«Келісілді»

Колледж әдіскері

____ Г. Жаутикова

№18 Оқу сабағының жоспары

Сабақ тақырыбы: Ферменттер белсенділігіне әсер ететін факторлар мен жағдайлар.

Модуль: Жалпы білім беру пәндер

Пән атауы: Биология

Педагог: Матаева Алтынай Кожановна

2023 жылғы " "

1. Жалпы мәліметтер

Курс, топ: 1 курс (9 сынып)

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Сабақтың әдісі: «Миға шабуыл» сұрақтар, «Кинометафора» әдісі, «Миға шабуыл» сұрақтар

Пәнаралық байланыс: Анатомия, физиология

2. Мақсаты, міндеттері:

Білімділік: Оқушы меңгеруі және білуі тиіс:

Ферменттер белсенділігіне әртүрлі жағдайлардың әсер етуі;

Эффекторлар, активаторлар, ингибиторлар;

Тәрбиелік:

құрал-жабдықтармен оқулықтарды таза ұстауға үйрету;

өз ісіне жауапты болуға, ұқыптылыққа, тапқырлыққа, белсенділікке, шапшаңдыққа баулу;

оқу орнын қадірлеуге тәрбиелеу.

ой өрісін кеңейту:

тәжірибе сабағы мен байланыстыра білуге үйрету;

өз пікірін дұрыс жеткізуіне көңіл бөлу;

тақырыпты дұрыс баяндай білуіне назар аудару;

Дамытушылық:

Сабақтан алған ақпараттарды талдап үйрену;

ой өрісін биология пәні бойынша дамыту;

ғылыми оқу және анықтамалық әдебиеттер мен өзбетінше жұмыс істеп білуг еүйрету;

Құндылық:

-сыни және креативті ойлау;

-білуге жаңаны тануға құштар болу;

-дұрыс қарым қатынас ортата білу;

-«Мәңгілік ел» – зайырлы қоғам және жоғары руханият

2.1. Оқу-жаттығу процесінде білім алушылар меңгеретін,күтілетін нәтижелер және кәсіби дағдылар тізбесі

2.2. Күтілетін нәтижелер

Ферменттер белсенділігіне әсер етуші факторлар мен жағдайларды: рН, температура, субстрат концентрациясы, фермент, ингибитор және активаторларды оқып үйрену.

Әртүрлі жағдайлардың (температура, рН, субстрат пен ингибитор концентрациясы) ферменттер белсенділігіне әсерін білу.

2.3. Қажетті ресурстар: Оқу жұмыс бағдарлама, оқу сабақ жоспар, тақта, стикер, ноутбук, кітап, тақта, бор т.б

3. Сабақты жабдықтау

3.1. Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер

Сабақты жабдықтау

Материалдық: Биология оқулығы 1-2 бөлім 10 сынып, оқу жұмыс бағдарламасы, күн тақырыптық жұмыс.

Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер

Негізі: Е. Очкур, Ж. Құрманғалиева, М. Нұртаева. Биология. Оқулық.10 сынып, 1, 2 бөлім 2019, Мектеп. https://www.okulyk.kz/10-class/#Биология

Қосымша: 1. Н.Г. Асанов, А.Р. Соловьева, Б.Т. Ибраимова, Биология, 10 сынып.– Алматы: 2019, Атамұра https://www.okulyk.kz/10-class

3.2.Техникалық құралдар, материалдар

Техникалық-программалық: СD диск, видеоролик, интерактивті тақта

4. Сабақтың барысы:

I. Ұйымдастыру кезеңі (оқушыларды түгелдеу, формасын тексеру, бөлме

тазалығын тексеру) -3 минут.

II. Үй тапсырманы сұрау -35 минут.

III. Жаңа тақырыпты түсіндіру (іс-әрекетті демонстрациялау) -35 минут.

ІV. Жаңа сабақты бекіту -10 минут.

V. Сабақты қорытындылау, баға қою -5 минут.

VI. Үйге тапсырма беру -2 минут

І. Ұйымдастыру кезеңі (оқушыларды түгелдеу, формасын тексеру, бөлме

тазалығын тексеру) -3 минут.

Оқытушы оқу бөлмесінің тазалығына, оқушылардың киіміне назар аударады. Оқушылардың сабаққа қатысуы мен дайындығын тексеріп, оларды сабақтың бағдарламасы және мақсатымен таныстыру. Танысу үшін әр студент өзінің ата-жөнін және өзіне тән ең жақсы қасиеттерін айтады.

ІІ. Үй тапсырманы сұрау -35 минут.

Дәріс сабағында оқушылардан өтілген тақырыпты сұрайды. Оқушылардың білім деңгейін тексеріледі.

Миға шабуыл сұрақтар

1. Жарықтың физикалық қасиеті қандай?

2. Микроскоптың ұлғайту мүмкіндіктері қандай?

3. Микроскоптың оптикалық сұлбасын қандай?

4. Микроскоптың қандай түрлері бар?

ІІІ. Жаңа тақырыпты түсіндіру (іс-әрекетті демонстрациялау) -35 минут.

Жаңа сабақтың жоспары:

«Кинометафора» әдісі Ферменттер белсенділігіне әсер ететін факторлар мен жағдайлар тақырыбында бейнекөрсетілім: https://www.google.com/search?q

Ферменттер белсенділігіне рН – тың әсері. Сутек иондары концентрациясының ферменттердің катализдік белсенділігіне ферменттердің катализдік белсенділігіне әсері оның белсенді орталыққа әрекетіне байланысты болады. рН –тың әртүрлі мәндеріне сәйкес реакциялық ортада белсенді орталық күштірек немесе әлсіздеу иондалған болуы, сондай-ақ көрші ферменттің нәруыздық бөлігінің полипептидтік тізбек фрагменттерімен көп немесе аз экрандалған болуы мүмкін. Сонымен қатар рН ортасы субстратқа (организм қоректеніп тіршілік ететін орта), фермент – субстраттық кешеніне және реакция өнімдерінің иондалу дәрежесіне әсер етеді. Сол сияқты нәруыз молекуласының үшінші реттік құрылымына әсер ететін катиондық және аниондық орталықтардың арақатынасын анықтай отырып, ферменттің жалпы күйіне де әсер етеді. Соңғы жағдай барынша назар аударуды қажет етеді, себебі нәруыз ферментінің үшінші реттік құрылымын анықтау фермен – субстраттық кешенінің түзілуі үшін қажет ( 82-сурет).

Ферменттер, жалпы айтқанда, рН-тың белгілі интервалында ғана және көпшілік жағдайда әрбір ферменттің әрекеті үшін белгілі бір рН оптимумы (ең жақсы жағдайлар жиынтығы) болады. Мұндай оптимум үшін мынадай бірнеше себеп болуы керек:

1. рН-тың реакция жылдам- дығына нақты қайтымды әсері (фермент субстратпен қаныққан жағдайда).

2. Ферменттің субстратқа тар- тылуына рН-тың әсері.

3. рН-тың фермент түрақтылы- ғына әсері. Ферментпен катализ дендірілген реакция жылдамдығы- ның температураға тәуелділігі. Адам денесінің температурасына (адам организмінің ферменті) максималды жылдамдығы сәйкес келеді.

Температураның ферментативті реакциялар жылдамдығына әсері әртүрлі факторлардың бірқатар әрекеттерімен сипатталады. Темпе- ратура: 1) фермент түрақтылығына; 2) реакция белсенділігінің жылу көлемі бойынша анықталатын фермент-субстраттық кешенінің ыдырау жылдамдығына; 3) ферменттің субстратқа тартылуына; 4) бір немесе барлық компоненттердің рН- функциясы көлеміне (жылу иондануы бойынша анықталатын рН өзгерісі); 5) ферменттің активаторларға (белсендіргіш) және ингибиторларға (тежегіш) тартылуына (егер ондайлар бар болған жағдайда); 6) негізгі реакцияның табиғатына (егер әртүрлі температуралық коэффицентпен бірнеше ферменттер қатысқан жағдайда); 7) ерігіштіктің өзгеруі нәтижесінде ерітілген О. концентрациясының өзгеруіне (манометрикалық тәжірибелер кезінде); 8) Пайдаланылатын буферлік ерітіндінің рН-на әсер етеді.

Температураның ферменттік реакциялар жылдамдығына әсері- нің алуантүрлілігі талдауда үлкен қиындықтарға әкелуі мүмкін. Шындығында, температураның әсерін тәжірибе арқылы оңай зерттеуге болады. Температураның фермент түрақтылығына әсерін белгілі бір уақыт кезеңінде әртүрлі температурада ферменттерді инкубациялау арқылы көз жеткізуге болады. Содан кейін фермент түрақты болып қалатын температуралық зонада оның белсенділігін анықтау арқылы зерттеуге болады. Ферменттің субстратқа немесе активаторға тартылуына температураның әсерін жоғары концентрациялы субстратты немесе активаторды қолдану арқылы элиминдеуге (кетіруге) болады. Фермент қаныққан болса температураның жылдамдыққа әсерін анықтауға мүмкіндік береді (83-сурет).

Температураның Михаэлис константына әсерін қарапайым әдістерді көмегімен зерттеуге, кейбір жағдайларда тіпті температураның үш константтың әрбірінің жылдамдығына әсерін анықтауға болады. Поли ферментті жүйеде әр ферментті, бөлек зерттеуге, сол арқылы бақыланып отырған процесс жылдамдығын басқа ферменттердің әсерлерінен қорғауға болады. Сонымен, темпе ратураның басқа факторлардың басым бөлігіне әсерін, әдетте, болдырмауға болады, ол үшін тәжірибе жүргізу әдістерін жіті бақылап отыру қажет.

Ферменттер белсенділігіне әсер етуші заттарды эффекторлар деп атайды. Бұл катализдік процес- ингибиторлар немесе осы процесті активаторлар болуы мүмкін. Ферменттер терді тежейтін қосылыстар жылдамдататын заттар ингибиторлары туралы білімнің фармакология мен токсикология үшін теориялық және практикалық маңызы зор. Көптеген дәрілік препараттар ферменттердің ингибиторлары болып табылады. Мыса- лы, амилаза ингибиторлары бүл ферменттердің жоғары белсенділігіне байланысты ауруларды диабетті, семіздік, кариес түрлерін емдеу үшін қолданылады. Ғылыми зерттеулерде ерекше ингибиторларды ферменттердің әрекет механизмін, олардың белсенді орталықтарының құрылысын зерттеу үшін пайдаланады. Мысалы, гликолиз және ашу процесінің аралық өнімдерінің көпшілігі процестің кезекті кезеңдеріне тосқауыл қоятын ингибиторларды пайдалану арқылы ашылған бола- тын. Мүндай тосқауылдың нәтижесінде сәйкес келетін аралық өнімдер бөліп шығаруға және идентификациялануға жеткілікті мөлшерде жинақталды.

Ингибиторларды әрекет ету типіне байланысты қайтымды және қайтымсыз деп екіге бөлуге болады. Жүйеден қайтымды ингибитор- ларды жою (диализ, гельфильтрация және т.б.) ферменттің катализдік. белсенділігін қалпына келтіреді (84-сурет).

Қайтымды әрекет ететін эффекторлар:

1. Ферменттің белсенді орталы ғымен байланысатын, бірақ өзге ріске ұшырамайтын субстратты жақын аналогтері. Олар белсенд орталыққа орналасу арқылы нағы субстраттардың байланысуын кедергі келтіреді, бәсеке тудыра ды, сондықтан бәсекелес ингиби торлар деп аталады. 2. Ферменттер кофакторларь

оларсыз апоферментте (коском понентті ферменттің белсенді емес протеин бөлігі) белсенділік қабілет болмайды. Оларды біртіндеп қосу (уақыт өте келе қажетті мөлшерге көтеріліп) толық қанығуға сәйкес келетін белсенділіктің пайда болуын қамтамасыз етеді.

3. Белсенді орталықтармен сәйкес келмейтін қосымша реттеуші орталықтармен әрекеттесетін заттар. Дегенмен мұндай өзара әрекеттесу белсенді орталық аймағында конформацияны өзгертіп, ферменттік процестің кинетикасына әсер етеді. Мүндай қосылыстар аллостерика лық эффекторлар деп аталады. Олардың көмегімен катализдік белсенділіктің реттелу механизмінің бірі орындалатындықтан зор биологиялық мәнге ие.

ІV. Жаңа сабақты бекіту -10 минут.

Миға шабуыл сұрақтар

1. Ферменттер белсенділігіне рН-тың әсері.

2. «Ферменттің белсенді орталығы» ұғымдарына анықтама беріңдер

3. Ферменттердің белсенділігін анықтайтын факторларды атаңдар?

4. Орта температурасының төмендеуі не жоғарылауы ферментке қалай әсер етеді?

V. Сабақты қорытындылау, баға қою -5 минут.

Өткен және жаңатақырыптарды игергендігі бойынша білім деңгейі тексеріліп, критериге сәйкес қойылған бағалар оқушыларға мәлімделеді.

VI. Үйге тапсырма беру -2 минут

1. Тапсырма: «Ферменттер белсенділігіне рН-тың әсері» тақырыпшасына назар аударып, оқып шығыңдар және ортаның ферменттер белсенділігіне қалай әсер ететіндігіне сипаттама беріңдер.

Н.Абылайханова, А.Қалыбаева, А.Пәрімбекова, Б.Үсіпбек, Е.Швецова. 136-140 беттер