ФИЗИКА МЕН ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРДЫҢ ТОҒЫСЫНДА ШОҚАН УӘЛИХАНОВТЫҢ ТАБИҒАТТЫ ЗЕРТТЕУ ӘДІСІ

Асылхан Айгерім

Ғылыми жетекші: Маргарет Оралбайқызы

Тараз инновациялық көпсалалы колледжі

(Тараз, Қазақстан)

Аңдатпа: Мақалада Шоқан Уәлихановтың табиғатты зерттеу әдістері мен ғылыми ойлау жүйесі физикалық таным тұрғысынан қарастырылған. Автор Шоқанның еңбектеріндегі жаратылыстану элементтерін, атап айтқанда бақылау, өлшеу, талдау және себеп-салдарлық байланыстарды анықтау әдістерін талдай отырып, оның физика ғылымына тән эмпирикалық және рационалды тәсілдерді қолданғанын көрсетеді. Сондай-ақ ғалымның табиғат пен адам арасындағы үйлесімділік туралы көзқарасы қазіргі экологиялық және геофизикалық зерттеулермен байланыстырылып, оның мұрасының заманауи ғылыммен сабақтастығы дәлелденеді.

Кілт сөздер: Шоқан Уәлиханов, физикалық таным, ғылыми әдіс, табиғатты зерттеу, экологиялық көзқарас, жаратылыстану.

Аннотация: В статье рассматриваются методы исследования природы и научное мышление Шокана Уалиханова с точки зрения физического познания. Автор анализирует элементы естественнонаучного подхода в трудах ученого — наблюдение, измерение, анализ и установление причинно-следственных связей — и показывает, что Уалиханов применял эмпирические и рациональные методы, характерные для физики. Кроме того, его идеи о гармонии между человеком и природой соотносятся с современными направлениями экологии и геофизики, что подчеркивает актуальность и междисциплинарность его наследия.

Ключевые слова: Шокан Уалиханов, физическое познание, научный метод, исследование природы, экология, естествознание.

Abstract: This article explores the scientific approach and natural philosophy of Shokan Walikhanov from the perspective of physical cognition. The author analyzes the empirical and rational elements in Walikhanov’s works — including observation, measurement, analysis, and causality — demonstrating that his method of studying nature reflects the foundations of physics. Furthermore, Walikhanov’s ideas about the harmony between humans and nature are linked to modern ecological and geophysical sciences, revealing the interdisciplinary relevance of his legacy to contemporary scientific thought.

Keywords: Shokan Walikhanov, physical cognition, scientific method, study of nature, ecology, natural sciences.

Қазіргі ғылымның дамуында жаратылыстану мен гуманитарлық бағыттардың өзара ықпалдастығы ерекше маңызға ие. Табиғатты тану тек физикалық заңдылықтарды түсіндірумен шектелмейді, ол адамзаттың мәдени, тарихи және философиялық танымымен тығыз байланыста қарастырылады. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ халқының көрнекті ғалымы, ағартушысы және саяхатшысы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың еңбектері ерекше назар аудартады.

Шоқан Уәлиханов XIX ғасырда өмір сүрсе де, оның зерттеу әдістері мен ғылыми ойлау жүйесі қазіргі ғылым талаптарына жақын келеді. Ол табиғат құбылыстарын тек бақылап қана қоймай, олардың себеп-салдарын талдауға ұмтылды, яғни тәжірибе мен пайымдауды ұштастырған. Бұл — физика ғылымына тән эмпирикалық және аналитикалық тәсілдердің көрінісі. Ғалымның табиғатты зерттеу әдісі тек географиялық және этнографиялық деректермен шектелмей, табиғаттың физикалық заңдылықтарын түсіндіруге бағытталған. Мысалы, ол климат, ауа райы, жарық пен көлеңке, су айналымы, жер бедерінің құрылымы секілді құбылыстарды байқау арқылы табиғат пен адам арасындағы байланысты ғылыми тұрғыда зерделеді. Сондықтан Шоқан Уәлихановтың табиғатты зерттеу әдісін физика және гуманитарлық ғылымдар тоғысындағы құбылыс ретінде қарастыру — оның ғылыми мұрасының тереңдігін, заманауи ғылыммен сабақтастығын және ұлттық жаратылыстану ойының қалыптасуына қосқан үлесін ашып көрсетуге мүмкіндік береді.

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов – қазақ халқының ғылыми және мәдени өркендеу тарихындағы бірегей тұлға. Ол шығыстанушы, этнограф, саяхатшы ғана емес, табиғатты тануда жүйелі ойлау мен ғылыми дәлелдеу тәсілін қолданған алғашқы қазақ ғалымдарының бірі болды. Шоқанның еңбектерінен жаратылыстану ғылымдарына, соның ішінде физикаға тән бақылау, талдау және себеп-салдарлық байланыстарды анықтау әдістері айқын көрінеді.

Уәлихановтың ғылыми ойлау жүйесі рационалдық пен эмпирикалық дәлелге негізделді. Ол табиғат құбылыстарын зерттегенде, алдымен бақылау жүргізіп, содан кейін сол деректерге сүйене отырып қорытынды жасаған. Мысалы, оның «Ыстықкөлге сапар» жазбаларында климаттың өзгерісін, жел бағытын, ауа қысымын, жарық пен көлеңкенің қозғалысын сипаттау арқылы табиғаттағы физикалық заңдылықтарға назар аударғанын көруге болады. Бұл тәсіл — қазіргі физикадағы тәжірибелік әдістің бастапқы үлгісі.

Шоқан табиғатты зерттеу барысында оны біртұтас динамикалық жүйе ретінде қарастырды. Табиғи тепе-теңдік, судың айналымы, жарықтың таралуы, температура мен қысымның өзара байланысы туралы ойлары физика ғылымының негізгі ұғымдарымен үндеседі. Ол табиғи құбылыстарды тек бақылап қана қоймай, олардың өзара байланысын логикалық тұрғыда түсіндіруге ұмтылды. Ғалымның көзқарасында табиғат пен адам арасындағы байланыс ерекше орын алады. Ол табиғаттың өзгерісі мен адамның өмір салты арасындағы тәуелділікті байқаған. Бұл — қазіргі заманғы экологиялық физика мен энергетикалық тұрақтылық тұжырымдамаларына жақын ой. Шоқанның пайымынша, табиғаттағы әрбір құбылыс адамзат өмірімен сабақтас, ал оны ғылыми тұрғыда тану — өркениетті қоғамның дамуының басты шарты. Сондықтан Шоқан Уәлихановтың ғылыми мұрасы тек этнографиялық не тарихи дерек ретінде емес, сонымен қатар физикалық таным мен ғылыми ойлау мәдениетінің бастауы ретінде де бағалануы тиіс. Оның жаратылыстану көзқарасы қазақ даласында ғылыми рационализмнің, яғни дәлел мен тәжірибеге сүйенген білім жүйесінің қалыптасуына негіз салды.

Шоқан Уәлиханов табиғатты зерттеу ісінде тәжірибелік бақылау мен жүйелі талдауға ерекше мән берген. Ол табиғи құбылыстарды тек сыртқы сипатымен емес, олардың ішкі заңдылықтарымен, себеп-салдар байланыстарымен түсіндіруге ұмтылды. Бұл тәсіл қазіргі физика ғылымының негізгі қағидаттарына — бақылау, өлшеу, талдау және дәлелдеу әдістеріне сәйкес келеді. Ғалымның еңбектерінде табиғи орта элементтерінің өзара байланысы жиі сөз болады. Мәселен, ол Ыстықкөл мен Жоңғар Алатауы өңірлеріндегі экспедицияларында климаттық ерекшеліктерді егжей-тегжейлі сипаттаған: ауаның температурасы, ылғалдылығы, жел бағыты мен жылдамдығы, жарық мөлшері секілді параметрлерге назар аударған. Бұл сипаттамалар физикалық тұрғыдан атмосфералық құбылыстарды зерттеудің алғашқы ғылыми формаларын еске салады.

Шоқанның бақылаулары жарық пен көлеңкенің қозғалысын, күннің түсу бұрышына қарай түс реңктерінің өзгеруін де қамтиды. Ол күннің сәулесінің бұрышына байланысты заттардың көлеңкесі мен түстерінің айырмашылығын нақты байқаған. Бұл — оптика мен жарық сынуының заңдылықтарына сәйкес келетін эмпирикалық бақылау. Сонымен қатар, Шоқан су айналымы мен өзендердің қозғалысын зерттеген кезде судың жылдамдығы мен бағытына әсер ететін факторларды талдап, ағынның күші мен жер бедерінің байланысын анықтаған. Мұндай байқаулар гидродинамика мен механика заңдылықтарымен тығыз байланысты. Ол табиғаттағы қозғалыстың үздіксіздігін, энергияның бір түрден екіншісіне айналуын дұрыс түсіне білген.

Ғалым табиғаттағы тепе-теңдік ұғымына да ерекше назар аударған. Оның пікірінше, табиғаттағы кез келген өзгеріс — басқа бір тепе-теңдік жағдайына өтудің белгісі. Бұл идея физикадағы энергия сақталу заңы мен термодинамикалық тепе-теңдік ұғымымен үйлеседі. Осылайша, Шоқан Уәлихановтың табиғатты зерттеу әдісі — физикалық бақылаулар мен ғылыми талдаудың қазақ даласындағы алғашқы көрінісі. Ол табиғатты тануда сезімдік тәжірибе мен логикалық ой қорытындысын ұштастырып, ғылыми рационализм дәстүрін қалыптастырды. Оның еңбектері қазақ ғылымындағы физикалық танымның тарихи бастауы болып табылады.

Шоқан Уәлихановтың табиғатты зерттеу әдістері мен ой-тұжырымдары бүгінгі физикалық білім жүйесімен тығыз сабақтас. Оның табиғи құбылыстарды байқауы, қорытындылауы және себеп-салдарлық байланыстарды анықтауға ұмтылысы қазіргі жаратылыстану ғылымдарының әдіснамалық негіздеріне сай келеді. Біріншіден, Шоқанның климат, ауа райы және жер бедерін зерттеуге бағытталған бақылаулары қазіргі геофизика мен метеорологияның қалыптасуына жақын тәсіл болып табылады. Ол өз экспедицияларында атмосфералық қысымның, температураның және жел бағытының өзгерісін үнемі тіркеп, табиғи тепе-теңдік туралы тұжырымдар жасаған. Бұл қазіргі климаттық модельдер мен экологиялық мониторингтің бастапқы ғылыми негізін құрайды.

Екіншіден, ғалымның судың айналымы мен қозғалысына байланысты жазбалары гидрофизика және экологиялық физика салаларының қазіргі ұстанымдарымен үндес. Ол судың булануы мен жаңбыр түсуі арасындағы байланысты, жер бедерінің су ағысына әсерін нақты сипаттаған. Бұл ойлар табиғаттағы энергия айналымын түсінудің алғашқы ғылыми қадамдары болып табылады.

Үшіншіден, Шоқанның табиғат пен адам арасындағы өзара байланыс туралы көзқарасы қазіргі экологиялық физика мен тұрақты даму теорияларымен астасады. Ғалым адам мен табиғат біртұтас жүйе екенін, олардың арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы экологиялық зардаптарға әкелетінін болжай білді. Бұл ойлар бүгінгі заманда климаттық дағдарыс, энергия ресурстарын үнемдеу және табиғи процестерді тұрақтандыру мәселелерінде ерекше өзектілікке ие.

Төртіншіден, Уәлихановтың ғылыми танымындағы тәжірибелік және бақылаушылық әдіс қазіргі физикалық білім берудің әдістемелік негізінде де қолданылады. Физика ғылымы тек теория емес, тәжірибе арқылы дәлелденетін нақты деректерге сүйенеді. Бұл тұрғыда Шоқанның зерттеу мәдениеті қазіргі зерттеуші үшін де үлгі бола алады.

Қорытындылай келе, Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың ғылыми мұрасы – қазақ халқының рухани және зияткерлік дамуының аса маңызды кезеңін бейнелейтін құндылық. Оның табиғатты зерттеу әдістері мен ойлау жүйесі физикалық танымның негізіне жақын келіп, ғылыми дәлел мен бақылауға сүйенген рационалды көзқарасты қалыптастырды. Ғалым табиғат құбылыстарын жүйелі түрде талдап, олардың ішкі заңдылықтарын ашуға ұмтылды. Ол судың қозғалысы, ауа райының өзгерісі, жарық пен көлеңке, энергияның сақталуы секілді құбылыстарды тәжірибелік тұрғыда сипаттап, ғылыми пайымдаулар жасаған. Бұл – физика ғылымының негізгі ұстанымдарына сәйкес келетін ізденістердің қазақ даласындағы алғашқы көрінісі. Шоқанның табиғатты танудағы көзқарасы қазіргі заман ғылымымен де өзектес. Оның экологиялық тепе-теңдік, табиғи процестердің үйлесімділігі, адам мен орта арасындағы байланыс туралы ойлары бүгінгі физика, геофизика және экологиялық ғылымдардағы негізгі ұстанымдармен толық үйлеседі. Сондықтан Шоқан Уәлихановтың мұрасын тек тарихи тұрғыда ғана емес, физикалық және жаратылыстану білімдерінің дамуы тұрғысынан қарастыру – ұлттық ғылымның бастауын түсінуге, ғылыми ойлау мәдениетінің қалыптасуын бағалауға мүмкіндік береді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Уәлиханов Ш. Ш. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б.

2. Ахметов Ә. Шоқан Уәлиханов және жаратылыстану көзқарасы // Қазақ әдебиеті мен мәдениеті журналы. – 2018. – №4. – Б. 45–50.

3. Әлкей Марғұлан Ә. Шоқан және қазақ ғылымының бастауы. – Алматы: Білім, 2004. – 312 б.

4. Нысанбаев Ә. Қазақ ағартушылығы және ғылыми рационализм // Философия және қоғамдық ғылымдар. – 2017. – №2. – Б. 33–39.

5. Сейтқасымов А. Физика және философияның тоғысуы: ғылым тарихындағы сабақтастық. – Алматы: ҚазҰУ баспасы, 2019. – 274 б.

6. Beketov, R. (2020). Interdisciplinary Perspectives on Central Asian Science in the 19th Century: The Case of Shokan Valikhanov. Central Asian Journal of Science and Humanities, 5(2), 112–120.

7. Kassymova, G. K., & Yessimsiitova, Z. (2021). Integration of Natural and Human Sciences in Kazakh Intellectual Tradition. Journal of Asian Studies, 12(3), 56–63.

8. Құлманов Б. Жаратылыстану ғылымдары және ұлттық ойлау жүйесі // Педагогика және психология. – 2020. – №3. – Б. 40–46.

9. Сапаров Е. Шоқан еңбектеріндегі табиғат пен адам үйлесімі // Отан тарихы. – 2019. – №2. – Б. 51–58.

10. Abdiraiym, A. (2022). The Scientific Legacy of Shokan Walikhanov and Its Relevance to Modern Environmental Studies. Eurasian Review of Humanities, 9(1), 87–94.