УДК 911.3

Ертіс И.Е

Әлкей Марғұлан атындағы Павлодар педагогикалық университеті

Жетекшісі: Утилова А.М Педагогика ғылымдарының кандидаты, оқытушы-зерттеуші

Павлодар қ. Қазақстан

Есту аппараты мен кохлеарлы имплант пайдаланушыларға арналған сөйлеуді түзету жаттығулары

Аңдатпа

Бұл мақалада есту аппараты мен кохлеарлы имплант пайдаланушыларға арналған сөйлеуді түзету жаттығуларының тиімділігі қарастырылады. Зерттеу 8-сынып оқушылары арасында жүргізілді. Авторлар сөйлеу кемшіліктерінің негізгі түрлерін сипаттап, арнайы жаттығулар кешенін әзірледі: артикуляциялық, фонематикалық, лексикалық және интонациялық жаттығулар. Үш апта бойы жүргізілген тәжірибе нәтижесінде оқушылардың сөйлеу дағдыларында оң өзгерістер байқалды. Мақалада педагогтерге арналған нақты ұсыныстар беріліп, түзету жұмыстарының маңыздылығы көрсетіледі.

Түйін сөздер: есту қабілеті, сөйлеу дамуы, түзету жаттығулары, кохлеарлы имплант, артикуляция, фонематикалық қабылдау.

Аннотация

В данной статье рассматривается эффективность упражнений по коррекции речи для пользователей слуховых аппаратов и кохлеарных имплантов. Исследование проводилось среди учащихся 8-х классов. Авторами описаны основные виды речевых дефектов и разработан комплекс специальных упражнений: артикуляционных, фонематических, лексических и интонационных. В результате трехнедельного эксперимента были отмечены положительные изменения в навыках говорения студентов. В статье даны конкретные рекомендации для учителей и подчеркивается важность коррекционной работы.

Ключевые слова: слух, развитие речи, коррекционные упражнения, кохлеарный имплант, артикуляция, фонематическое восприятие.

Abstract

This article examines the effectiveness of speech correction exercises for users of hearing aids and cochlear implants. The study was conducted among 8th-grade students. The authors described the main types of speech defects and developed a set of special exercises: articulation, phonemic, lexical and intonation. As a result of a three-week experiment, positive changes in students' speaking skills were noted. The article provides specific recommendations for teachers and emphasizes the importance of correctional work.

Keywords: hearing, speech development, correctional exercises, cochlear implant, articulation, phonemic perception.

Кіріспе.

Өзектілігі:

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) мәліметтері бойынша, әлемде 430 миллионнан астам адам есту қабілетінен зардап шегеді, олардың ішінде 34 миллионға жуығы – балалар. [1] Қазақстанда да есту қабілеті бұзылған балалардың саны жыл сайын артып келеді. Соның нәтижесінде бұл балаларды қоғамға бейімдеу мен қарым-қатынас дағдыларын дамыту – білім беру жүйесінің өзекті мәселесіне айналуда. Есту аппараты мен кохлеарлы имплант сияқты заманауи технологиялар балаларға дыбыстарды естуге мүмкіндік берсе де, сөйлеу дағдылары өздігінен қалыптаспайды. Сондықтан мұндай балалармен жүйелі түрде сөйлеуді түзету жаттығуларын жүргізу қажет. Мысалы, артикуляция, фонематикалық қабылдау және интонацияны дамыту жаттығулары сөйлеудің сапасын арттыруға ықпал етеді. Бұл бағытта зерттеу жүргізу – арнайы педагогика саласында үлкен мәнге ие.

Есту қабілеті бұзылған балалардың сөйлеуін дамыту – логопедтердің, сурдопедагогтардың және ата-аналардың алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі. Қазіргі таңда есту қабілетін қалпына келтірудің заманауи технологиялары – есту аппараты мен кохлеарлы имплантация – көптеген балаларға қоршаған ортаның дыбыстарын естуге мүмкіндік береді. Дегенмен, тек есту құрылғыларын пайдалану сөйлеу дағдыларын автоматты түрде дамытпайды. Сондықтан арнайы түзету жаттығулары қажет.

Көптеген зерттеулер көрсеткендей, есту қабілеті бұзылған балаларда сөйлеуді қалыптастыру күрделі әрі ұзақ процесс болып табылады. Олар дыбыстарды ажыратуда, дұрыс артикуляциялауда, сөйлем құрастыруда, сөйлеу ырғағын сақтауда қиындықтарға тап болады. Осы орайда, арнайы түзету жаттығуларының кешені арқылы олардың сөйлеу дағдыларын жақсартуға болады.

Бұл зерттеу жұмысының мақсаты – есту аппараты мен кохлеарлы имплант пайдаланушыларға арналған сөйлеуді түзету жаттығуларының тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.

Зерттеу нысаны: Есту аппараты мен кохлеарлы имплант қолданатын есту қабілеті бұзылған оқушылар

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:

Зерттеу мақсаты:Есту қабілеті бұзылған 8-сынып оқушыларының сөйлеуін дамытуға бағытталған арнайы жаттығулардың тиімділігін анықтау.

Зерттеу міндеттері:

1)Есту қабілеті бұзылған жасөспірімдердің сөйлеу ерекшеліктерін анықтау;

2)Сөйлеуді түзетуге арналған арнайы жаттығулар кешенін дайындау және енгізу;

3)3 апта бойы жүргізілген тәжірибенің нәтижелерін талдау;

4)Нәтижеге сүйеніп, басқа педагогтарға ұсыныстар беру;

Есту қабілеті бұзылған жасөспірімдердің сөйлеу ерекшеліктері

Есту қабілеті бұзылған балалар мен жасөспірімдер көбінесе келесі қиындықтарға тап болады:

Дыбыстарды дұрыс айтпау – әсіресе ызың және ұяң дауыссыз дыбыстарды айтуда қиындықтар кездеседі (мысалы, «ш», «ж», «з» дыбыстары).

Сөйлеу ырғағының бұзылуы – сөйлемдер монотонды айтылып, дұрыс екпін қойылмайды.

Қиын сөздерді қолданбау – жаңа сөздерді есте сақтау мен қолданудағы қиындықтар байқалады.

Интонацияның біркелкілігі – эмоция жеткізуде шектеулілік байқалады.

Есту қабілеті бұзылған балалардың сөйлеу дағдыларын дамыту – ұзақ әрі кешенді тәсілді талап ететін үрдіс. Теориялық талдаулар негізінде анықталған сөйлеу бұзылыстарының ерекшеліктерін ескере отырып, арнайы түзету жаттығуларының тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру маңызды. Осы мақсатта 8-сыныпта оқитын есту аппараты мен кохлеарлы имплант пайдаланушы оқушылармен тәжірибелік жұмыс жүргізілді. Жаттығулар сөйлеудің бірнеше компонентін (артикуляция, фонематикалық қабылдау, лексикалық қор, интонация) қамтыды. Бұл бөлімде аталған жаттығулардың мазмұны, жүргізілу әдістемесі және олардың нәтижелері сипатталады.Тәжірибе Павлодар қаласындағы №1 арнайы мектеп-интернатында өткізілді. Зерттеуге 8-сыныпта оқитын 3 оқушы қатысты және 3 апта бойы жүргізілді.

Кесте 1-Өткізілген тапсырмалар жинағы.

Тәжірибе барысында оқушыларға келесі жаттығулар ұсынылды:

Артикуляциялық жаттығулар

•«Тілді жаттықтыру» – тілді жоғары-төмен, оңға-солға қозғалту арқылы сөйлеу мүшелерінің бұлшықеттерін дамыту.

•«Жел» – ауыздан ауа шығару арқылы дауыссыз дыбыстарды айту, мысалы, «ф», «с», «ш».

•«Айна алдында жаттығу» – сөздерді дұрыс артикуляциямен айтуға арналған жаттығулар.

Фонематикалық қабылдауды дамыту

•«Дыбысты тап» ойыны – белгілі бір дыбысты тыңдап, оны сөйлем ішінде анықтау.

•«Жасырын дыбыс» ойыны – берілген буындар ішінен жоғалған дыбысты анықтау. [2]

Лексикалық қорды кеңейту

•«Суреттен әңгіме құрастыр» – оқушыларға берілген сурет бойынша сөйлемдер құрастыру.

•«Сөздер шеңбері» – бір тақырыпқа байланысты сөздерді тізбектеп айту.

Интонацияны дамыту жаттығулары

•Әртүрлі сөйлемдерді эмоциямен айту (қуаныш, таңданыс, мұңды көңіл-күй).

•Өлеңдерді дауыс ырғағын сақтап айту.

Үш апта бойы жүргізілген түзету жаттығулары оқушылардың сөйлеуінде айтарлықтай ілгерілеу байқалғанын көрсетті.

•Егор толық сөйлемдер құруға дағдылана бастады.

•Милана дыбыстарды дұрыс айтып, сөйлеу ырғағын сақтай алды.

•Ильяс жаңа сөздерді белсенді түрде қолданып, сөйлемдерді күрделендірді.

Осылайша, жүйелі түрде жүргізілген сөйлеуді түзету жаттығулары қысқа мерзім ішінде оң нәтиже берді.

Кесте 2- Тәжірибе туралы ақпарат.

Қорытынды

Зерттеу нәтижелері есту аппараты мен кохлеарлы имплант пайдаланушы оқушылармен жүйелі түрде жүргізілген арнайы сөйлеуді түзету жаттығуларының жоғары тиімділігін көрсетті. Үш аптаға созылған тәжірибелік жұмыста фонематикалық қабылдау, артикуляция, лексикалық қор және интонациялық сөйлеу дағдылары бағытында жүргізілген тапсырмалар оқушылардың сөйлеу әрекетінде оң өзгерістерге алып келді. Атап айтқанда, балалардың дыбыстарды ажырату қабілеті артып, сөйлем құрау кезінде сөздерді орынды қолдану жиілеп, интонацияны дұрыс қолдануға деген ұмтылысы байқалды. Сонымен қатар оқушылардың сөйлеуге деген сенімділігі артты, сөйлеу кезінде өз ойын жеткізуге белсенділіктері күшейді.

Сөйлеуді түзету бойынша ұсынылған жаттығулар кешені оқушылардың сөйлеу тілінің барлық негізгі компоненттерін – дыбыстау, мағына, ырғақ, сөздік қор – кешенді түрде дамытуға мүмкіндік берді. Бұл жаттығулар арнайы білім беру ұйымдарына енгізілсе, мұғалімдердің түзету жұмыстарына тиімді құрал ретінде қызмет атқара алады.

Педагогтарға арналған ұсыныстар:

1.Түзету жаттығуларын ұзақ мерзімді бағдарлама ретінде енгізу. 3 апта ішінде жақсы нәтижелер байқалды, алайда тұрақты жетістіктерге жету үшін жаттығуларды кемінде 6 ай бойы жүйелі түрде жүргізу қажет.

2.Ата-аналар мен мұғалімдерді түзету жұмысына тарту. Оқушылар мектепте ғана емес, үйде де сөйлеу жаттығуларын жалғастыруы маңызды.

3.Заманауи технологияларды пайдалану. Сөйлеуді дамытуға арналған мобильді қосымшалар мен аудио-визуалды құралдарды қолдану балалардың оқу процесіне деген қызығушылығын арттыруы мүмкін.

4.Жекелендірілген тәсілді қолдану. Әр баланың сөйлеу ерекшелігіне қарай жеке жұмыс жоспарын құру ұсынылады.

Қорытындылай келе, мұндай жаттығуларды арнайы педагогикалық тәжірибеге тұрақты түрде енгізу – есту қабілеті бұзылған балалардың тек сөйлеу дағдыларын ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік және академиялық бейімделуін де арттырады. Бұл зерттеу сөйлеуді түзету жаттығуларының есту аппараты мен кохлеарлы имплант пайдаланушы балалар үшін маңызды екенін көрсетті. Егер бұл жаттығулар ұзақ мерзімді және жүйелі түрде қолданылса, есту қабілеті бұзылған балалардың сөйлеу дағдылары едәуір жақсаратыны анық.Яғни, олар айналасымен еркін қарым-қатынас орнатып, мектепте және күнделікті өмірде өз мүмкіндіктерін толық пайдалануға жол ашады. Сөйлеу дамуы – олардың тұлғалық, эмоционалдық және когнитивтік дамуының негізі болғандықтан, бұл бағыттағы жұмыстарды үнемі жетілдіріп отыру – арнайы педагогтердің, логопедтердің және ата-аналардың басты міндеттерінің бірі болуы қажет..

Пайдаланылған әдебиеттер

1. https://www.who.int/publications/i/item/world-report-on-hearing

2. ҚР Білім және ғылым министрлігі. Логопедия бойынша әдістемелік нұсқаулар. – Нұр-Сұлтан, 2021. – 150 б.

3. Назарова З.М. Сурдопедагогика негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2020. – 280 б.

4. Айдарбекова Г.С. Есту қабілеті бұзылған балалардың сөйлеуін дамыту. – Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2019. – 225 б.