Ерекше білім беруді қажет ететін балаларды оқытудағы сенсорлық ойындардың тиімділігі

Жақсылықбай Назерке Ерболқызы

Алматы облысы, Қарасай ауданы,

«М.Ғабдуллин атындағы орта мектеп» КММ

Арнайы педагогы

Баланың танымдық және психологиялық дамуы үшін сенсорлық қабылдаудың рөлі зор. Сенсорика – бұл қоршаған әлемді көру, есту, сезіну, дәмін тату және иіс арқылы қабылдау процесі. Әсіресе, ерекше білім беруді қажет ететін (ЕБҚ) балалар үшін сенсорлық дағдылардың дамуы олардың өзіне деген сенімділігін қалыптастырып, күнделікті өмірде тәуелсіз әрекет етуіне көмектеседі.

Сенсорлық ойындар – баланың сенсорлық қабылдауын жақсарту үшін арнайы ұйымдастырылған ойын түрлері. Бұл ойындар тактильді сезіну, визуалды қабылдау, есту, кеңістікті бағдарлау және қимыл-координация дағдыларын дамытуға бағытталған. Сенсорлық ойындардың негізгі мақсаты – баланың әртүрлі сенсорлық арналар арқылы ақпарат қабылдау қабілетін арттыру, сондай-ақ, мидың әртүрлі аймақтарын белсендіру арқылы когнитивті және моторлық функцияларды жетілдіру.

Көптеген балалар қоршаған ортаны зерттеуде қиындықтарға тап болады. Олардың ішінде кейбіреулері тактильді сезімталдықтың жоғары немесе төмен деңгейіне ие болуы мүмкін, кейбіреулері дыбыстық немесе визуалды ақпаратты өңдеуде қиындық көрсе, ал басқалары моторлық үйлестіруді дамытуда мәселеге тап болады. Мұндай жағдайларда сенсорлық ойындар баланың белгілі бір сенсорлық жүйесін реттеуге, ынталандыруға немесе керісінше, шамадан тыс тітіркендіргіштерден қорғауға мүмкіндік береді.

Сенсорлық ойындардың тағы бір маңызды аспектісі – бұл балалардың әлеуметтік дағдыларын қалыптастырудағы рөлі. Ойындар барысында балалар қарым-қатынас орнатады, кезек күтуді үйренеді, бір-бірімен әрекеттеседі және топтық жұмыс дағдыларын дамытады. Ерекше білім беруді қажет ететін балалар үшін бұл аспект ерекше маңызды, өйткені олар көбінесе өз эмоцияларын білдіруде немесе әлеуметтік ортаға бейімделуде қиындықтарға тап болады. Сенсорлық ойындар балаларға өз тәжірибесін қауіпсіз әрі қолайлы ортада қалыптастыруға мүмкіндік береді.Сенсорлық ойындар нейропсихологиялық дамуға да оң әсерін тигізеді. Ми қызметін зерттеген ғалымдар сенсорлық стимулдардың адамның когнитивтік дамуына тікелей әсер ететінін дәлелдеген. Сенсорлық ақпаратты дұрыс өңдей алатын балалар логикалық ойлау, сөйлеу және есте сақтау қабілеттерін тез меңгереді. Сенсорлық ойындар мидың сол және оң жартышарларын үйлесімді түрде жұмыс істетуге көмектеседі, нәтижесінде баланың жалпы когнитивті белсенділігі артады.

Сенсорлық ойындардың бір артықшылығы – олар балалардың эмоционалды тұрақтылығын реттеуге көмектеседі. Әсіресе, аутизм спектрі бұзылыстары бар балалар үшін сенсорлық ойындар аса маңызды. Себебі олар арқылы баланың шамадан тыс қозғыштығын төмендетуге немесе, керісінше, зейінін шоғырландыру қабілетін жақсартуға болады.

Сенсорлық даму – адамның қоршаған ортаны көру, есту, сезіну, иіс және дәм арқылы қабылдау қабілетін жетілдіру процесі. Бұл жүйенің дұрыс қалыптасуы баланың танымдық, эмоционалдық және әлеуметтік дамуы үшін аса маңызды. Алайда, кейбір балаларда сенсорлық қабылдау мен оны өңдеуде түрлі қиындықтар туындайды. Мұндай қиындықтар олардың оқуына, қоршаған ортамен қарым-қатынасына және күнделікті өмірдегі әрекеттеріне елеулі әсер етуі мүмкін.

Сенсорлық дамудағы қиындықтар көбінесе гиперсезімталдық (тым жоғары сезімталдық) немесе гипосезімталдық (сезім мүшелерінің әлсіз реакциясы) түрінде көрінеді. Бұл бұзылыстар балалардың белгілі бір сенсорлық стимулдарға қалыптан тыс жауап беруіне әкеледі. Осындай ерекшеліктері бар балалар сыртқы әлемді қабылдауда қиындықтарға тап болады, олар жаңа ортаға бейімделуде, оқуда және әлеуметтік қатынастарда кедергілерге ұшырайды.

Құммен, сазбалшықпен және түрлі текстуралы материалдармен ойындар

Құм, сазбалшық, түйіршікті материалдар (күріш, бұршақ, макарон), мата және пластилин сияқты материалдар тактильді қабылдауды дамытуда ерекше рөл атқарады. Мұндай материалдармен ойындар балаларға әртүрлі құрылымдарды зерттеуге және олармен еркін әрекет етуге мүмкіндік береді.

1. "Құммен сиқырлау" ойыны
✅ Мақсаты: Құм арқылы тактильді сезімталдықты және ұсақ моториканы дамыту.
✅ Құрал-жабдықтар: Құрғақ және дымқыл құм, ұсақ ойыншықтар, қасық, қалыптар.
✅ Ойын барысы:

• Балалар құрғақ және дымқыл құмды ұстап көреді, олардың айырмашылығын сипаттайды.

• Құмда әртүрлі іздер қалдырып, оларға ат қояды.

• Құм астына ойыншықтарды жасырып, оларды қолымен тауып алу керек.
  ? Дамытатын дағдылар: Зейін, тактильді сезімталдық, ойлау қабілеті.

2. "Сазбалшықпен мүсін жасау"
✅ Мақсаты: Балалардың шығармашылық қабілеттерін және қолдың бұлшықеттерін дамыту.
✅ Құрал-жабдықтар: Сазбалшық, модельдеуге арналған құралдар.
✅ Ойын барысы:

• Балалар әртүрлі пішіндер жасап, олардың текстурасын сезінеді.

• Дайын мүсіндерге ат қойып, олар туралы әңгіме құрастырады.
  ? Дамытатын дағдылар: Қолдың моторикасы, қиялдау, сөйлеу дағдылары.

3. "Текстуралы лабиринт"
✅ Мақсаты: Балалардың тактильді қабылдауын және зейінін дамыту.
✅ Құрал-жабдықтар: Әртүрлі текстурадағы заттар (мақта, былғары, фетр, пластик, ағаш).
✅ Ойын барысы:

• Балалар көзін жұмып, әр материалды ұстап, оның қандай екенін сипаттайды.

• Әртүрлі текстураларды біріктіріп, жаңа зат жасауға тырысады.
  ? Дамытатын дағдылар: Сенсорлық тәжірибе, салыстыру қабілеті, логикалық ойлау.

"Сиқырлы қапшық" ойыны

✅ Мақсаты: Баланың заттарды сипау арқылы тану қабілетін дамыту, тактильді сезімталдықты жақсарту.
✅ Құрал-жабдықтар: Матадан тігілген қапшық, оның ішіне әртүрлі заттар салынады (қарындаш, мата, ойыншық, қасық, шар, доп, т.б.).
✅ Ойын барысы:

1. Баланың көзі байланады немесе ол қапшықтың ішіне қолын салып, ондағы заттарды көзімен қарамай ұстап көреді.

2. Бала затты сипап, оның қандай материалдан жасалғанын, қандай пішінге ие екенін анықтауға тырысады.

3. Затты сипаттап болған соң, оны атайды немесе оның қолданылу аясын айтып береді.

4. Егер бала қиналса, қосымша сұрақтар арқылы көмектесуге болады («Бұл зат жұмсақ па, қатты ма?», «Ол не үшін қолданылады?»).

? Дамытатын дағдылар:

• Тактильді қабылдау – әртүрлі материалдармен жұмыс істеу арқылы саусақтардың сезімталдығын арттыру.

• Зейін мен есте сақтау – бала ұстаған затты сипаттап, оның ерекшеліктерін есте сақтайды.

• Логикалық ойлау – бала сипаттаған затты елестетіп, оның атын атауға тырысады.

СЕНСОРЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕРІ

Сенсорлық ойындарды ұйымдастыруда келесі қағидаларды ескеру қажет:

• Жеке бейімделу – әр баланың ерекшелігіне сай ойындарды таңдау.

• Көпсезімділік тәсілін қолдану – бірнеше сенсорлық жүйені қатар дамыту.

• Қайталау және жүйелілік – ойындарды жиі қайталау.

• Эмоциялық қолдау көрсету – баланың ойын барысында өзін жайлы сезінуіне жағдай жасау.

Сенсорлық бұзылыстары бар балаларға арналған бейімделген ойындар олардың танымдық және моторлық қабілеттерін дамытуға көмектеседі. Әр баланың жеке ерекшеліктерін ескере отырып таңдалған ойындар олардың әлеуметтік бейімделуіне, өзін-өзі тануына және өмір сүру сапасын арттыруға ықпал етеді.

Осылайша, сенсорлық ойындардың кешенді қолданылуы ерекше балалардың өмір сүру сапасын жақсартып, олардың толыққанды әлеуметтенуіне жағдай жасайды. Сондықтан бұл әдістемелік құрал инклюзивті білім берудің маңызды бөлігі ретінде мектепке дейінгі мекемелерде, жалпы білім беретін мектептерде және түзету орталықтарында белсенді қолданылуы тиіс.