«Р.Тоқатаев атындағы орта мектеп» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Әдістемелік нұсқаулық тақырыбы:

Эссе жазудың шарттары мен оған қойылатын талаптар

Мектеп оқушыларына арналған оқу құралы

Автор:Абенова Балауса Муратбековна

2025 оқу жылы

Бұл әдістемелік нұсқаулық эссе жазудың шарттары мен талаптарын түсіндіруге арналған. Нұсқаулықта эссенің құрылымы, жазу мақсаты, пікір білдіру мен дәлелдемелер келтіру жолдары, тілдік стиль және форматтау талаптары көрсетілген. Мұғалімдерге оқушыларға эссе жазудың тиімді әдістерін үйретуге көмек береді.

Жоспары

1. Кіріспе 1.1 Эссе ұғымы және оның ерекшеліктері 1.2 Эссе түрлері

2 Негізгі бөлім 2.1 Эссе жазудың құрылымы 2.2 Эссе жазудың кезеңдері 2.3 Эссенің мазмұнына қойылатын талаптар 2.4 Эссенің тілі мен стиліне қойылатын талаптар 2.5 Эссе жазуға арналған тапсырмалар мен үлгілер

3. Қорытынды

4. Пайдаланылған әдебиеттер

1. Кіріспе

Қазіргі заман талабына сай білім беру жүйесі оқушының жеке тұлғалық дамуына бағытталып, оның шығармашылық қабілеттерін дамытуға ерекше назар аударып отыр. Осы орайда эссе жазу — оқушының ойлау қабілетін, жеке көзқарасын, сыни және шығармашылық ойлауын қалыптастыруда маңызды құрал болып саналады. Эссе – ойды еркін жеткізу, өз пікірін дәлелдеп айту, өмірлік тәжірибемен ұштастыра отырып пайым жасау шеберлігін дамытатын жазба жұмысы. Бүгінгі таңда эссе жазу тек әдебиет не тіл пәнімен шектелмей, түрлі пәндерде оқушылардың пікірін еркін жеткізуге бағытталған тапсырма ретінде кеңінен қолданыла бастады.Эссе сөзінің өзі француз тілінен аударғанда «ой-толғау», «пікір», «талпыныс» деген мағыналарды білдіреді. Яғни эссе жазу – бұл оқушының белгілі бір тақырыпқа қатысты өз пікірін, көзқарасын еркін, дәлелді әрі сауатты түрде жеткізуі. Ол арқылы оқушының дүниетанымы, өмірлік бағыты, құндылықтары мен ұстанымдары көрініс табады. Сонымен қатар эссе – оқушының өзіндік ойлау, салыстыру, бағалау, қорыту және болжам жасау дағдыларын жетілдіреді.Эссе жазу дағдысын қалыптастыру барысында оқушы тілдік нормаларды сақтай отырып, тақырыпты жан-жақты зерттейді, дәйектер келтіріп, ойды жүйелі, бірізді жеткізуге дағдыланады. Бұл оқушының өз ойын нақты жеткізе білуіне, мәселені жан-жақты қарастыруына және өзіндік шешім шығаруына мүмкіндік береді. Эссе жазу барысында адам баласы тек білімін ғана емес, рухани-адамгершілік дүниетанымын, көзқарасын, өмірлік ұстанымын көрсетеді. Мектеп қабырғасында эссе жазуды меңгеру — болашақта түрлі шығармашылық, ғылыми немесе кәсіби тапсырмаларды орындауда маңызды рөл атқарады. Эссе жазу қабілеті – жоғары оқу орындарына түсу, халықаралық емтихандар тапсыру немесе стипендияларға өтініш беру кезінде де қажет болатын дағды. Демек, бұл тек оқу тапсырмасы емес, өмірлік маңызды дағдыға айналып отыр.Эссе жазу оқушыдан тақырыпты терең түсінуді, логикалық ойлау мен жүйелі жеткізуді талап етеді. Сондықтан мұндай тапсырмалар оқушылардың тек тілдік дағдыларын ғана емес, сонымен қатар аналитикалық қабілеттерін, мәдениетаралық қарым-қатынас шеберліктерін де дамытады. Қазіргі білім беру парадигмасында оқушының тек ақпаратты жаттап алуы емес, оны түсініп, талдап, өзінің көзқарасын қалыптастыруы маңызды. Осы мақсатқа жетуде эссе жазу ерекше маңызға ие.Сонымен қатар эссе – шығармашылық еркіндікті қамтамасыз ететін жанр. Мұнда оқушы өз ойлау стиліне, сөйлеу мәнеріне, сөз байлығына сүйене отырып, ерекше көзқарас қалыптастыра алады. Ол оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуында маңызды орын алады. Эссе арқылы әр оқушы өзінше бір әлем екенін көрсетеді.Эссе жазуда құрылымдық жүйенің сақталуы өте маңызды. Яғни кез келген эссе кіріспе, негізгі және қорытынды бөлімдерден тұруы керек. Бұл құрылым оқушының ойын нақты және түсінікті етіп жеткізуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар тақырыптың толық ашылуы үшін логикалық байланысты сақтау аса қажет. Жақсы жазылған эссе – тақырыпты жан-жақты ашатын, оқырманды ойландыратын, белгілі бір ой түйіндеуге жетелейтін туынды болып табылады.Оқушыларға эссе жазуды үйрету барысында мұғалімдер тарапынан нақты бағыт-бағдар, жүйелі тапсырмалар мен үлгілер ұсынылуы тиіс. Бұл оқушыға сенімділік береді, жазу процесіне ынталандырады. Эссе жазуға баулу — ұзақ әрі жүйелі жұмыс. Ол үшін оқушыға ойлануға мүмкіндік беру, уақыт ұсыну, қайталап жазу мен түзетуге жағдай жасау қажет. Мұғалім тарапынан берілетін кері байланыс – бұл үдерістің басты элементтерінің бірі.Эссе жазу арқылы оқушылар өмірде өз ойын еркін білдіре алатын, пікірін нақты жеткізе білетін тұлға ретінде қалыптасады. Бұл тек мектеп деңгейінде емес, болашақта кәсіби өмірде де қажет болатын қасиет. Эссе жазу оқушыны адамгершілікке, жауапкершілікке, шыншылдыққа, ізденімпаздыққа баулиды. Ол арқылы бала өзін-өзі таниды, өзгелермен салыстыра отырып, өзінің орны мен көзқарасын айқындайды.Сондай-ақ эссе жазу барысында оқушы тек өз пікірін айтып қана қоймай, өзгелердің де көзқарасын ескеріп, талдай білуге үйренеді. Бұл – сыни ойлаудың негізгі көрсеткіші. Эссе жазуда дәлелдер келтіру, нақты мысалдармен ойды бекіту – оқушының логикалық ойлау мен мәтін құрау қабілеттерін дамытады. Сонымен қатар жазба жұмыс барысында тілдік құралдарды дұрыс қолдану, стилистикалық біртектілік сақтау, әдеби нормаларды сақтау дағдылары қалыптасады.Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының орта білім беру жүйесінде функционалдық сауаттылықты арттыру – басым бағыттардың бірі. Бұл ретте эссе жазу – осы мақсатқа жетудің тиімді құралы. Функционалдық сауаттылық – адамның алған білімін өмірде қолдана білу қабілеті. Эссе жазу барысында оқушы өз тәжірибесін, білімін, ойлау қабілетін іске қосып, шынайы өмірмен байланыстыра отырып тапсырманы орындайды.Эссе жазу – тек тілдік машықтарды жетілдіру емес, сонымен қатар мәдени және рухани дүниетанымды кеңейту құралы. Жақсы жазылған эссе – оқушының ішкі жан дүниесінің, рухани әлемінің көрінісі. Эссе арқылы бала өзінің армандары мен мақсаттарын, өмірлік ұстанымдарын сипаттай алады. Бұл оның тұлғалық дамуына әсер етеді.Сондықтан да мұғалімдер, әдіскерлер мен білім беру ұйымдары эссе жазуды үйретуге ерекше көңіл бөлуі тиіс. Ол үшін нақты әдістемелік бағыттар, бағалау критерийлері мен жазу стратегиялары қажет. Осы әдістемелік нұсқаулықта дәл осы аспектілер кеңінен қарастырылады. Эссе жазудың құрылымы, мазмұндық талаптары, тілдік және стильдік ерекшеліктері, бағалау өлшемдері мен практикалық ұсыныстар келтірілген. Бұл материал мұғалімдер мен оқушыларға нақты көмекші құрал ретінде ұсынылып отыр.

2.1 Эссе ұғымы және оның ерекшеліктері

Эссе – автордың белгілі бір тақырыпқа қатысты өз ойын, пікірін, көзқарасын жүйелі түрде жеткізуге арналған шығармашылық жазба жұмысы. Эссе – әдеби, ғылыми және публицистикалық стильдердің тоғысында тұрған, автордың өз ойы мен көзқарасын еркін түрде білдіруге мүмкіндік беретін шығармашылық мәтін. Эссе жанры қазіргі заманғы білім беру жүйесінде, әсіресе оқушылар мен студенттердің сыни ойлау, өзіндік көзқарас білдіру, ой тұжырымдау қабілеттерін дамытуда маңызды рөл атқарады. Бұл жанрдың басты ерекшелігі – тақырыпты еркін жеткізу, жеке пікір мен көзқарасты дәлелдей отырып жазу. Эссе арқылы адам өз дүниетанымын, өмірлік тәжірибесін, ой-толғамын, эмоциялық күйін жеткізе алады.Эссе ұғымының тарихы өте тереңде жатыр. «Эссе» атауы француз философы Мишель Монтеньнің «Опыттар» (фр. «Essais») атты еңбегінен бастау алады. Ол өз еңбектерінде жеке өмірлік тәжірибесі мен адамзат табиғатына қатысты ойларын қысқа әрі терең талдау арқылы жеткізген. Монтень эсселерінде логикалық дәлелден гөрі, субъективтілік, ассоциациялар мен пайымдаулар басым болды. Кейін бұл жанр ағылшын жазушысы Фрэнсис Бэкон, орыс әдебиетінде Пушкин, Белинский, Чернышевский, кейінірек А. Блок, Д. Мережковский, қазақ әдебиетінде Абай, Ахмет Байтұрсынұлы, Мұхтар Әуезов сынды тұлғалар шығармашылығында көрініс тапты.Эссе – бұл дайын формасы жоқ, шектеу мен нақты ережелері аз жанр. Дегенмен, оның өзіндік құрылымдық ерекшеліктері, мазмұндық талаптары мен тілдік стильдік сипаттары болады. Бұл жанрдың басты белгілеріне төмендегілерді жатқызуға болады:Субъективтілік – эссе жазушының жеке көзқарасын, пікірін, ұстанымын білдіреді. Яғни, эсседе автор өз ойын ашық айтып, оны дәлелдеуге тырысады.Еркін құрылым – эссе міндетті түрде классикалық кіріспе-негізгі бөлім-қорытынды құрылымында болмағанымен, ойдың жүйелілігі сақталуы тиіс. Автор өз ойын логикалық бірізділікпен жеткізуі қажет.Көлемнің ықшамдылығы – эссе көлемі әдетте шағын, бірақ мазмұны терең, ойға толы болуы тиіс. Әр сөйлем, абзац маңызды ақпарат беруі керек.Проблемалық сипат – эссе жазуда қандай да бір мәселе, проблема көтеріледі және автор соған қатысты өз көзқарасын білдіреді. Дәлелдер мен мысалдар – автор өз көзқарасын нақты дәлелдермен, өмірлік мысалдармен, дәйексөздермен бекітіп отырады.Тұлғалық стиль – эссе автордың тілі, стилі, сөйлеу мәнері арқылы ерекшеленеді. Мұнда көркемдік те, публицистикалық та, ғылыми да элементтер аралас болуы мүмкін.Шығармашылық еркіндік – эссе жазушыға шығармашылық еркіндік береді. Автор эмоциясын, пікірін, тәжірибесін, болжамын, тіпті сұрақтарын еркін жеткізе алады.Эссе жазу барысында оқушы өз пікірін білдірумен қатар, мәселені жан-жақты қарастырып, оны шешу жолдарын ұсынуы мүмкін. Мұндай тапсырма оқушының логикалық ойлау қабілетін, тілдік сауаттылығын, аргументация шеберлігін дамытады. Бұл эссе жанрын білім берудегі тиімді құралға айналдырады.Эссе жанры әртүрлі мақсатқа бағытталған болуы мүмкін. Мысалы, аналитикалық эссе белгілі бір мәселені талдап, себеп-салдарлық байланыстарды ашуға бағытталса, рефлексиялық эссе – жеке тәжірибе мен сезімдерге негізделеді. Публицистикалық эссе әлеуметтік, саяси немесе мәдени тақырыптарға арналып жазылады. Әдеби эссе белгілі бір шығарма немесе кейіпкер төңірегінде жазылады. Осылайша, эссе жанры өз ішінде әртүрлі пішін мен стильді қамти алады.Эссенің ерекшелігі – оның оқырманмен сұхбат құруында. Жазушы оқырманға тікелей сөз арнап, өз ойын жеткізу арқылы диалог жүргізеді. Бұл жанрда тіл мен стильдің мәні зор. Ойды нақты, көркем әрі әсерлі жеткізу – эссенің көркемдік құндылығын арттырады. Эссе жазушысының шеберлігі – оқырманды ойландыру, мәселе төңірегінде пікір қалыптастыру, жаңа идеялар тудыру қабілетінде көрінеді.Сонымен қатар эссе жазуда тілдік құралдарды тиімді қолдана білу аса маңызды. Мысалы, троптар мен фигуралар (метафора, салыстыру, гипербола, риторикалық сұрақ т.б.) мәтінді жандандырады. Эсседе күрделі синтаксистік құрылымдар, экспрессивтілік пен эмоционалдық бояуы бар сөздер жиі қолданылады. Бұл эссенің көркемдік сипатын күшейтеді.Эссе оқушыдан жоғары деңгейдегі когнитивті дағдыларды қажет етеді. Бұл — салыстыру, қорыту, талдау, синтездеу, бағалау сияқты әрекеттер. Оқушы тақырыпты жай сипаттап қана қоймай, оған байланысты өз пікірін білдіріп, дәлелдер келтіріп, қорытынды жасауы қажет. Осы әрекеттер арқылы оқушының танымдық және шығармашылық қабілеттері дамиды.Білім беру жүйесінде эссе тек пәндік білімді меңгерудің құралы ғана емес, сонымен қатар тұлғалық дамудың да көрсеткіші. Эссе арқылы оқушы өзіндік пікірін қалыптастырып, оны жеткізе білуге дағдыланады. Бұл болашақта өзін-өзі таныту, қоғамда өз орнын табу, кәсіби тұрғыда табысқа жету үшін маңызды дағды болып табылады.Эссе – коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыратын құрал. Жазу барысында оқушы тек ақпаратты жеткізумен ғана шектелмей, оны түсіндіру, дәлелдеу, негіздеу, қорытындылау сияқты әрекеттерді орындайды. Бұл оның жазбаша және ауызша сөйлеу дағдыларының дамуына ықпал етеді. Сонымен қатар эссе жазу барысында тұлғалық, әлеуметтік, мәдени құндылықтар қалыптасады. Себебі оқушы өз көзқарасын білдіру арқылы өмірлік ұстанымын да қалыптастырады.Эссе жазудың тағы бір ерекшелігі – оның бағалаудағы икемділігі. Яғни мұғалім тек мазмұн мен тілдік сауаттылықты ғана емес, ойдың тереңдігін, дәлелдердің қисындылығын, стиль мен құрылымды да бағалайды. Бұл жанрды бағалау үшін арнайы критерийлер мен дескрипторлар жасалады. Оларда идеяның анықтығы, логика, креативтілік, тілдік құралдарды қолдану деңгейі, құрылым мен байланыс ескеріледі.Эссе – XXI ғасырда ең қажет дағдылардың бірі – креативтілік пен сыни ойлауды қалыптастыру құралы. Бұл қабілеттер қазіргі заманғы мамандардан, көшбасшылардан, ғалымдар мен шығармашыл тұлғалардан талап етілетін басты қасиеттер. Сондықтан эссе жазуға ерте бастан үйрету, оған жүйелі түрде мән беру – білім беру сапасының артуына, оқушының жан-жақты дамуына мүмкіндік береді. Эссе – мазмұны терең, құрылымы еркін, бірақ жүйелі әрі дәлелді, тілі көркем, ойы айқын шығармашылық мәтін. Оның басты ерекшелігі – жеке пікір мен көзқарастың алдыңғы орынға шығуында. Эссе жазу – тұлғаның өзіндік көзқарасын білдіруге, талдауға, қорытынды жасауға, өмірмен байланыстыра отырып ой айтуға бағытталған өнімді әрекет. Сондықтан да эссе ұғымын, оның ерекшеліктерін, жанрлық сипаттарын білу – бұл жанрды меңгерудің алғашқы әрі маңызды қадамы. Ерекшеліктері: Жеке пікір мен дәлелге негізделеді; Еркін құрылымда жазылады; Мақсат – оқырманды ойландыру, сендіру; Шағын көлемді, нақты тақырыптық шеңбері бар.

2,2. Эссе түрлері және оларға жалпы сипаттама. Эссе – еркін құрылымдағы, автордың белгілі бір тақырыпқа қатысты көзқарасын, ой-толғамын, жеке пікірін білдіретін шығармашылық жұмыс. Эссе жазуда тақырыпты жан-жақты талдап, оған терең үңілу, логикалық дәлелдер келтіріп, нақты мысалдар арқылы өз көзқарасын дәлелдеу маңызды. Эссенің мазмұны мен құрылымына қарай бірнеше түрі бар. Әр эссе түрінің өзіндік құрылымдық ерекшелігі, мақсат-міндеті және жазылу тәсілі болады. 1. Публицистикалық эссе. Публицистикалық эссе – қоғамдық маңызы бар тақырыптарға арналған, автордың өз ойы мен көзқарасын білдіретін, дәлелді түрде жазылған публицистикалық жанрға жақын эссе түрі. Бұл эссе түрінің мақсаты – оқырманға белгілі бір қоғамдық, әлеуметтік, саяси немесе мәдени мәселе бойынша авторлық пікірді жеткізу, оқырманды ойландырып, қоғамдық пікір қалыптастыру. Публицистикалық эссенің басты ерекшелігі – ондағы авторлық ұстаным мен көзқарастың айқын көрінуі. Автор тек ақпарат беріп қана қоймайды, өз пікірін білдіреді, сол арқылы оқырманды белгілі бір ойға жетелейді. Эссенің бұл түрінде көркемдік құралдардан гөрі логикалық дәлелдер, фактілер мен нақты мысалдар маңызды рөл атқарады.Мысалы, экологиялық мәселелер, жастар тәрбиесі, тіл саясаты, отбасылық құндылықтар, ақпараттық технологияның адам психологиясына әсері, әлеуметтік теңсіздік, білім беру жүйесі сияқты өзекті тақырыптар публицистикалық эссенің арқауына айнала алады. Мұндай тақырыптарда эссе жазу кезінде автор қоғамдағы көзге көрінетін немесе астарлы проблемаларға назар аударуы тиіс.Публицистикалық эсседе тіл байлығы, стильдің айқындылығы және логикалық құрылым үлкен мәнге ие. Автордың көзқарасы шынайы әрі нанымды болуы қажет. Мәтіннің құрылымы кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде мәселе қысқаша таныстырылып, автордың ұстанымы анық көрінеді. Негізгі бөлімде сол ұстаным дәлелденіп, фактілер, дәйектер арқылы нақты мысалдар келтіріледі. Қорытындыда автор түйін жасап, мәселені шешуге қатысты ұсыныс, үміт немесе ой қалдырады.Публицистикалық эссенің тағы бір ерекшелігі – стильдің көпшілікке бағытталуы. Яғни мәтін күрделі ғылыми терминдерге емес, қарапайым, түсінікті тілге құрылуы тиіс. Дегенмен, тақырыптың маңыздылығына сәйкес белгілі бір салалық терминдер қолданылуы мүмкін, бірақ олар түсінікті түрде берілуі шарт.Бұл эссе түрі мектеп оқушылары мен студенттерге сыни тұрғыдан ойлауды дамытуға, өз ойын нақты әрі жүйелі жеткізуге, қоғамдық өмірге белсенді араласуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, публицистикалық эссе арқылы жастар өз елінің, қоғамының дамуына бей-жай қарамайтын тұлға ретінде қалыптасады. Публицистикалық эссе – оқырманды ойландыру, пікір тудыру және қоғамдық пікір қалыптастыру құралы ретінде маңызды рөл атқарады. Ол арқылы автор қоғамдық мәселелерге үн қосып, өз ой-пікірін білдіреді, оқырманмен байланыс орнатады. Сондықтан бұл эссе түрі білім беру жүйесінде, әсіресе оқушылар мен студенттердің шығармашылық қабілетін дамытуда маңызды құрал болып саналады.

2. Әдеби эссе. Әдеби эссе – көркем шығармаларға негізделген, автордың әдебиетке, әдеби тұлғаларға немесе көркем бейнелерге деген көзқарасын, әсерін, түйген ойы мен сезімін сипаттайтын эссе түрі. Бұл жанр көркем әдебиетке сүйене отырып, оқырманға терең эстетикалық әсер қалдыруды көздейді.Әдеби эсседе автор белгілі бір әдеби шығармаға талдау жасап қана қоймай, сол туындыдан алған рухани әсерін, эмоционалдық қабылдауын, көркем бейнелер мен авторлық стильге деген көзқарасын білдіреді. Эссенің бұл түрі тек қана әдеби сын емес, сонымен қатар жеке пікір мен ой толғаудың көрінісі болып табылады.Мысалы, Абайдың поэзиясы, Мұхтар Әуезовтің прозасы, немесе Шыңғыс Айтматовтың шығармаларындағы адамгершілік мәселелері – әдеби эссенің тақырыбына айнала алады. Мұндай эсседе оқушы немесе жазушы белгілі бір образдың тереңдігін, авторлық идеяны, уақыт пен кеңістік аясында туындаған әлеуметтік мәнмәтінді өз көзқарасы негізінде ашады. Әдеби эссенің құрылымы кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде автор қарастырылатын туындыны немесе тақырыпты таныстырып, өзінің әсерін қысқаша жеткізеді. Негізгі бөлімде көркем шығармадағы негізгі ой, кейіпкерлер, стиль, тілдік ерекшеліктер, автордың идеясы терең талданады. Автор өз пікірін дәлелдеп, дәйектер мен үзінділер келтіреді. Қорытындыда жалпы әсер мен түйінделген ой ұсынылады.Әдеби эсседе тілдің көркемдігі, ойдың тереңдігі, пікірдің бірегейлігі маңызды. Мұндай эссені жазу барысында автор өзінің әдеби сауаттылығын, талдау қабілетін, көркем мәтінмен жұмыс істеу машығын көрсетеді. Бұл эссе түрі оқушылар мен студенттердің әдеби талдау жасау, эстетикалық ойлау және шығармашылық қабілеттерін дамытуда маңызды рөл атқарады. Әдеби эссе – әдебиет пен жеке тұлғаның ішкі дүниесінің тоғысында пайда болатын шығармашылық жанр. Ол тек қана шығарма талдауы емес, сол шығарма арқылы өмір, адам, қоғам жайлы толғаныс, рухани ізденіс болып табылады.

3. Рефлексиялық (толғанымдық) эссе Рефлексиялық эссе – автордың өзінің ішкі дүниесі, өмірлік тәжірибесі, сезімі, ойы мен көзқарасын бейнелейтін шығарма. Мұнда тұлғалық даму, өзін-өзі тану, өмірлік мән мен құндылықтарға деген көзқарас көрініс табады. Бұл эссе көбіне педагогикалық процесте оқушылардың немесе студенттердің жеке дамуын бақылау мақсатында қолданылады. Рефлексиялық немесе толғанымдық эссе – бұл автордың белгілі бір оқиға, тәжірибе немесе идея туралы ішкі ойларын, сезімдерін және жеке қабылдауын сипаттайтын эссе түрі. Бұл жанр тұлғаның өз-өзіне үңілуі, басынан өткергенін саралауы және сол арқылы өмірлік, танымдық сабақтар түюі арқылы ерекшеленеді.Рефлексиялық эссенің басты мақсаты – автордың өз тәжірибесіне сыни тұрғыдан қарап, сол арқылы не үйренгенін, қандай өзгерістер болғанын және қандай қорытындыға келгенін көрсету. Мұндай эсседе сыртқы жағдайлардан гөрі, ішкі сезім, қабылдау, түсіну, ой түю маңыздырақ болады.Бұл эссе көбіне білім беру процесінде қолданылады. Мысалы, оқушы оқу жылы соңында қандай жетістіктерге жеткенін, қандай қиындықтарды еңсергенін және болашаққа қандай мақсат қойғанын рефлексиялық эссе арқылы сипаттай алады. Сонымен қатар, белгілі бір шараға, тәжірибеге, курсқа, кітапқа немесе фильмге қатысты рефлексия да осы жанрға жатады.Рефлексиялық эссенің құрылымы да кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде автор қандай жағдай немесе оқиға туралы жазатынын айтып өтеді. Негізгі бөлімде сол тәжірибе барысындағы сезім, қиындық, жетістіктер, үйренген сабақтар сипатталады. Қорытындыда автор сол тәжірибенің мәні мен маңызын атап өтіп, болашақтағы әрекетіне қалай әсер ететінін тұжырымдайды.Бұл эссе түрінде жазу стилі еркін, шынайы және шын жүректен болғаны маңызды. Ресмилік пен ғылыми дәлелден гөрі, автордың шынайы толғанысы, ішкі жан-дүниесінің көрінісі басымдыққа ие. Эсседе «мен», «маған», «менің ойымша», «мен сезіндім» сияқты тұлғалық формалар жиі қолданылады.Рефлексиялық эссе – тұлғалық даму мен өзін-өзі тануға жол ашатын маңызды құрал. Ол адамның өткен тәжірибеге тоқталып, өзін түсінуіне, өзгеруге және дамуға бағыт алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл эссе жазу арқылы тұлға өз өмірін, мінез-құлқын, көзқарасын тереңірек саралап, саналы шешімдер қабылдауға үйренеді. Рефлексиялық эссе – адамның ішкі ой әлемін, рухани ізденісін, өзін-өзі тану мен жетілдіру үрдісін сипаттайтын жанр. Ол арқылы автор өмірге, білімге, қоғамға және өзіне қатысты терең ой түйеді.

4. Аналитикалық (талдамалық) эссе Аналитикалық немесе талдамалық эссе – белгілі бір мәселе, оқиға немесе шығармаға талдау жасап, оның мән-мағынасын, себеп-салдарын, құрылымын және маңызын жан-жақты қарастыратын эссе түрі. Бұл эссенің негізгі ерекшелігі – логикалық жүйелілікпен, дәлелдер мен дәйектерге сүйене отырып, терең талдау жүргізуінде.Аналитикалық эссенің басты мақсаты – автордың зерттеу нысанын жан-жақты талдап, оқырманға нақты әрі негізделген пікір ұсыну. Мұнда субъективтілікке қарағанда, объективтілік басымырақ болады. Автор мәселені бейтарап тұрғыда қарастырып, түрлі көзқарастарды сараптап, өз тұжырымын дәйектер арқылы негіздеуі тиіс.Бұл эссе көбінесе әдеби шығармаларға, тарихи оқиғаларға, әлеуметтік құбылыстарға, ғылыми ұғымдарға қатысты жазылады. Мысалы, Шәкәрім шығармаларындағы адамгершілік идеяларын немесе жаһандану үдерісінің ұлттық болмысқа әсерін талдау аналитикалық эссенің мазмұнына сай келеді.Аналитикалық эссенің құрылымы келесідей:Кіріспе бөлімде талданатын тақырып таныстырылады, зерттеу нысаны мен негізгі сұрақтар қойылады.Негізгі бөлімде мәселе тереңірек қарастырылып, фактілер мен дәйектерге сүйене отырып, бірнеше қырынан талданады. Бұл бөлімде автор өз ұстанымын нақты дәлелдермен қорғайды.Қорытынды бөлімде жүргізілген талдаудың нәтижесі мен түйіні жасалып, негізгі ой тұжырымдалады.Аналитикалық эсседе ғылыми дәлдік, жүйелілік, құрылымдылық маңызды рөл атқарады. Эссе жазу барысында автор сенімді деректер мен мысалдарды пайдаланып, логикалық байланыс пен дәйектілікке мән беруі қажет. Сонымен қатар, тілдік сауаттылық пен терминдерді дұрыс қолдану да – табысты аналитикалық эссенің көрсеткіштері. Аналитикалық эссе – күрделі мәселелерді терең әрі дәлелді түрде ашуға бағытталған, сын тұрғысынан ойлауды дамытатын маңызды жазба жанры. Ол оқушы немесе студенттің зерттеу, жүйелеу, талдау және тұжырым жасау қабілетін айқындайды.

5. Салыстырмалы эссе. Салыстырмалы эссе – екі немесе одан да көп нысанды (оқиға, шығарма, кейіпкер, құбылыс, теория, ұғым және т.б.) салыстыра отырып талдайтын эссе түрі. Бұл жанрда автор ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтап, солардың негізінде белгілі бір қорытынды шығарады. Салыстырмалы эссе талдау мен салыстыру дағдыларын жетілдіруге, мәселені кең ауқымда қарастыруға көмектеседі.Салыстырмалы эссенің басты мақсаты – салыстыру арқылы зерттеліп отырған нысандардың өзара байланысын ашу, олардың маңызын, ерекшелігін немесе тиімділігін көрсету. Мысалы, екі әдеби кейіпкердің өмірлік ұстанымдарын, екі тарихи оқиғаның себеп-салдарын немесе екі теорияның негіздемесін салыстыру арқылы олардың мәнін тереңірек түсінуге болады.Мұндай эссе құрылымы негізінен екі тәсіл арқылы ұйымдастырылады:Нысан бойынша салыстыру – әрбір салыстырылатын нысан жеке-жеке сипатталып, кейін ұқсастықтар мен айырмашылықтар көрсетіледі.Қасиет бойынша салыстыру – алдымен бір қасиет (мысалы, мақсат, әдіс, салдары) бойынша барлық нысандар салыстырылады, кейін келесі қасиеттерге көшеміз.Эссенің құрылымдық бөліктері:Кіріспе бөлімде салыстырылатын нысандар таныстырылады, салыстыру мақсаты анықталады, негізгі бағыт белгіленеді. Негізгі бөлімде салыстыру жүзеге асырылады. Мұнда нақты мысалдар, дәйектер келтіріліп, әрбір нысанның ерекшеліктері ашылады.Қорытынды бөлімде салыстыру нәтижесінде қандай қорытынды жасалғаны баяндалады. Автор қай нысанның артықшылығы немесе маңыздылығы туралы өз пікірін білдіреді.Салыстырмалы эссе жазу барысында төмендегі аспектілерге назар аудару қажет:Салыстырылатын нысандардың ортақ негізі болуы керек (мысалы, бір салаға, бір дәуірге, бір тақырыпқа қатысты болуы).Ұқсастықтар мен айырмашылықтар дәйекті түрде келтіріліп, логикалық байланыс сақталуы тиіс.Қолданылған аргументтер мен мысалдар нақты және негізді болуы қажет.Автор өз ұстанымын білдірумен қатар, объективті тұрғыдан талдауға тырысуы керек.Мысалы, Абай мен Шәкәрім поэзиясындағы адамгершілік идеяларын салыстырғанда, олардың рухани ізденісі, өмірлік философиясы, шығармашылық тәсілдері мен тілдік ерекшеліктері салыстырылып талданады. Бұл арқылы оқырман екі ақынның да көзқарастарының тереңдігін және ұлттық дүниетанымға қосқан үлесін байқай алады. Салыстырмалы эссе – ойлау мәдениетін дамытатын, сыни және талдамалық қабілетті жетілдіретін тиімді жанр. Ол арқылы автор күрделі ұғымдарды салыстыра отырып, тұжырым жасайды және өз көзқарасын негіздей алады.

6. Сын эссе (критикалық эссе) Сын эссе (критикалық эссе)Сын эссе — бұл белгілі бір мәтінге, пікірге, идеяға немесе туындыға сыни тұрғыдан талдау жасап, оны бағалайтын эссе түрі. Мұндай эсседе автор өз ойын нақты дәлелдермен негіздеп, зерттеліп отырған нысанның артықшылықтары мен кемшіліктерін анық көрсетеді. Сын эссенің негізгі мақсаты — объектіні бағалау ғана емес, оны терең түсініп, өз көзқарасыңды дәлелдермен жеткізу.Сын эссе көбіне әдеби шығармаларға, ғылыми еңбектерге, әлеуметтік мәселелерге, көркем фильмдерге немесе өнер туындыларына арналады. Ол автордың өз пікірін ашық айтуымен қатар, объективтілік пен логикалық жүйелілікке де негізделеді. Сын эссенің құрылымы:Кіріспе бөлім – сыналатын туынды немесе идея қысқаша таныстырылады, мәселенің маңыздылығы сипатталады, автор өз ұстанымын білдіреді.Негізгі бөлім – туындыға қатысты аргументтер келтіріледі: жағымды және жағымсыз жақтары, идеялық мазмұны, құрылымы, стилі, қолданылған әдіс-тәсілдер, автордың шеберлігі. Әрбір пікір нақты дәйектермен (мысал, үзінді, дерек) дәлелденуі тиіс.Қорытынды бөлім – жалпы баға беріледі, автор өз ойының негізінде туындының қоғамға, мәдениетке немесе ғылымға қосқан үлесін бағалайды.Сын эссе жазуда мынадай талаптар сақталуы тиіс:Объективтілік – жеке эмоциялардан гөрі, дәлелге сүйену;Талдау мен бағалау – жай сипаттау емес, терең талдау жасау;Аргументация – пікірді мысалмен немесе теориямен нақтылау;Тақырыпқа сәйкестік – сын нысанын дұрыс түсініп, тек соған қатысты пікір айту. Мысалы, әдеби сын эсседе белгілі бір роман талданып, оның композициялық құрылымы, кейіпкерлер бейнесі, жазушының тілдік шеберлігі қарастырылады. Мәселен, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романын талдағанда, автор эпопеяның тарихи шынайылығы мен көркемдік деңгейіне тоқталып, романның қазақ әдебиетіндегі орнын сын тұрғысынан бағалай алады.Сын эссенің тағы бір маңызды ерекшелігі – автордың өз ойлау қабілетін, талдау дағдысын және жазу мәдениетін көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл эссе түрі әсіресе жоғары оқу орындарында, ғылыми және мәдени ортада кеңінен қолданылады. Сын эссе — шығармашылық пен сыни ойлаудың үйлесімін қажет ететін күрделі әрі қызықты жанр. Ол арқылы автор зерттеліп отырған нысанның терең мәнін ашып, оның сапалық деңгейіне өз бағасын береді және оқырманға тың көзқарас ұсынады.

7. Пішінді эссе (формалды эссе) Пішінді эссе немесе формалды эссе – бұл нақты құрылымға, дәлелді тұжырымдарға және ғылыми стильге негізделген эссе түрі. Есседе жазушы өз пікірін эмоционалды бояусыз, логикалық дәлелдермен, нақты фактілер мен дәйектерге сүйене отырып жеткізеді. Пішінді эссенің негізгі ерекшелігі – оның академиялық немесе ресми ортада қолданылуы, бұл эссеге қойылатын талаптар да қатаң болады.Формалды эссенің құрылымы, құрылымы, үш негізгі бөлімнен тұрады: кіріспе, негізгі бөлім және қорытынды. Кіріспе тақырыпқа қысқаша шолу жасалды, автордың көзқарасы немесе негізгі тезисі баяндалады. Бұл бөлім оқырманды тақырыппен таныстырып, әрі қарайғы ойдың бағытын белгілейді.Негізгі бөлімде эссенің өзегі ашылады. бірнеше бір немесе бірнеше абзац арқылы автор өзінің негізгі ойларын дәлелдейді, түрлі көзқарастарды талдайды және нақты мысалдар келтіреді. Бұл бөлімде логикалық байланыс пен дәйектілік маңызды рөл үшін. Әр абзац бір ғана ойды қамтып, ол алдыңғы және кейінгі абзацтармен логикалық түрде тұрақты байланысып тұру қажет. Автор өз ойын дәлелдеу үшін статистикалық мәліметтер, ғылыми дәлелдер, зерттеу мүмкін болуы мүмкін тұлғалардың пікірлерін қолдануы. Қорытынды бөлімде айтылған ойлар жинақталып, негізі қайта нақты түрде беріледі. Тақырып бойынша жинақтау және болашақта мүмкіншіліктерді зерттеу бағыттарды да көрсету мүмкін. Қорытынды – эссенің логикалық түйіні, ол қысқа әрі нұсқа болуы керек.Формалды эссе жазуда қолданылатын тіл – бейтарап, ресми стильде болуы шарт. Қарапайым ауызекі сөздерден, эмоциялық бояуы бар тіркестерден аулақ болған жөн. оның орнына нақты, анық және грамматикалық сауатты сөйлемдер пайдаланылады. «Менің мәліметтер», «меніңше» сияқты субъективті пікір білдіретін тіркестердің орнына «зерттеу нәтижесіне сәйкес», «ғалымдардың пікірі бойынша» деген объективті баяндау түрі пайдаланылады.Формалды эссе көбіне ғылыми, педагогикалық, әлеуметтік, экономикалық, құқықтық және техникалық тақырыптарға арналады. Бұл эссе түрі оқушылар мен студенттер үшін білімін көрсетудің, зерттеу жүргізудің және сыни ойлау қабілетін дамытудың маңызды құралы болып табылады. Пішінді эссе – нақты құрылым мен ғылыми стилі арқылы ерекшеленетін, мазмұн мен формаға бірдей талап қоятын жазбаша жұмыс. Олдан логикалық ойлау, дәлелмен сөйлеу және ресми тіл нормаларын сақтау жазушы күшін талап етеді. себебі бұл академиялық және кәсіби салада ерекше маңызға ие.Формалды эссе ресми стильде, нақты құрылым мен логикалық жүйелілікке сүйене отырып жазылады. Бұл эссе түрінде кіріспе, негізгі бөлім және қорытынды нақты бөлінеді. Көбіне ғылыми мақалалар, академиялық жұмыстар жазуда қолданылады. Онда жеке көзқарас көрініс тапқанымен, ол эмоциямен емес, ғылыми дәлелмен беріледі.

8. Еркін эссе (бейресми эссе) Еркін эссе — бұл автордың жеке пікірін, ішкі сезімін, өмірлік тәжірибесін еркін формада баяндауға негізделген эссе түрі. Мұндай эссе ресми талаптарға қатты бағынышты болмайды, стиль тұрғысынан бейформалды әрі субъективті сипатта жазылады. Еркін эссе көбіне шынайы өмірден алынған оқиғалар, автордың көзқарасы немесе күнделікті құбылыстар туралы ой-толғау ретінде көрініс табады. Еркін эссенің басты ерекшелігі – жазушының ойын ашық жеткізуі, шынайылығы және көркем тілдік құралдарды қолдануы. Ол көбінесе бірінші жақта жазылады және автордың өмірлік тәжірибесі мен эмоциялық күйіне негізделеді. Мұндай эсседе дәлелдеу, талдау емес, сезім мен ой еркіндігі алдыңғы орынға шығады. Еркін эссе құрылымы: Кіріспе бөлім – тақырыпқа байланысты ой тастау, автордың өз ойына шолу жасауы. Негізгі бөлім – жеке пікір мен тәжірибеге сүйене отырып, өмірлік мысалдарды келтіру, оқырманға әсер етуге бағытталған баяндау. Қорытынды бөлім – автордың қорытынды ойы, өмірлік сабақ немесе философиялық түйін. Еркін эссе жазуда келесі қағидалар ескеріледі:Шынайылық – автор өз болмысын жасырып-жаппай, ішкі толғанысын ашық көрсетеді;Жеке көзқарас – бұл эсседе бір ғана дұрыс жауап жоқ, әркімнің пікірі құнды;Көркемдік элементтер – көркем бейнелеу құралдары (метафора, эпитет, теңеу және т.б.) кеңінен қолданылады;Еркін стиль – тілді еркін қолдану, сөйлем құрылымының әртүрлілігі, диалог элементтерінің, риторикалық сұрақтардың болуы мүмкін.Мысалы, «Бақыт деген не?» деген тақырыпта жазылған еркін эсседе автор өзінің бақытты сәттерін еске алып, не үшін сол сәттердің бағалы екенін сипаттай алады. Ол үшін қандай да бір ғылыми анықтама немесе теория қажет емес – тек шынайы эмоция мен ішкі сезімді жеткізу жеткілікті.Еркін эссе көбіне шығармашылық қабілетті, ой еркіндігін, тіл шеберлігін арттыру мақсатында мектепте, жоғары оқу орындарында жазылады. Сонымен қатар, бұл эссе түрі блог жазбаларда, әлеуметтік желілерде жиі кездеседі, себебі ол оқырманмен тікелей байланыс орната алады. Еркін эссе – бұл адамның жан дүниесіне үңілуге, өз ойын еркін жеткізуге мүмкіндік беретін шығармашылық жанр. Ол арқылы автор тек пікір айтып қана қоймай, оқырманды толғандырып, әсерлі ой тудыра алады.

9. Аргументативті эссе Аргументативті эссе — бұл белгілі бір пікірді қорғап, оған қарсы көзқарастарды жоққа шығара отырып, логикалық және дәлелді ой айтуға негізделген эссе түрі. Бұл эсседе автор қандай да бір идеяны қолдайды немесе жоққа шығарады, сонымен бірге пікірін нақты мысалдармен, деректермен және логикалық дәлелдермен негіздейді. Аргументативті эссе көбіне академиялық жазылымда, ғылыми-зерттеу саласында, әлеуметтік мәселелерді талқылауда жиі қолданылады.Аргументативті эссенің құрылымы: Кіріспе бөлім – тақырыпқа қысқаша шолу жасап, негізгі мәселені көрсетеді. Автор нақты бір ұстанымды таңдап, сол көзқарасын дәлелдеуге бағыт алады. Кіріспеде тезис – яғни негізгі идея айқын жазылуы тиіс.Негізгі бөлім – бірнеше абзацтан тұрып, әр абзацта бір дәлел келтіріледі. Әрбір дәлел нақты мысалмен, статистикамен, ғылыми дерекпен немесе өмірден алынған оқиғамен негізделуі керек. Қарсы көзқарастарды да көрсету және оларға өз пікіріңмен жауап беру маңызды.Қорытынды бөлім – автор өз тезисін тағы бір рет бекітіп, дәлелдердің негізінде қорытынды жасайды. Бұл бөлімде тақырыптың өзектілігі мен маңыздылығы қайта атап өтіледі. Аргументативті эссе жазуда келесі талаптар ескеріледі:Логикалық жүйелілік – пікірдің реттілігі, ойдың бірізділігі сақталуы тиіс;Дәлелдер мен фактілер – жай пікір емес, нақты дәлелдер мен сенімді деректер келтірілуі керек;Қарсы көзқарасқа жауап беру – басқа пікірлерді ескеріп, оларды жоққа шығару немесе олармен келісу арқылы ой тереңдігі көрінеді;Нақты құрылым – эссе құрылымы айқын және жүйелі болғаны жөн.Мысал: «Баламалы энергия көздері болашақта негізгі энергия көзі бола ала ма?» деген тақырыпта жазылған аргументативті эсседе автор күн, жел және су энергиясының артықшылықтарын айтып, оларды көмірсутек көздерімен салыстырып, экологиялық тиімділігі мен ұзақмерзімді пайдасын дәлелдейді. Сонымен қатар, қарсы пікірлер ретінде баламалы энергияның шығындылығы немесе инфрақұрылымның дамымағандығы қаралып, оларға қарсы дәлелдер келтіріледі. Аргументативті эссе – бұл ойлау қабілетін, логика мен дәлел келтіру шеберлігін дамытатын маңызды эссе түрі. Ол арқылы автор күрделі мәселелерге өз көзқарасын білдіріп қана қоймай, оқырманды сендіре алатын, нақты және қисынды ой жүйесін ұсына алады.

10. Шолу эссе (обзорлық эссе) Шолу эссе — бұл белгілі бір тақырып бойынша бірнеше дереккөздерге сүйене отырып, сол тақырып төңірегіндегі негізгі идеялар мен пікірлерге талдау жасайтын, олардың мазмұны мен маңызын сипаттайтын эссе түрі. Бұл эсседе автор мәселенің жан-жақты қарастырылуын қамтамасыз етіп, әртүрлі көзқарастарды салыстырады, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көрсетеді. Шолу эссе зерттеу жұмыстарын бастамас бұрын тақырып бойынша теориялық негіз жасау мақсатында жиі қолданылады. Шолу эссенің басты мақсаты:Нақты бір мәселе немесе сұрақ бойынша бұрын жазылған әдебиеттер мен зерттеулерге шолу жасау;Сол еңбектердің мазмұнын, көзқарасын сипаттау;Авторлардың пікірін салыстыру, сыни тұрғыда талдау жасау;Қарастырылып отырған тақырыптың қазіргі ғылыми немесе практикалық мәнін көрсету. Құрылымы:Кіріспе бөлім – шолу жасалатын тақырыпқа жалпы сипаттама беріледі, не себепті бұл мәселе маңызды екені айтылады, негізгі мақсат анықталады. Негізгі бөлім – осы бөлімде қарастырылған дереккөздер, ғылыми мақалалар, кітаптар, баяндамалар немесе зерттеу нәтижелері сипатталады. Әр дереккөзге жеке тоқталып, негізгі идеясы, артықшылықтары мен кемшіліктері айтылады. Автор көзқарастарын салыстырып, олардың өзара байланысын немесе қарама-қайшылығын көрсетеді.Қорытынды бөлім – шолынған дереккөздерге сүйене отырып, автор қорытынды жасайды. Қай бағыттың маңыздылығы жоғары екені, болашақта қандай зерттеу жүргізуге болатыны туралы ойлар айтылуы мүмкін.Мысал: «Қашықтан оқытудың артықшылықтары мен кемшіліктері» та қырыбына шолу эссе жазғанда, автор онлайн оқыту туралы түрлі зерттеулерге, статистикалық деректерге және сарапшылардың пікірлеріне сүйене отырып, әр көзқарасты сипаттап, салыстыра отырып талдайды. Мәселен, кейбір зерттеулерде қашықтан оқыту білім сапасына теріс әсер етеді десе, басқалары оның икемділігін, уақытты үнемдеуге мүмкіндік беретінін алға тартады.Шолу эссеге қойылатын талаптар:нақты әрі сенімді дереккөздерге сүйену;тақырып бойынша жан-жақты шолу жасау.авторлық көзқарасты білдірмеу немесе оны барынша бейтарап түрде ұсыну;дәйексөздер мен сілтемелерді дұрыс рәсімдеу; Ақпаратты жүйелі, логикалық түрде баяндау. Шолу эссе – бұл зерттеу жұмыстарында теориялық база қалыптастыруға, тақырыпты кеңірек түсінуге көмектесетін маңызды жазба жанры. Ол оқырманға белгілі бір мәселе бойынша жалпы көрініс береді және әрі қарайғы талдау үшін негіз қалайды.Эссе жазу – тұлғаның сыни тұрғыдан ойлау қабілетін, шығармашылық белсенділігін, тілдік мәдениетін дамытатын маңызды жазбаша жұмыс. Эссенің әр түрі оқушының немесе студенттің түрлі дағдысын жетілдіреді: талдау, салыстыру, пікір білдіру, дәлелдеу, жүйелеу, көркем жазу т.б. Эссе түрлерін меңгеру арқылы оқушы өз ойларын нақты, дәл әрі жүйелі жеткізуге үйренеді. Сонымен қатар, бұл жұмыс оның жеке тұлға ретінде қалыптасуына, өзіндік ұстанымын дамытуға ықпал етеді.

4. Эссе жазудың құрылымы Эссе – бұл белгілі бір тақырыпқа негізделген, автордың жеке көзқарасы мен ой-толғамын білдіретін шығармашылық мәтін. Эссе жазуда мазмұнның тереңдігімен қатар, оның құрылымдық реттілігі де аса маңызды. Эссе құрылымының дұрыс ұйымдастырылуы – ойдың жүйелі берілуін, аргументтердің нақтылығын және оқырманмен тиімді байланыс орнатылуын қамтамасыз етеді. Бұл бөлімде эссе құрылымына қойылатын талаптар мен әр бөлімнің ерекшелігі егжей-тегжейлі қарастырылады. Эссе құрылымы үш негізгі бөлімнен тұрады: Кіріспе (Introduction) Негізгі бөлім (Body) Қорытынды (Conclusion)

1. Кіріспе бөлімі. Кіріспе – оқырманды тақырыппен таныстыратын және эсседе қарастырылатын мәселенің мәнін түсіндіретін алғашқы бөлім. Оның негізгі мақсаты – оқырманның қызығушылығын ояту және автордың негізгі ойын көрсету. Кіріспеге қойылатын талаптар: Тақырыптың маңыздылығы мен өзектілігін көрсету; Автор көзқарасының бағытын таныту (негізгі тезис); Эссе мазмұнына қысқаша шолу жасау. Мысалы: «Қазіргі қоғамда экологиялық мәселелер күннен күнге өзекті болуда. Табиғат пен адам арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы жаһандық деңгейдегі проблемаларға алып келуде. Осы мақалада мен экологиялық сананың қалыптасу жолдарын қарастырамын» – бұл кіріспе автордың ұстанымын, тақырыптың өзектілігін айқын көрсетеді. 2. Негізгі бөлім. Негізгі бөлім – эссенің ең көлемді әрі мазмұндық жүктемесі бар бөлімі. Мұнда автор өз тезисін нақты дәлелдермен, мысалдармен, талдаулармен негіздейді. Негізгі бөлімге қойылатын талаптар: әр абзацта бір негізгі ой болу керек; ойлар өзара логикалық байланыста берілуі тиіс; аргументтер, деректер, мысалдар келтірілуі керек;Мысалы, экология тақырыбында жазылған эсседе: «Пластикалық қалдықтардың теңіз тіршілігіне әсері өте жоғары. Greenpeace зерттеуіне сәйкес, жыл сайын 100 мыңға жуық теңіз жануары пластиктен зардап шегеді. Бұл – адамзаттың тұтыну мәдениетін қайта қарау қажеттілігін айқындайтын факт» – деген секілді дәлел келтіріледі. 3. Қорытынды бөлім Қорытынды – эсседе келтірілген барлық ой-пікірлер мен дәлелдердің логикалық жиынтығын ұсынатын соңғы бөлім. Мұнда автор өз көзқарасын тағы бір рет бекітіп, маңызды ойды тұжырымдайды.Қорытынды бөлімде жаңа ақпарат енгізілмейді. Ол тек бұрын айтылған ойларды жүйелеп, оқырманға әсер қалдыру үшін қажет. Мысалы: «Қорытындылай келе, экологиялық мәселелер тек мемлекеттік деңгейде емес, әрбір адамның санасында шешімін табуы керек. Жеке әрекет – жаһандық өзгерістің бастауы бола алады» – деген секілді түйін сөздер жазуға болады.Эссе құрылымы – бұл ойды ретпен жеткізу мен оқырманға түсінікті болудың кілті. Жақсы құрылымдалған эссе – мазмұндық тереңдігімен қатар, логикалық жүйелілігімен де ерекшеленеді. Кіріспеде автордың мақсаты айқындалып, негізгі бөлімде дәлелдер мен мысалдар арқылы терең талдау жасалып, қорытындыда айтылған ойлар жинақталады. Осы үш бөлім өзара үйлесімділік пен реттілік сақтай отырып құрылғанда ғана, эссе мазмұнды әрі әсерлі бола алады

5. Эссе жазудың кезеңдері Эссе жазу шығармашылық әрі ой еңбегін талап ететін үдеріс. Оны тиімді әрі нәтижелі орындау үшін белгілі бір кезеңдерді сақтау қажет. Бұл кезеңдер оқушы немесе студенттің ойлау, талдау, жүйелеу, жазу және өңдеу дағдыларын жетілдіруге ықпал етеді. Эссе жазудың нақты кезеңдерін білу және оларды ретімен орындау – сапалы мәтін құрастырудың алғышарты. Төменде эссе жазудың негізгі кезеңдеріне тоқталамыз. 1. Тақырыпты таңдау және түсіну.Эссе жазудың алғашқы қадамы – тақырыпты дұрыс таңдау немесе берілген тақырыпты жан-жақты түсіну. Егер тақырып алдын ала берілген болса, оны мұқият оқып, мағынасын ашу қажет. Автор тақырыптың аясынан шықпай, нақты ой қозғауы керек. Назар аударатын тұстар:тақырыптың мәнін, астарын түсіну;қандай мәселелер қамтылатынын анықтау;тақырыптың өзектілігі мен маңызын бағалау; Авторлық көзқарас қалыптастыру.Кеңес: Егер тақырып таңдау еркіндігі берілсе, жазушы өзі жақсы білетін, қызығатын немесе өзекті санайтын тақырыпты таңдағаны жөн. 2. Ақпарат жинау және зерттеу,Тақырыпты толық меңгеру үшін қосымша ақпараттармен жұмыс істеу қажет. Бұл кезеңде әртүрлі дереккөздерден (кітаптар, мақалалар, интернет-ресурстар, статистика, сұхбаттар және т.б.) мәліметтер жинақталады. Негізгі әрекеттер:сенімді дереккөздерді таңдау; негізгі ұғымдарды түсіндіру; дәйексөздер, мысалдар жинау;Қарсы көзқарастар мен балама пікірлерді талдау.Кеңес: Ақпаратты жинау кезінде жазып алу, цитата мен дереккөздерді белгілеу кейінгі сілтеме жасауда пайдалы болады. 3. Жоспар құру.Эссе құрылымы логикалық әрі жүйелі болуы үшін жазу алдында жоспар құру маңызды. Жоспар – ойды реттеудің, аргументтерді тиімді орналастырудың құралы. Жоспарға енгізілетіндер:кіріспе – негізгі тезис пен мәселенің өзектілігі;негізгі бөлім – негізгі идеялар мен дәлелдер;Қорытынды – тұжырымдар мен ұсыныстар.Кеңес: Жоспар жазушыға ойды шашыратпай, бірізділікпен жеткізуге мүмкіндік береді. 4. Бастапқы нұсқаны (қара жазба) жазу.Жоспар негізінде алғашқы нұсқа жазылады. Бұл кезеңде идеялар толық әрі еркін түрде жазылады. Түзету мен редакция кейінгі кезеңде жүргізіледі.Назар аударатын тұстар: жоспарға сай құрылым сақтау; Тілдің анық, түсінікті болуы.Кеңес: Қара сөзбен еркін жазуға тырысыңыз, бастысы – ойды білдіру. Грамматикалық қателерге назар аудармай, мазмұнға көңіл бөлген жөн. 5. Мәтінді өңдеу және түзету.Бұл кезеңде жазылған мәтінге қайта оралып, оның құрылымдық, стилистикалық, грамматикалық сапасы тексеріледі. Қажет болса, артық сөйлемдер алынып тасталады немесе толықтырылып, нақтылаулар енгізіледі.Қысқа әрі нақты сөйлемдерді қолдану.Кеңес: Бірнеше күннен кейін немесе басқа адамға оқытып көру – қателерді табуға көмектеседі. 6. Тақырыпқа сәйкестік пен талаптарды тексеру.Жазылған эссе тақырыппен және берілген нұсқаулықпен сәйкес келе ме? Бұл кезеңде жұмыстың жалпы мақсатына сәйкестігі тексеріледі. 7. Соңғы редакция және рәсімдеу.Жазу үдерісінің соңғы кезеңі – мәтінді рәсімдеп, оны баспаға немесе электрондық түрде тапсыру. Қажет болса, академиялық талаптарға сай безендіру (бет нөмірлеу, сілтемелер, қаріп және т.б.) жүзеге асырылады.Кеңес: Сөздің шрифті (көбіне Times New Roman, 14 кегль), жол аралығы (1.5 немесе 2), бет өрісі стандартқа сай болуы керек.Эссе жазу – белгілі бір жүйені қажет ететін шығармашылық жұмыс. Жоғарыда сипатталған кезеңдер жазу үдерісін бірізді, сапалы әрі нәтижелі етуге септігін тигізеді. Оқушы немесе студент бұл кезеңдерді дұрыс сақтаса, өзінің жазу шеберлігін арттырып, көзқарасын сауатты жеткізе алады. Эссе жазудың әрбір кезеңі – жеке дағдыны қалыптастыру құралы. Сол себепті, жазу барысында асықпай, әр кезеңге уақыт бөлу маңызды. Бұл – сапалы эссенің кепілі. 6. Эссенің мазмұнына қойылатын талаптар Эссе – бұл автордың нақты тақырыпқа байланысты жеке көзқарасын, ойын, пайымын білдіретін шығармашылық жұмыс. Эссенің мазмұны – оның сапасын анықтайтын ең негізгі компоненттердің бірі. Эссенің идеясы айқын әрі логикалық жүйемен өрілуі қажет. Сондықтан мазмұнды қалыптастыруда бірнеше талаптар ескерілуі керек. 1. Тақырыпқа сәйкестік.Эссе мазмұны толықтай таңдалған немесе берілген тақырыпқа сай болуы тиіс. Автор ойын басқа мәселеге бұрмай, дәл сол тақырыптың аясында ой қозғауы керек. Тақырыпқа қатысы жоқ артық ақпараттар эссенің сапасына кері әсер етеді. 2. Авторлық ұстанымның айқындығы.Эссе – авторлық жұмыс болғандықтан, жазушы өзінің жеке пікірін, көзқарасын нақты білдіруі қажет. Автор өз ойының дұрыстығын дәлелдер, мысалдар, дәйектер арқылы негіздеуі тиіс. Көшіру немесе бөгде пікірді иемдену эссенің маңызын төмендетеді. 3. Мазмұнның тереңдігі мен дәйектілігі.Жазылған ойлар үстірт болмауы керек. Эсседе терең талдау, салыстыру, себеп-салдарлық байланыстар болуы тиіс. Автор ұсынылған мәселені жан-жақты қарастырып, өз ойын жүйелі жеткізуі шарт. 4. Логикалық құрылымның сақталуы.Эссе құрылымы белгілі бір жүйеге сүйенуі керек: кіріспе, негізгі бөлім және қорытынды. Бұл бөлімдердің мазмұны өзара үйлесімді, бір-бірін толықтыратын болуы шарт. Әрбір ой немесе аргумент өз орнымен, логикалық дәйектілікпен берілуі қажет. 5. Мысалдар мен дәлелдердің болуы.Автор өз пікірін сенімді етіп жеткізу үшін өмірден, тарихтан, әдебиеттен немесе ғылымнан нақты мысалдар келтіргені жөн. Бұл эссенің мазмұнын байытып, оқырманды сендіруге көмектеседі. 6. Тілдік сауаттылық және стиль бірізділігі.Эссе мазмұны тек ойдың мазмұндылығымен емес, тілдік жағынан да сауатты болуы қажет. Грамматикалық, стилистикалық және орфографиялық қателер мазмұнның сапасын төмендетеді. Стильге келсек, эссенің түріне байланысты публицистикалық, ғылыми немесе көркем тілде жазылуы мүмкін. 7. Оқырманмен байланыс.Жақсы эссе оқырманмен тілдесе біледі, яғни оқырманға ой тастап, пікір туғызады. Мазмұн оқырманды бейжай қалдырмай, белгілі бір әрекетке, ойлануға, салыстыруға итермелеуі керек.Эссенің мазмұны – оның мәні мен маңызын айқындайтын басты көрсеткіш. Сондықтан мазмұнды қалыптастыруда тақырыпқа сай келу, ой тереңдігі, авторлық ұстаным, логикалық құрылым, дәйектілік пен тілдік сауаттылық сияқты талаптарды сақтау қажет. Осы талаптар орындалса, эссе мазмұнды әрі әсерлі болады.

7. Эссенің тілі мен стиліне қойылатын талаптар Эссе жазуда тек мазмұн мен құрылым ғана емес, тілдік ерекшеліктер мен стиль де маңызды орын алады. Эссенің тілі мен стилі автордың ойын қалай жеткізетінін, оқырманмен қалай байланыс орнататынын анықтайды. Бұл бөлімде эссе жазуда тіл мен стильге қойылатын негізгі талаптарға тоқталамыз. 1. Тілдің анықтығы мен түсініктілігі.Эссе жазу барысында ең басты талаптардың бірі – тілдің түсінікті және анық болуы. Құрмалас сөйлемдер мен күрделі құрылымдарды орынды қолдану қажет. Ойды бұлдыр немесе көмескі білдіретін сөздерден аулақ болған жөн. Оқырман эссе мәтінін бірден ұғынып, автордың ойын оңай қабылдауы тиіс. 2. Сөйлемдердің қысқалығы мен нақтылығы.Сөйлемдер тым ұзақ болмауы керек. Қысқа, нақты әрі мағыналы сөйлемдер эссенің әсерлілігін арттырады. Артық сөздер мен мағынасыз қайталаулардан қашу қажет. Әр сөйлем нақты бір ойды жеткізуі тиіс. 3. Стилистикалық бірізділік.Эсседе қолданылатын стиль оның түріне байланысты. Мысалы, ғылыми эссе – ресми және дәлелді стильде, ал әдеби немесе еркін эссе – көркем және бейресми стильде жазылады. Қай стиль қолданылса да, мәтін бойында сол стильдің бірізділігі сақталуы шарт. 4. Ойдың логикалық байланысы.Сөйлемдер мен абзацтар бір-бірімен логикалық түрде байланысып тұруы қажет. Бір ой екінші ойға себеп-салдарлық немесе салыстырмалы қатынаста жалғасуы керек. Бұл оқырманға мәтінді оңай қабылдауға көмектеседі. 5. Мәтінде авторлық үннің болуы.Эссе – автордың жеке көзқарасын білдіретін мәтін болғандықтан, ондағы тілдік құрылымдарда авторлық үн, тұлғалық ерекшелік байқалуы тиіс. Бұл эссені даралап, оны басқа мәтіндерден ерекшелеп тұрады. 6. Сөз байлығы мен тілдік көркемдік.Эссе жазуда сөздік қорды дұрыс пайдалану маңызды. Қайталанатын сөздерден қашып, синонимдер, тұрақты тіркестер, көркемдік тәсілдер қолдану – мәтінді тартымды етеді. Әсіресе әдеби және публицистикалық эсселерде тілдің бейнелілігі үлкен рөл атқарады. 7. Грамматикалық және орфографиялық сауаттылық.Эссе жазуда грамматикалық және орфографиялық қателер болмауы тиіс. Қате жазылған сөздер мен дұрыс құрылмаған сөйлемдер мәтіннің сапасын төмендетіп, автордың ойының әсерлі берілуіне кедергі келтіреді. Сондықтан жазған соң эссені мұқият тексеру маңызды. Эссе – ой мен тілдің үйлесімін қажет ететін жанр. Ой айқын, тіл көркем, стиль бірізді болғанда ғана эссе оқырманға әсерлі болады. Сондықтан эссе жазғанда тілдік және стильдік талаптарды сақтап, авторлық ерекшелікті ұтымды көрсете білу қажет.

8. Эссе жазуға арналған тапсырмалар мен үлгілер

Тапсырма 1: «Тіл – ұлттың жаны» тақырыбында эссе жазыңыз.

Тіл – ұлттың жаны Тіл – ұлттың рухани байлығы, оның тарихы мен мәдениетінің айнасы. Әр халықтың өзіндік болмысын, дүниетанымын, салт-дәстүрі мен ұлттық ерекшелігін танытатын басты құндылық – ана тілі. «Тіл – ұлттың жаны» деген терең мағыналы сөз осы шындықты нақты әрі бейнелі түрде сипаттайды.Ана тілі – халықпен бірге жасасып келе жатқан тірі құбылыс. Ол ұрпақтан ұрпаққа беріліп, қоғаммен бірге дамып, байып отырады. Тіл арқылы біз ата-бабаларымыздың ой-санасын, дүниетанымын, өмір сүру салтын танимыз. Қазақ халқының рухани мұрасы – мақал-мәтелдер, жыр-дастандар, ертегілер – барлығы да тіліміздің тереңдігін көрсетеді. Халықтың жан дүниесін, мінез-құлқын, тарихын осы тіл арқылы түсіне аламыз.Қазақ тілі – шұрайлы, көркем, поэтикалық тіл. Оның сөздік қоры бай, бейнелі сөз тіркестері мен теңеулері мол. Бұл тілде Абайдың дана сөздері, Мұхтар Әуезовтің эпикалық прозасы, Қадыр Мырза Әлі мен Фариза Оңғарсынованың сыршыл поэзиясы өмірге келді. Олар өз шығармалары арқылы тілдің шексіз мүмкіндіктерін паш етті.Алайда қазіргі таңда жаһандану үрдісі, шет тілдерінің ықпалы ана тілімізге қауіп төндіріп отыр. Көптеген жастар ана тілін толық меңгермей, шұбарланған сөйлеу мәдениетіне үйреніп барады. Бұл — өте өзекті мәселе. Ана тіліне деген құрметтің азаюы – ұлттық сана-сезімнің әлсіреуінің белгісі. Егер ұлт өз тілін жоғалтса, ол өзінің рухани тамырынан айырылады. Сондықтан тіл тағдыры – ұлт тағдыры екені еш күмән тудырмайды.Мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болған қазақ тілінің өрісі кеңіп, қоғамдық өмірдің барлық саласында қолданылуы тиіс. Бұл үшін әр азамат өз ана тіліне жанашыр болуға, оны құрметтеуге, әрі қарай дамытуға атсалысуы керек. Тілді дамыту – тек тіл мамандарының ғана емес, бүкіл қоғамның міндеті. Ата-аналар балаларына ана тілін үйретіп, мектептерде қазақ тіліне деген қызығушылық арттырылып, бұқаралық ақпарат құралдарында сапалы контент ұсынылуы қажет.Қорытындылай келе, тіл – ұлттың жаны, жүрегі, тірегі. Өз тілін құрметтеген халық – өз болашағын, өз ертеңін құрметтейді. Сондықтан да әрқайсымыз ана тіліміздің мәртебесін арттырып, оның тазалығы мен байлығын сақтауға үлес қосуымыз керек. Ел болам десең, бесігіңді түзе, тілін сақта, өйткені тіл – мәңгілік елдің мәңгілік құндылығы.

Тапсырма 2: «Қазіргі жастар және болашақ» тақырыбын ашатын эссе құрастырыңыз. Қазіргі жастар және болашақ Қазіргі жастар – ел болашағының негізі, қоғамның қозғаушы күші. Жастардың қандай болмағына қарап, болашақтың бет-бейнесін болжауға болады. Сондықтан бүгінгі буынның дүниетанымы, құндылықтары, мақсат-мүдделері мен көзқарастары аса маңызды. Жаһандану дәуірінде өмір сүріп жатқан қазіргі жастар сан түрлі ақпарат пен технологиялардың ықпалында қалыптасуда. Бұл өз кезегінде олардың өмірлік бағытына, таңдауына және ұстанымына әсер етуде.Қазіргі жастардың басты артықшылығы – білімге, жаңашылдыққа деген құштарлық. Олар еркін ойлы, батыл, креативті әрі заман талабына сай бейімделе алады. Цифрлық сауаттылық, шет тілдерін меңгеру, технологияны игеру – қазіргі жас буынның өмірінің бір бөлшегіне айналды. Мемлекет тарапынан да жастардың дамуына зор көңіл бөлінуде. Түрлі гранттар, бағдарламалар, жобалар арқылы білім алу, кәсіп бастау, шығармашылықпен айналысуға мүмкіндік жасалған. «Болашақ» бағдарламасы, «Жас Отан», «Жастар практикасы» секілді бастамалар – соның дәлелі.Алайда бүгінгі жастардың алдында бірқатар сын-қатерлер де тұр. Әлеуметтік желілер мен интернет кеңістігінде уақытты тиімді емес жұмсау, рухани құндылықтардан алыстау, жеңіл жолмен табыс табуға ұмтылу сынды тенденциялар да байқалады. Сондықтан да жас ұрпақ тәрбиесінде ұлттық сана мен рухани байлықты сақтау маңызды рөл атқарады. Жастар өз тарихын, мәдениетін, тілін, салт-дәстүрін білуі – олардың ұлттық болмысын айқындайды.Жастар – болашақтың айнасы. Егер бүгінгі жастар парасатты, білімді, отаншыл, жауапкершілігі мол болса, ертеңгі қоғам да сондай болады. Сол себепті жастарға дұрыс бағыт-бағдар беру – отбасы, мектеп, жоғары оқу орындары мен қоғамның ортақ міндеті. Тәрбиелі, ізденімпаз, еңбексүйгіш жастар – еліміздің жарқын келешегінің кепілі.Қорытындылай келе, қазіргі жастар – болашақтың басты капиталы. Олардың сапалы білім алып, жақсы ортада тәрбиеленіп, ел болашағы үшін аянбай еңбек етуі – Тәуелсіз Қазақстанның тұрақты дамуының негізі. Әрбір жас азамат өзінің бойындағы әлеуетін ел игілігіне жұмсай білсе, болашақ – жарқын, қоғам – әділетті, мемлекет – қуатты болмақ.

Тапсырма 3: «Құндылықтарды сіңіру: сабақта әртүрлі мәдениеттер мен дәстүрлерді құрметтеуге қалай тәрбиелеу керек?» тақырыбын ашатын эссе құрастырыңыз.

Бүгінгі жаһандану дәуірінде әртүрлі мәдениеттер мен дәстүрлердің өзара әрекеттесуі күшейе түсті. Осындай жағдайда оқушыларды өзге халықтардың мәдени ерекшеліктеріне құрметпен қарауға тәрбиелеу – білім беру жүйесінің маңызды міндеттерінің бірі. Сабақ барысында бұл бағыттағы жұмыстар жүйелі әрі мақсатты түрде ұйымдастырылуы қажет.Алдымен мұғалімнің өзі – мәдениетаралық құрмет пен төзімділіктің үлгісі болуы тиіс. Ол оқушылардың бойына сыйластық пен түсіністікке негізделген қарым-қатынас орнатуды үйретіп, олардың көзқарастары мен ұстанымдарына құрметпен қарауды насихаттауы қажет. Әртүрлі мәдениеттер туралы мәліметтерді сабаққа кіріктіру арқылы оқушылардың дүниетанымын кеңейтуге болады. Мысалы, тарих, әдебиет, география пәндерінде түрлі ұлттардың салт-дәстүрлері мен мәдени жетістіктерін таныстыру оқушылардың қызығушылығын арттырып қана қоймай, өзгеге деген құрмет сезімін қалыптастырады.Сонымен қатар, топтық жұмыстар мен жобалық тапсырмалар арқылы әртүрлі ұлттар мен ұлыстардың мәдени мұраларын зерттеу тиімді. Оқушылар өз зерттеу нәтижелерін сыныптастарымен бөлісу арқылы мәдени әртүрлілікті түсіне бастайды. Мектепте түрлі мәдени күндер мен фестивальдер өткізу, ұлттық тағамдар, киімдер мен музыкаға арналған көрмелер ұйымдастыру – оқушылардың мәдениетаралық құндылықтарды бойына сіңіруіне жол ашады.Қазіргі ақпараттық қоғамда мультимедиа құралдарын пайдалану да маңызды. Фильмдер, деректі бейнероликтер, сұхбаттар арқылы оқушылар әлемнің түкпір-түкпіріндегі мәдениеттермен қашықтықтан таныса алады. Сондай-ақ, сыныпта көпмәдениетті диалог қалыптастыру арқылы оқушылардың өзара пікір алмасуын, толерантты көзқарас орнатуын қамтамасыз етуге болады.Қорытындылай келе, сабақта әртүрлі мәдениеттер мен дәстүрлерге құрмет көрсетуге тәрбиелеу – болашақ ұрпақтың жан-жақты, парасатты әрі адамгершілігі жоғары тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Бүгінгі оқушы – ертеңгі жаһандық қоғамның мүшесі. Сондықтан оларға кішкентай кезінен бастап мәдени әралуандықты мойындау мен құрметтеу дағдыларын үйрету – ұстаздың басты парызы.

9. Қорытынды Эссе жазу – оқушының логикалық, сыни және шығармашылық ойлау қабілеттерін дамытудың маңызды тәсілі. Осы әдістемелік нұсқаулықта ұсынылған шарттар мен талаптар бұл дағдыны сапалы қалыптастыруға негіз болады. Эссе жазудың шарттары мен оған қойылатын талаптар: Эссе жазу – оқушы мен студенттің шығармашылық қабілетін, сыни ойлау деңгейін, өз ойын жүйелі әрі нақты жеткізе білуін дамытатын маңызды жұмыс түрі. Эссе жазу барысында қойылатын талаптар мен сақталуы тиіс шарттар – мәтіннің мазмұнының тереңдігі мен сапасына, құрылымының айқындылығына, тілдік ерекшеліктерінің сауаттылығына тікелей әсер етеді.Эссенің басты шарты – оның авторлық сипатта жазылуы. Бұл дегеніміз, эссе автордың жеке көзқарасын, өзіндік ой-пікірін, белгілі бір мәселе бойынша өз ұстанымын білдіреді. Сондықтан эссе дайын үлгілерді көшіру немесе жаттап жазу емес, шығармашылық тұрғыдан ой жүгіртіп, өмірлік тәжірибе мен білім негізінде жазылуы тиіс. Мазмұн терең әрі логикалық тұрғыдан негізделген болуы қажет. Автор ұсынған идеялар нақты дәлелдермен, мысалдармен бекітілсе, эссенің құндылығы арта түседі.Эссені жазудағы тағы бір маңызды талап – оның құрылымының сақталуы. Әдетте, эссе кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде тақырыпқа қысқаша шолу жасалып, негізгі идея ұсынылады. Негізгі бөлімде сол идея ашылып, дәлелдер мен мысалдар арқылы тереңдетіледі. Қорытындыда айтылған ой жинақталып, автордың қорытынды пікірі беріледі. Мұндай құрылым оқырманға мәтінді түсінуді жеңілдетеді әрі логикалық жүйелілікке үйретеді.Эссе жазудың шарттары тілдік мәдениеттің жоғары деңгейін талап етеді. Тілдік жағынан сауатты, орфографиялық және пунктуациялық қателерден таза жазылған эссе ғана оқырманға жағымды әсер қалдырады. Сонымен қатар, эссенің тілі көркем, бейнелі, ойнақы болғаны дұрыс. Жай сөйлемдер мен шаблонды тіркестерден аулақ болып, өзіндік стиль мен ерекшелік көрсету аса маңызды. Мұндай тәсіл оқушының тіл байлығын, сөздік қорын арттырумен қатар, оны шығармашылық ізденіске жетелейді.Эссе жазуда уақытты дұрыс ұйымдастырудың да маңызы зор. Жоспар құру, ақпарат жинау, ой елегінен өткізу, алғашқы нұсқаны жазу және соңында оны редакциялау – жазу процесінің негізгі кезеңдері. Осы кезеңдердің әрқайсысын тиімді пайдалану – эссенің сапасын арттырады. Көп жағдайда оқушылар алғашқы ойға келген нәрсені қағазға түсіріп, сол күйі өткізіп жібереді. Алайда, жақсы эссе – бірнеше рет ой елегінен өткен, редакцияланған, мазмұны мен тілі жағынан жетілген мәтін екенін есте ұстау қажет.Эссе жазу барысында тақырыптың өзектілігін ескеру де маңызды. Қоғамдық, әлеуметтік, мәдени, тарихи, ғылыми т.б. салалардағы маңызды мәселелерді талқылау арқылы эссе жазушы қазіргі әлемге деген өз көзқарасын білдіре алады. Бұл – оның азаматтық позициясын қалыптастыруға, дүниетанымын кеңейтуге ықпал етеді.Қорытындылай келе, эссе жазудың шарттары мен талаптарын дұрыс меңгеру – жеке тұлғаның жан-жақты дамуына жол ашады. Эссе жазу – тек тілдік білім мен сауаттылықты ғана емес, сондай-ақ адамның танымдық қабілетін, логикалық ойлау жүйесін, шығармашылық әлеуетін дамытатын тиімді құрал. Сондықтан да оны мектеп қабырғасынан бастап жүйелі түрде үйрету қажет. Бұл өз кезегінде болашақта білім алушының кәсіби, ғылыми немесе қоғамдық салада табысты болуына септігін тигізеді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақ тілі мен әдебиеті оқулығы.

2. Жоғары оқу орындарына эссе жазу бойынша әдістемелік құралдар.

3. Заманауи педагогика және тіл білімі еңбектері.

4. Әбдіманұлы, Ө. (2010). Көркем жазу өнері және шығармашылық жұмыстар . – Алматы: Қазақ университеті.

5. Құлманов, Б. (2016). Ессе жанрының теориясы мен тәжірибесі . – Алматы: Рауан.

6. Қалиев, С. (2007). Тіл мәдениеті және шешендік өнер . – Алматы: Мектеп.

7. Ысқақов, А. (2004). Қазақ тілінің стилистикасы . – Алматы: Ана тілі.

8. Мырзахметұлы, М. (2008). Жазу мәдениеті және шығармашылық . – Алматы: Санат.

9. Аханов, Қ. (2001). Тіл біліміне кіріспе . – Алматы: Мектеп.

10. Егеубаев, А. (2002). Әдебиет теориясы . – Алматы: Раритет.

11. Шаханов, М. (2015). Ұлт рухын оятқан эсселер . – Алматы: Жазушы.

12. Қожахметова, Қ. (2021). Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдары . – Нұр-Сұлтан: Білім баспасы.

13. Назарбаев, Н. Ә. (2010). Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ (Жолдаулар жинағы). – Астана.