ОҚО, Түркістан қаласы

«Түркістан» көпсалалы жоғары медицина колледжі,

Химия пәнінің оқытушысы Узбекова Дилда Жамалбекқызы

Тақырыбы: Ерітінділер туралы ұғым. Биологиялық жүйедегі осмос

• Сабақтың түрі(типі): тәжірибелік

• Сабақтың әдісі: көрсетіп-түсіндіру, СӨЖ, мәселелі, фронтальді сұрау, тест бақылау және т.б.

• Сабақтың мақсаты:

Білімдік (оқыту) - Ерітінділер. Ерітінділердің қасиеттерін. Ерігіштік. Осмос.

• Тәрбиелік- мейірімділікке, адамгершілікке мамандыққа деген жауапкершілікке тәрбиелеу.

• Дамыту- оқушының аналитикалық ойлау қабілетін, өздігінше шешім қабылдай білу қабілетін дамыту және т.б

• Пәнішілік байланыс:

-Химиялық кинетика және катализ.Химиялық реакциялардың кинетикалық жіктелуі. Иондар арасындағы реакциялар ерітінділерде жүзеге асады, олардың жылдамдығы еріткішке тәуелді. Өйткені ерігенде молекулалардың иондарға ыдырауы еріткіштің табиғатына байланысты. Сондықтан ерітіндідегі реакцияларды зерттегенде полюсті топтардың әсерін, молекулалар арасындағы едәуір тартылу күші болатынын, еріткіш әсерінің түрлерін ескереді.

• Пәнаралық байланыс:

-Қалыпты физиология

Қан жүйесініңфизиологиясы.

Қан бүкіл денеге тән гемостазды сақтай отырып жасушалармен тінаралық сұйықтықтың коллоидық, осмостық тұрақтылығын сақтайды. Осмостық тұрақтылық бұзылса жасушалар ісіп немесе бүрісіп қалады.

Қанның келесі физикалық қасиеті оның тұтқырлығы. Ол қан түйіршіктері мен плазмадағы, әсіресе ірі молекулалы заттардың деңгейіне байланысты. Қан тұтқырлығы қанның қойылуына не сұйылуына қарай әрдайым өзгеріп отырады. Демек, қанның бұл қасиеті қан түйіршіктерінің плазма белоктарының әсіресе глобулиндердің мөлшеріне байланысты. Қанның тұтқырлығы әдетте судың тұтқырлығынан 4-5 есе артық. Плазманың тұтқырлығы 1,7-2,2.Қанның өте маңызды қасиеттерінің бірі-осмостық (итерме) қысымы. Қою және сұйық ертіндіні қатар қойып, олардың арасына мембрана салса, еріткіш (су)сұйық ерітіндіден қою ерітіндіге өте бастайды. Жартылай өткізгіш мембрана арқылы ерітіндіні өткізетін итерме күш осмостық қысым деп аталады. Қанның осмостық қысымы оның қату температурасы арқылы анықталады.

Осмостық қысымы қанның қысымына тең тұз ерітіндісі изотониялық ерітінді деп аталады. Мысалы, жылы қандылар үшін 0,85-0,9% NaCI ерітіндісі, салқын қандылар үшін 0,65%. Бұл ерітінділер физиологиялық ерітінді деп те аталады. Қанға қарағанда тұз аз болса-гипотониялық ерітінді дейді. Мұндай еріндіде су тіндерге қарай өтетін болғандықтан олар ісіп кетеді. Тұз мөлшері қандағы тұз мөлшерінен жоғары болса гипертониялық ерітінді дейді. Мұндай ерітіндіде жасуша құрамындағы су сыртқа шығады да жасуша бүрысып қалады. Сонымен осмостық, онкостық қысымдар, тіршілік үрдістердің барысына тікелей әсер етеді. Жасушалар өлмей қалыпты қызмет атқару үшін осмостық қысым тұрақты болуға тиіс.

Адам қанның осмостық қысымы бірден-бір тұрақты көрсеткіш. Оның тұрақтылығын күрделі механизмдер қамтамасыз етеді. Солардың бірі қан және тін иондарымен судың ара-қатынасы. Суды сіңіріп немесе қанға өткізуде эрит-роциттер маңызы өте зор. Эритроциттер микроосмометр ролін атқарады. Олар судың артығын өзіне сіңіріп бүйрек, тер бездері, өкпе сияқты ағзаларға жет-кізеді, яғни эритроциттерді контейнер және тасымалдаушы ретінде тануға болады.

• Сабақтың уақыты : - 180 мин

• Сабақтың жабдықталуы: таблицалар, микроплакаттар, тесттер т.б.

Сабақтың барысы

1. Ұйымдастыру кезеңі-5 мин.

Аудиторияның, топтың сабаққа дайындығы тексеріліп, оқушылар түгелденеді. Сабаққа дайын емес оқушылар болса оларға сабақтың соңында сұралатындығы туралы ескертіледі.

Бүгінгі сабақтың жоспарымен, мақсатымен таныстырып, бұл тақырыпты меңгерудің болашақ мамандығы үшін қандай маңызы бар екендігін түсіндіріледі.

2 Білім деңгейін бақылау (актуализациялау) -15 мин

Білім деңгейлерін тексеру әдістері: ауызша сұрау, фронтальді сұрау, тестілеу, ,микроплакаттар қолдану, инновациялық технологиялар.

Бақылау сұрақтары:

1. Ерітінділер

2. Қаныққан және қанықпаған ерітінділер

3. Массалық үлес, мольдік үлес

4. Молярлы концентрация

5. Эквивалентті концентрация

6. Моляльді концентрация, титр

7. Осмос .Изотониялық ерітінділер

8. Гипертониялық, гипотониялық ерітінділер

9. Осмостық конфликт

10. Гемолиз, цитолиз, плазмолиз құбылыстары

3. Манипуляцияны орындау техникасын түсіндіру және көрсету -45 мин

Оқытушы осы сабақта оқушылар меңгеруі тиіс тәжірибелік тапсырмалардың тізімімен таныстырады, оларды орындау техникасын көрсетіп, түсіндіреді.

4.Оқушылардың өзіндік жұмысын өткізудің әдістемелік нұсқауы-10 мин

Оқушыларға өзіндік жұмысты қалай орындау керектігі жөнінде әдістемелік нұсқау беріледі:

• жұмыс орнын дайындау;

• өзіндік жұмысты жүргізу тәртібі;

• қолданатын әдістер: түсіндіру, көрсету.

5.Өзіндік жұмыс -90 мин.

- топ 2- топшаға бөлініп, тапсырмалар беріледі.

- тапсырмаларды орындау үшін, қажетті құрал – жабдықтар: химиялық элементтердің периодтық жүйесі т.б. беріледі.

- әр топқа өзіндік жұмысқа бөлінген уақыт пен жұмыс көлемі хабарланады.

№ 1 тапсырма: Натрий гидроксидінің массалық үлесі 10% (немесе0,1), массасы 45 г ерітіндісіне 105 г су қосылды. Алынған ерітіндідегі натрий гидроксидінің массалық үлесі қандай екенін табыңдар.

№ 2 тапсырма: 8 г тұзды 1 л суда еріткенде алынған ерітіндідегі натрий хлоридінің массалық үлесін есептеп шығарыңдар.

№ 3 тапсырма: Күкірт қышқылының15%-тік ерітіндісінің тығыздығы 1,105 г/мл. Осы ерітіндінің молялдық концентрациясын есептеңіздер.

№ 4 тапсырма: Күкірт қышқылының15%-тік ерітіндісінің тығыздығы 1,105 г/мл. Осы ерітіндінің титрін есептеңіздер.

№ 5 тапсырма: Көлемі 200 мл суда массасы 40г тұз ерітілді. Алынған ерітіндідегі тұздың массалық үлесін анықта.

№ 6 тапсырма: Судың (тығыздығы1 г/мл) 220 мл көлемінде 30 г қант еріген. Ерітіндідегі қанттың массалық үлесін есептеңдер.

№ 7 тапсырма: Сөзжұмбақ

1. Осмос қысымдары тең әр түрлі ерітінділер аталады:

2. Адам ағзасына құйылатын ерітінділердің осмос қысымы қанның осмос қысымына тең болуы шарт, керісінше болса не пайда болады?

3. Ағзаға гипертониялық ерітінді құйылған жағдайда байқалатын құбылыс:

4. Егер бір ерітіндінің осмос қысымы екінші ерітіндінің осмос қысымынан кіші болса, не деп аталады?

5. Еріген заты аз ерітіндіні атайды:

6. Тақырыпты пысықтау -10 мин

• қолданатын әдістер: тест бақылау, фронтальді сұрау, жалпылама сұрау, әнгімелесу, дискуссия.

Оқушылардың тақырып бойынша материалды қалай игергендігін байқау және алған білімдерін бекіту мақсатында жоғарыда көрсетілген әдістермен тексеріледі.

7. Қорытындылау - 5 мин.

Оқушының сабақ барысында белсеңді, жақсы немесе нашар қатысуы айтылып, қорытынды баға шығарылады.

5.Үйге тапсырма беру - 5 мин

Тақырыбы: Буферлі жүйелер. Протолитикалық теория

Өзіндік дайындалу үшін сұрақтар:

1. Буферлік жүйе

2. Буферлік жүйенің негізгі қасиеттері

3. Буферлік ерітінділер

4. Адам қанының буферлік жүйесі

5. Қан плазмасындағы буферлік жүйелер

6. Қанның пішінді әлементтерінің буферлік жүйесі

Дайындалу үшін қосымша материалдар:

-Қалыпты физиология

Қан жүйесініңфизиологиясы.

Қан бүкіл денеге тән гемостазды сақтай отырып жасушалармен тінаралық сұйықтықтың коллоидық, осмостық тұрақтылығын сақтайды. Осмостық тұрақтылық бұзылса жасушалар ісіп немесе бүрісіп қалады.

Қанның келесі физикалық қасиеті оның тұтқырлығы. Ол қан түйіршіктері мен плазмадағы, әсіресе ірі молекулалы заттардың деңгейіне байланысты. Қан тұтқырлығы қанның қойылуына не сұйылуына қарай әрдайым өзгеріп отырады. Демек, қанның бұл қасиеті қан түйіршіктерінің плазма белоктарының әсіресе глобулиндердің мөлшеріне байланысты. Қанның тұтқырлығы әдетте судың тұтқырлығынан 4-5 есе артық. Плазманың тұтқырлығы 1,7-2,2.Қанның өте маңызды қасиеттерінің бірі-осмостық (итерме) қысымы. Қою және сұйық ертіндіні қатар қойып, олардың арасына мембрана салса, еріткіш (су)сұйық ерітіндіден қою ерітіндіге өте бастайды. Жартылай өткізгіш мембрана арқылы ерітіндіні өткізетін итерме күш осмостық қысым деп аталады. Қанның осмостық қысымы оның қату температурасы арқылы анықталады.

Осмостық қысымы қанның қысымына тең тұз ерітіндісі изотониялық ерітінді деп аталады. Мысалы, жылы қандылар үшін 0,85-0,9% NaCI ерітіндісі, салқын қандылар үшін 0,65%. Бұл ерітінділер физиологиялық ерітінді деп те аталады. Қанға қарағанда тұз аз болса-гипотониялық ерітінді дейді. Мұндай еріндіде су тіндерге қарай өтетін болғандықтан олар ісіп кетеді. Тұз мөлшері қандағы тұз мөлшерінен жоғары болса гипертониялық ерітінді дейді. Мұндай ерітіндіде жасуша құрамындағы су сыртқа шығады да жасуша бүрысып қалады. Сонымен осмостық, онкостық қысымдар, тіршілік үрдістердің барысына тікелей әсер етеді. Жасушалар өлмей қалыпты қызмет атқару үшін осмостық қысым тұрақты болуға тиіс.

Адам қанның осмостық қысымы бірден-бір тұрақты көрсеткіш. Оның тұрақтылығын күрделі механизмдер қамтамасыз етеді. Солардың бірі қан және тін иондарымен судың ара-қатынасы. Суды сіңіріп немесе қанға өткізуде эрит-роциттер маңызы өте зор. Эритроциттер микроосмометр ролін атқарады. Олар судың артығын өзіне сіңіріп бүйрек, тер бездері, өкпе сияқты ағзаларға жет-кізеді, яғни эритроциттерді контейнер және тасымалдаушы ретінде тануға болады.