермейді. Кейде, адекватты емес мінез-құлық реакциялары, қиын психологиялық ситуациялар туындайды. Бір сөзбен айтқанда, дезадаптация пайда болады. Балалардағы дезадаптация күйі оңай пайда болғанмен, адаптация үдерістері ұзақ уақытқа созылады. Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың бейімделу немесе адаптация қиындықтарын жеңілдету, психикалық дамуын қалыпты балалардың психикалық дамуы деңгейіне жақындату коррекция және компенсация жолдарымен жүзеге асады. Дәлірек айтқанда, коррекция (түзету) ұғымы – психикалық және дене бітімдік дамудағы кемшіліктерді, психологиялық-педагогикалық және емдеу-сауықтыру шараларының жүйесі көмігімен түзету. Бұл жүйе баланың психикасының, дене бітімінің ауытқуларын жеңілдетуге және жоюға бағытталады. Дамудағы ауытқуды түзету немесе коррекция жасаудың тұтас тұжырымдамасын алғаш рет итальян педагогы М.Монтессори (1870-1952) жасады. Ол сезімдік тәжірибе мен моториканың дамуы автоматты түрде ойлауды дамытады, себебі олар ойлаудың алғышарттары деп есептейді.

Жыл санап Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға деген көзқарас өзгеріп келеді, яғни, орта оларды қоғамның белсенді мүшесі және өз тағдырына батыл сеніммен қарайтын жеке тұлға ретінде қабылдауда. Осы орайда педагог қызметкерлердің ең басты міндеті болып, қоғамдағы мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеу мен оқытудың ерекшеліктерін анықтап, олардың отбасындағы қарым-қатынасын дамытып, дені сау балалармен аралас-құралас жағдай туғызу, қоғам мен жеке адамдардың түсінігінде жарымжан балаларға әркез жәрдем беруге әзірлік сезімін туғызуды қамтамасыз ету болып табылады.

Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар саны жылдан-жылға көбейіп келеді. Бүгінгі күні аталмыш балаларды әлеуметтендіру проблемасы өзекті және жиі білім берудің әртүрлі деңгейлерінде талқыланады. Әлеуметтену әлеуметтік орта жағдайларына белсенді бейімделу ретінде адамның қоғамдағы әл-ауқатының негізі ретінде қызмет етеді. Кез-келген адамның жеке және әлеуметтік әл-ауқаты оның табысты жұмысына, өмірінің жағдайына және бос уақытының қызықты өтуіне байланысты. Бірақ ерекше балалар үшін әлеуметтену процесі айтарлықтай қиын, ал олардың болашағы тікелей еңбек ету, ақша табу қабілетіне, өзінің жеке өмір салтын құруға, басқалармен қарым-қатынас орнатуға және олардың бос уақытын ұйымдастыруға байланысты. Ерекше баланың негізгі проблемасы - оның әлеммен байланысын бұзу, қозғалғыштығының шектеулілігі, құрдастарымен және ересектермен нашар қарым-қатынас, табиғатпен қарым-қатынастың шектеулілігі, бірқатар мәдени құндылықтарға қол жетімсіздігі, кейде тіпті бастауыш білім беру.

Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды әлеуметтік әлемге бейімдеу, қоғамның бір бөлігі ретінде өзін-өзі тану, баланың қоғамда қабылданған қарым-қатынас нормалары мен ережелерін игеруі. Сонымен қатар, жобаның басты мәселелерінің бірі - ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға қатысты қабылдау мен эмпатияны дамыту.

Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың демалысын және дамуын ұйымдастыруға мүмкіндік беретін белсенді жұмыс түрлерін енгізу.

• балалар қоғамнан оқшауланған сезінбейтін, қарым-қатынасты жоғалтпайтындай жағдай жасау;

• ерекше балаларды медициналық көрсеткіштерді ескере отырып, олардың мүмкіндіктері, қызығушылықтары мен қабілеттеріне сәйкес келетін жағымды іс-шараларға тарту;

• ерекше балалары бар отбасыларға психологиялық көмек көрсету;

• Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар арасында коммуникативті дағдыларды дамыту;

• қоғамдағы ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды қабылдау мен олардың жанашырлығын дамытуға ықпал ету.

- балалардың әлеуметтік іс-шараларға, әр түрлі деңгейдегі шығармашылық байқауларға қатысуы;

- әлеуметтену процесінде өзін-өзі сәтті жүзеге асыру мүмкіндігі;

- отбасында және құрдастарымен қарым-қатынаста әлеуметтік қолдау және дамытушылық мінез-құлық дағдыларының болуы;

- қоғамдағы ерекше балаларға деген оң көзқарасты қалыптастыру;

- ерекше балалары бар отбасылардағы әлеуметтік-психологиялық шиеленіс факторларын төмендету.

Аталмыш балалармен жұмысты тиімді жүзеге асыру үшін қажетті ресурстар

• педагог-психолог;

• логопед;

• тифлопедагог;

• әлеуметтік педагог;

• қосымша білім беру мекемелерінің педагогтері және мектеп әкімшілігі.

Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың әлеуметтік бейімделуі деп қоғамда қабылданған мінез-құлық ережелері мен нормаларын бойына сіңіру арқылы баланың әлеуметтік орта жағдайына дағдылануының арнайы ұйымдастырылған үздіксіз білім беру процесі түсініледі. Егер біз психологиялық жарақат алған балалар, жетім және мүмкіндігі шектеулі балалар туралы айтатын болсақ, онда әлеуметтік бейімделу мен оңалтудың арнайы шаралары қажет, бұл балалардың осы санаттарын қоғамға еніп қана қоймай, сонымен бірге олардың шығармашылық және жұмыс қабілеттерін жүзеге асыруды қамтамасыз ете алады. Әлеуметтік бейімделу тұрғысынан алғанда, ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар тобы бейімделу қабілетінің шектеулі болуына байланысты ең проблемалы болып табылады. Ерекше балалардың қоғамға ауыр бейімделуінің негізгі себептері:

- психикалық және физикалық денсаулықтың болмауы;

- шектеулі әлеуметтік тәжірибе;

- қолайсыз отбасылық-экономикалық жағдай.

Ерекше балалар бүкіл оқу кезеңінде психологиялық-педагогикалық және медициналық-әлеуметтік қолдауға мұқтаж. Осындай баланы тәрбиелеп отырған отбасы үшін баланың әлеуетін барынша арттыру және оның қоғамға ойдағыдай енуі маңызды, сондықтан ата-аналар осы санаттағы балаларды тәрбиелеу мен оқытуда кеңестер беруі керек.

Сондай-ақ, ата-аналардың құзыреттілік деңгейін арттыру және білім беру мен оқытуда ата-аналардың рөлін арттыру мақсатында балалар мен ата-аналарға әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық көмекті ұйымдастыру мәселелері бойынша кеңесу қажет.

Ата-аналармен «Қарым-қатынас клубын» құру. Маңызды шарттардың бірі - тәрбие жұмысы, соған байланысты мектепке дейінгі білім беру мекемесінің әкімшілігімен, мамандарымен, қосымша білім беру мекемесінің оқытушыларымен және ата-аналарымен бірге жыл бойына әр түрлі тақырыпта әңгімелер өткізіледі.

Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар проблемаларына қоғамның назарын аудару үшін көпшілік іс-шараларын өткізу маңызды.

Мысалы, инклюзивті білім беру апталығы аясында «Мен және басқалар», «Мен мейірімділік әлеміндемін» мейірімділік сабақтарын өткізіңіз.

Ерекше балаларды әлеуметтендіруді жақсарту жобасын іске асыру шеңберінде осы санаттағы балаларды әлеуметтік жұмыстарға тартуда өз үлесін қосады.

Осылайша, білім беру процесінде ерекше қажеттіліктері бар балаларды қолдау интеллектуалды, жеке және шығармашылық әлеуетін жан-жақты дамытуға ықпал ететін қолайлы білім беру ортасын сақтауға бағыттау, білім беру кеңістігінде және одан тыс жерлерде әлеуметтену және бейімделу жүзеге асырылады.

Әлеуметтену – ол барлық әлеуметтік процестердің қосылуы. Бұл арқылы тұлға белгілі бір білім жүйесін, ережесін, құндылығын меңгереді және қоғамның  толық мүшесі болып саналады, мәдениеттілікке  тәрбиеленеді. Мемлекет даму ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың білім алуына, дамуында ауытқуды түзетуіне және әлеуметтік бейімделуіне жағдай жасауды қамтамасыз етеді. Қазіргі таңда ерекше тұлғаларға қоғамның көзқарасы өзгерген сайын оларды әлеуметтік ортаға бейімдеудің көптеген түрлері қарастырылуда.

Отбасы - бала әлеуметтенуіндегі маңызды институт деп алсақ:

Әлеуметтік - мәдени өлшем: Ата-ананың білім деңгейі,қоғамдық өмірге араласу белсенділігіне байланысты.

Әлеуметтік - экономикалық өлшемі: Ата-ананың материалдық және жұмыспен қамтамасыз етілуіне байланысты

Техникалық –гигиеналық тұрмыс жағдайы: Үй құрылысының жабдықталуы, өмір сүру салты ерекшеліктеріне байланысты.

Демографиялық: Отбасы құрылымына байланысты

Баланың дамуындағы әлеуметтік жағдайды сипаттау:

• Тұрғын-үйлік жағдайын зерттеу

• Отбасы құрамы туралы ақпарат жинау

• Отбасылық қарым-қатынасы туралы мағлұмат алу

• Баланың қызығушылықтарын анықтау

Әлеуметтік қажеттіліктерді бағалау мен қолдау бағыттары

Ата-ананың мүмкіндіктері

Әлеуметтік орта

Баланың дамуындағы қажеттіліктер

Ерекше білім алуға қажеттілігі бар балалардың отбасымен жасалған әлеуметтендіру жұмыстарының тиімділігі:

• Ата-ананың өз мәселесімен күйзелісте болуының алдын алады;

• Ата-аналар бір-бірімен тәжірибе алмаса алады;

• Бала қажеттіліктерін қамтамасыз етуде мамандардың кеңесін алады;

• Педагогикалық жиында ата-аналар әлеуметтену мүмкіндігіне ие болып, сырттай қолдау табады;

• Баланың қалыптасуына жан-жақты ақпараттандыру қызметін алады;

• Жеке дамыту бағдарламасының тиімділігінің қажеттілігін түсінеді.

Әлеуметтік бейімдеу екі бағытта жүзеге асады:

1. Қоршаған орта кедергілерін жоюға бағытталған жұмыс;

2. Балалардың қажеттіліктері мен мәселелерін шешуге бағытталған жұмыс

Инклюзивті білім беру— ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың дамуында сәл бұзушылығы мен ауытқулары бар балалардың дені сау балалармен бірге олардың әлеуметтендіру және интеграция процестерін жеңілдету мақсатындағы бірлескен оқыту. 

Ерекше білім беруге қажеттілігі бар балаларды оқыту, тәрбиелеу, дамыту және әлеуметтік бейімдеуді педагогикалық қолдау

Қазіргі қоғамда заманауи әлеуметтік- экономикалық ахуалда өсіп келе жатырған жас ұрпақтың нақты да сенімді әлеуметтік бағыттарды жоғалтып ала бастағаны байқалады. Әлеуметтендірудің қалыптасқан дәстүрлі формаларының қазіргі заманға лайықталмаған жарамсыздығы, олардың бір жолды таңдауын, яғни жастардың өз болашағы үшін өздерінің жауапкершілігі жоғары болуын талап етеді. Бұл жағдайда жастар мен жасөспірімдердің заманауи қоғамдық қатынастарға бейімделмегендігі мен дайын еместігі көптеген маңызды мәселелердің туындауына себеп болады. Бұл мәселелерге тән ортақ белгі бұл өскелең ұрпақты тәрбиелеу мен оқыту қазіргі заманның талаптары мен тілектері ескеріле отырып жүргізілуі керек. Қазіргі күрделі әлеуметтік даму жағдайында, құндылықтар мен әлеуметтік нормалардың өзгере бастаған заманында, отбасында берілетін тәрбиенің ықпалы азайған заманда балаларды психологиялық-педагогикалық тұрғыда қолдаудың маңызы өсетіні белгілі. Педагог пен баланың қарым-қатынасындағы ұстанымдар да өзгереді: «оқушы мен оқытушы» орнына, «адам мен адам» парадигмасы қалыптаса бастайды. Балаларды психологиялық-педагогикалық қолдау бұл - баламен кеңесе отырып оның жеке қызығушылықтарын анықтау, оның белгілі бір мақсаттарға деген ұмтылыстары мен мүмкіндіктеріне қолдау көрсету, оның адами қасиеттері мен құндылықтарын сақтай отырып дамуына, оқыту нәтижелеріне өз бетінше қол жеткізуіне, өзін-өзі тәрбиелеуіне, көпшілікпен араласуына, өмір сүру салтын қалыптастыруға кедергі келтіретін қиындықтарды жеңуіне көмектесу болып табылады. Инклюзивті оқыту практикасында психологиялық-педагогикалық қолдау бұл әрбір баланың мүмкіндігі мен қажетіне қарай әлеуметтік- психологиялық және педагогикалық жағдай жасауға бағытталған мамандар тобының қызметтерін қамтиды.

Ерекше тұлғаларды қоғамға қосудың екі жолы бар екенін атап өтуге болады:

1) Ерекше білім беру қажеттіліктері бар тұлғаларды  қоғамға қосуды және қоғамның мүгедек балаларды өздеріне қабылдауға деген дайындығын қарастырады. Бұл жағдай елімізде енді қолға алынып жатыр.

2) Ерекше білім беру қажеттіліктері бар тұлғаларды қоршаған ортаға бейімделуін қарастырады. Бұл кезде мүмкіндігі шектеулі тұлға қоғамға қосылудың объектісіне айналады, яғни олардың әлеуметке  үйлесімді түрде ену мүмкіндіктерін шектейді.

Әлеуметтік ортаға енгізу -әлеуметтік қатынастың жалпы жүйесіне және баланың өз жағдайына қарай білім алу ортасына ерекше балалардың әлеуметтік бейімделуін қалыптастыру. Бейімделу – бұл жеке тұлғаның әлеуметтік құрылымдарға енуі. Бұл балаларды әлеуметтік ортаға енгізудің негізгі бір факторы - ортаны ерекше баланы қабылдауға дайындау.

Әлеуметтендіру бұл процесс белгіленген әлеуметтік жағдайларды жеке тұлғаны қалыптастыру, әлеуметтік тәжірибелерді меңгеру процесі, бұл кезде адам сол ортада, топта қабылдаған мінез-құлық ережесіне қалыптасып кетеді.

Ерекше балалардың тәрбиесі бір – біріне қарама – қарсы екі ұғымнан тұрады. Олардың бір түрі – «шеттетілгендер», яғни ата – анасы баланы жан – жақты, материалдық жағынан толық қамтамасыз етеді. Ал, оның ішкі әлеміне үңіліп, рухани қажеттіліктеріне терең бойлай бермейді. Тіпті кейде, баланы жазалайды. Мұндай отбасындағы балалар іштей күйзеліске түседі. Ата – аналарының сүйіспеншілігіне, махаббатына қақымыз жоқ деп ойлайды. Олардың көңіл – күйі түсіп, сенімсіздік пайда болады. Психологиялық шеттету баланың интелектуалдылығына кері әсерін тигізеді, білім деңгейін тежейді. Екінші бір жағдай – баланы шектен тыс қамқорлыққа алу. Ата – аналар бала алдындағы «кінәсін» сезініп, оны тым бос ұстап еркелетеді, кез – келген өтінішін орындауға тырысады. Мұндай атмосферада өскен бала бұйығы келеді Өз - өзіне сенімсіз, әлжуаз болып өседі. Мұндай балалар  әлеуметтік даму жағынан түрлі қиындықтарға тап болады.

Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың отбасындағы қарым-қатынасын және өзі қатарлас балалармен қарым-қатынасын анықтау, олармен бірдей деңгейде араласуына мүмкіндік туғызу, білім деңгейіне сай оқыту және қоғамның болашақ өз-өзіне сенімді азамат етіп тәрбиелеу үшін педагог-мамандар ата-аналармен, әлеуметтік сала қызметкерлерімен тығыз байланыста болуы керек. Тек осы жағдайда ғана, ерекше балалардың өздерін қоғамның толыққанды азаматы ретінде қабылдануына жағдай туатын еді.

Жас ұрпаққа үздіксіз білім мен тәрбие беруді жетілдіруқоғам алдындағы өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Өйткені қоғам дамыған сайын, әлеуметтік сұраныста күрделенеді. Юнеско білім беру мазмұны бойынша білім мен тәрбиені әлеуметтендірудің келесі түрлерін белгілеуге болады:

- тұлғаны өз бетінше білім алуға үйрету;
-тұлғаны өз бетінше өмір сүре білуге үйрету;
-тұлғаны өзгелермен бірлесе өмір сүруге, еңбек етуге үйрету;
-тұлғаны өзін-өзі дамытуға, өз бетімен жұмыс істеуге үйрету.

Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды әлеуметтік ортаға бейімдеу, бейімдеу, кіріктіру барысында өткізуге болатын іс-шаралар:
саяхаттар
фестивальдар
үйірмелер
концерттер
әр түрлі кездесу кештер
байқаулар
спорттық жарыстар
сайыстар

Олар әлеуметтік кіріктірудің тиімді түрлері болып саналады. Қызықты және тартымды шаралар коммуникативтік сапаларды қалыптастырып, өзін-өзі білдіру, өзін-өзі ашу, өзін-өзі тану үрдістерін жеделдетуге мүмкіндік береді және әлеуметтік бейімделу үшін қолайлы жағдай жасалады.

1.Әлеуметтік ортаға кіріктіру барысында білім алуға мүмкіндіктері әртүрлі балалардың жалпы және арнайы педагогикалық жүйесінің адамгершілік баламасы болып табылады;
2.Бейімдеуге байланысқан балалар өз әлеуметтік тәжірибесін байыта отырып, бала ұжымында қалыпты қарым-қатынасты орнатуға үйренеді;
3. Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар әлеуметтік, адамгершілік жағынан жан-жақты дамуға мүмкіндік алады.

Қорытынды. Әлеуметтенудің басты мақсаттарының бірі - бейімделу, баланы әлеуметтік шындыққа бейімдеу, оның қазіргі қоғамдағы өзін-өзі жүзеге асыру қабілеті. Осылайша, балаларды сәтті әлеуметтендіру үшін жағдайлар жасау, осындай балалар туралы оң қоғамдық пікір қалыптастыру, олардың гуманистік құндылықтар мен еркін адамның құқықтарына негізделген лайықты (маңызды) нәтижелерге жетудегі ұсынылған тәжірибе мақсатты болып табылады және барлық жобаға қатысушылардың жүйелі жұмысы.

Қазіргі заманғы білім беру шеңберінде балалар мен ата-аналардың әлеуметтік дағдылары мен әлеуметтік қауіпсіздік дағдыларын қалыптастыруда, өзін-өзі шығармашылықпен жүзеге асыруда және әлеуметтік-мәдени өмірде жеке тұлғаны қалыптастыруда көрсетілетін тиімділік.

Баланың әлеуметтенуі, отбасы мен мұғалімдердің күш-жігері нәтижесінде, баланың әлеуметтік дамуына әсер ететін барлық факторларды ескере отырып, кешенді тәсілмен ғана мүмкін болады.

Жоғарыда айтылғанның барлығын қорыта келе, отбасы баланың тәрбиесі мен оның әлеуметтенуінде тұлғаның көзқарасының қалыптасуында, эмоциональдық және еріктік сапаларының дамуында шешуші роль атқаратынына көз жеткіздік. Осылайша балалардың әлеуметтенуі мен қоғамның жаңа мүшелерінің дайындығы қамтамасыз етіледі. Отбасы әлеуметтік –адамгершілік тәжірибені ұрпақтан - ұрпаққа жеткізіп келеді, отбасында балаға ата-ананың махаббатын, ата-анаға деген сенім, оларға ұқсауға ұмтылу, отбасының жалпы псхологиялық ахуалы сияқты әлеуметтік ақпаратты берудің тамаша жүйесі қалыптасуы тиіс. Арнаулы білім беру ұйымдары ата-анамен жұмысқа ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Сондықтан да ерекше балаларға ерекше қамқорлық көрсету барысында Сіздерге үлкен жүректі, сабырлылықты, төзімділікті, мейірімділікті жандарыңызға серік етіп, жақсы нәтижеге жетулеріңізге тілектеспін!

Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар ерекше көңіл бөлуді, арнайы тәрбиелеу мен оқытуды талап ететінін ескерейік!

“Ақ ниет” мектеп-интернатының тәрбиешісі: Мадиева Назым Асембаевна