Модуль/пән атауы

Биология

Сабақтың тақырыбы

Фотосинтез жылдамдығына әсер ететін факторлар

Педагог

Жиенбаева Г

1. Жалпы мәліметтер

1.1 Курс

1-курс

1.2 Топ

1.3 Сабақтың өткізілетін күні

2. Мақсаты, міндеттері

2.1 Сабақтың түрі

Аралас сабақ

2.2 Сабақтың мақсаты немесе міндеттері

Фотосинтездің шектеуші факторларын зерттеу жәнен түсіндіру.

2.3 Оқу-жаттығу процесіндегі күтілетін нәтижелер

Фотосинтездің шектеуші факторларын біледі

Фотосинтездің жылдамдығына әсер ететін факторларды біледі

Фотосинтезде күн энергиясын пайдалану коэффициенті механизмін біледі

Фотосинтездің қарқындылығына әртүрлі факторлардың әсерін біледі

Фотосинтез интенсивтілігін өзгертетін факторларды сипаттайды

2.4 Техникалық құралдар және қажетті ресурстар

Флипчарт, маркерлер, портреттер, тақта, стикерлер, ноутбук карта, кеспелер, макеттер т.б. Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер.

3. Сабақ барысы

Сабақтың жоспарланған кезеңдері

Сабақтағы жоспарланған іс-әрекеттер

Ресурстар

3.1 Сабақты ұйымдастыру кезеңі:

3-5 минут

Студенттермен амандасу, түгендеу. Психологиялық дайындығын қалыптастыру.

3.2 Үй тапсырамасын тексеру кезеңі:

25-30 минут

 Үй тапсырмасын тексеру. «Шыңға шығу» әдісі.

1. Тірі ағзалардың тыныс алуы.

2. Аэробты ағзалар.

3. Анаэробты  ағзалар.

4. Теғгерме нүктесі дегеніміз не?

5. Тыныс алу кезеңдері қандай?

6. Тыныс алу қажет  жағдайлар.

Таратпа материалдар

3.3 Жаңа тақырыпты түсіндіру және бекіту кезеңі:

(35-40 минут)

Жаңа сабақ

1. Фотосинтез  ашылу тарихы.

2. Фотосинтез   сатылары.

3. Фотосинтез факторлары.

Фотосинтез – өсімдік ағзасындағы маңызды үдеріс. Өсімдіктерден басқа барлық эукариотты ағзалар қоректік заттардан (нәруыздар, майлар мен көмірсулар) энергия алады. Ал барлық жасыл өсімдіктер энергияны жарықтан алады. Өсімдіктердің Күн энергиясын  пайдала-  нуы – фотосинтез. Фотосинтез – хлорофилл арқылы жарық энергия-   сын көмірқышқыл газы мен судан өсімдік жасушасында түзілетін нәруыздар, майлар мен көмірсулар энергиясына айналдыру; бұл кезде артық оттек бөлінеді. Фотосинтездің жалпы сызбасын мынадай түрде көрсетуге болады. Жапырақ – ауа арқылы қоректенудің басты мүшесі. Айтып өткеніміздей жапырақтар ғана емес, өсімдіктің басқа барлық жасыл мүшелері фотосинтездей алады. Жапырақтары жоқ кейбір өсімдіктердің сабағы немесе жас өркендері фотосинтездейді.

Фотосинтезге қажет жағдайлар. Фотосинтез үдерісі үшін қандай жағдай қажет? Сызбадан өсімдік жасушасында хлоропластарда бар хлорофилл болатыны көрініп тұр. Қоршаған ортадан су (топырақтан тамыр арқылы) мен көмірқышқыл газы (жапырақ лептесіктері ауа- дан сіңіретін) түсуі керек. Міндетті түрде қажет тағы бір жағдай – жарық. Жарық энергиясы болмаса өсімдіктің жасыл жасушаларында органикалық заттар синтезі  жүрмейді. Õлорофилл – өсімдікте міндетті түрде болуы керек жасыл пигмент. Судың терең қабатында өсетін кейбір балдырлардың түсі жасыл емес, қоңыр немесе қызыл болады. Себебі олардың жасушаларында қосымша

басқа да бояғыш заттар бар, бірақ хлорофилл негізгі рөл   атқарады.Жарық. Өсімдіктер белгілі бір сипаттамалары бар жарықты сіңіреді. Фотосинтез үшін күн жарығы қажет. Табиғи жарық кезінде фотосинтез қарқындылығы барынша жоғары  болады.

Жарық болмаса өсімдік хлорофилін жоғалтады, түсі ағарады, фотосинтездеу қасиетін тоқтатады. Тіршілігіне қажет қоректік заттар таусылғанда өсімдік қурап  қалады.Су жеткіліксіз болса, фотосинтез үдерісінің тиімділігі төмендейді.

Бұл әсіресе ыстық әрі құрғақ аумақтар үшін маңызды   көрсеткіш.Көмірқышқыл газы мен сутектен (судан) өсімдік тұратын нәруыздар, майлар мен көмірсулар түзіледі. Яғни барлық өсімдік өнімдерінің құрамында фотосинтез үдерісінде болатын көміртек бар. Жануарлар денесі тұратын барлық нәруыздар, майлар мен көмірсулар фотосинтез үдерісі арқылы ағзаға түседі: өсімдік немесе өсімдікпен қоректенген жануарлар. Ғалымдар атмосферадағы көмірқышқыл газының құрамына кіретін барлық көміртектің жануарлар ағзасында кемінде бір рет болғанын дәлелдеді.

Біздің ғаламшарымыздың әрбір тұрғыны жасыл көшеттерге қамқорлық жасайды. Жапырақтарды жұлуға, бұтақтарды сындыруға, шөптер мен гүлдерді жұлуға әрі таптауға болмайды.

Графикалық диктант. Дұрыс жауап «   +    », қате жауап «  -      ».

1. Фотосинтез процесі  екі сатыда жүреді.

2. Жарық сатысында су қолданылады.

3. Сыртқы фактор фотосинтездеуші  ағзалармен анықталады.

4. Фотосинтез процесі тек жарықта жүреді.

5. Балдырларда жарықта  фотофосфорлану  айналымының реакциясы жүреді.

6. Тірі ағзалардың барлығы фотосинтез  үрдісінің қарқындылығына тәуелді.

 Тест

1. Табиғаттағы заттар айналымының негізгі көзі

А)Фотосинтез

В)транспирация

С)адсорбция

Д)алмасу адсорбциясы

Е)пиноцитоз

2.Фотосинтездегі  хлорофилдің  ролін алғаш сипаттаған  ғалым.

А)К. Тимирязов

В)Ч. Дарвин

С)Л. Пастер

Д)В. Гельмонт

Е)Н. Вавилов

3.Өсімдік тыныс алатын газ

А)сутегі

В)азот

С)оттегі

Д)көмірқышқыл газы

Е)хлор

4.Фотосинтез жолымен органикалық заттарды түзуші  организмдер

А) анаэробты

В)аэробты

С)ыдыратушылар

Д)өндірушілер

Е) тұтынушылар

5.Атмосфера ауа құрамындағы  көмір қышқыл газының мөлшері.

А)78

В)21

С)1,29

Д)0,03

Е) 0,92

6.Фотосинтез үрдісінің фазалары

А)3

В)2

С)4

Д)5

Е) 1

ІІ нұсқа

1.Фотолиз дегеніміз......

А)АТФ  синтезі

В)майлардың ыдырауы

С)көмірсудың ыдырауы

Д)наруыздың ыдырауы

Е)судың мәтіннің  ойын   жарықта ыдырауы

2.Өсімдіктердің оттегін бөлетінін ең алғаш ашқан ғалым

А)К. Пристли

В)Ч. Дарвин

С)Л. Пастер

Д)В. Гельмонт

Е)Н. Вавилов

3.Фотосинтез қайда өтеді

А)цитоплазмада

В) митохондрияда

С) рибосомада

Д)ядрода

Е)хлорофилі бар жасушада

4.Сыртқы фактор немен анықталады.

А) холрофил санымен

В) жапырақтардың мөлшерімен

С) жарық мөлшерімен

Д)лептесіктер  санымен

Е)ферменттер  тиімділігімен

5.Ежелгі балдырларда  жарық фазасында  өтетін реакция

А)Фотолиз

В)фотофосфорлану

С)фотосинтез

Д)питолиз

Е)пагоцитоз

6. Өсімдіктердегі жасыл пластид

А)хромасома

В)фотопласт

С)хлоропласт

Д)хромопласт

Е)лейкопласт

Флипчарт, маркерлер, портреттер, тақта, бейне фильм, слайд

Мәтін жазылған үлестірме

3.4 Сабақты қорытындылау және рефлексия (8-10 минут)

Мұғалім келесі тұжырымдарды қолдана алады.

1. Күн-тіршілік көзі. /ия/

2. Фотосинтез үдерісіне күн энергиясы қатысады. /ия/

3. Фотосинтез үдерісі барлық тірі ағзаларға тән /жоқ/

4. Фотосинтез үдерісі тек жасыл өсімдіктердегі хлорофйиллде жүреді /ия/

5. Фотосинтез үдерісі кезінде оттегі бөлінеді /ия/

6. Фотосинтез үдерісі жануарларда да жүреді /ия/

7. Фотосинтез үдерісі қараңғы кезде де жүреді /жоқ/

8. Өсімдік хлорофиллінде болатын пигменттің түсі жасыл бола ма? /ия/

9. Жануарлар дайын тағаммен қоректенеді. /ия/

10. Өсімдіктер күн энергиясын пайдаланып, органикалық заттар түзеді /ия/

11. Өсімдіктер дайын органикалық заттарды қажет етпейді /ия/

Рефлекция.

«Мен бүгінгі сабақта....................,

себебі........................»

(.........білдім)

(.............толықтырғым келеді)

(................сұрағым бар)

Стикерлер, плакат, кеспе қағаздар

3.5 Үй тапсырмасы туралы ақпараттандыру кезеңі. (3-5 минут)

9 Біліміңді тексер: Қолдану сұрағы -1және2, 51-бетте.

Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер.

Жарықсүйгіш өсімдіктер

Көлеңкеге төзімді өсімдіктер

Көлеңке-сүйгіш өсімдіктер

Ұғымдар

сипаты

Плато

А. төменгі тыныс алу қарқындылығымен ерекшеленеді.

Көлеңкесүйгіш өсімдіктер

В. Жарықпен қанығу аймағы.

Жарықсүйгіш өсімдіктер

С. Ірі хлоропластары бар, пигменттер саны көп.

Көлеңкеге төзімді өсімдіктер

D. Ашық жерде өсетін өсімдіктер.

Модуль/пән атауы

Биология

Сабақтың тақырыбы

Онкологиялық жаңа түзілулердің пайда болуы және әсер етуші факторлар.

Педагог

Жиенбаева Г

4. Жалпы мәліметтер

1.1 Курс

1-курс

1.2 Топ

1.3 Сабақтың өткізілетін күні

5. Мақсаты, міндеттері

2.1 Сабақтың түрі

Аралас сабақ

2.2 Сабақтың мақсаты немесе міндеттері

Оқушыларға онкологиялық жасушалардың пайда болуына организмге ішкі және сыртқы жағдайлардың әсері,оларды алдын- алу мен емдеу жолдарын түсіндіру

2.3 Оқу-жаттығу процесіндегі күтілетін нәтижелер

Митоз процесі бұзылса обыр жасушаларының пайда болуын түсіндіре алады.

Обыралды жағдайлардың туындауына әсер етуші факторларлы айта алады және емдеу түрлерін сипаттайды.

2.4 Техникалық құралдар және қажетті ресурстар

Флипчарт, маркерлер, портреттер, тақта, стикерлер, ноутбук карта, кеспелер, макеттер т.б. Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер.

6. Сабақ барысы

Сабақтың жоспарланған кезеңдері

Сабақтағы жоспарланған іс-әрекеттер

Ресурстар

3.1 Сабақты ұйымдастыру кезеңі:

3-5 минут

Студенттермен амандасу, түгендеу. Психологиялық дайындығын қалыптастыру.

3.2 Үй тапсырамасын тексеру кезеңі:

25-30 минут

 Үй тапсырмасын тексеру. «Шыңға шығу» әдісі.

1. Тірі ағзалардың тыныс алуы.

2. Аэробты ағзалар.

3. Анаэробты  ағзалар.

4. Теғгерме нүктесі дегеніміз не?

5. Тыныс алу кезеңдері қандай?

6. Тыныс алу қажет  жағдайлар.

Таратпа материалдар

3.3 Жаңа тақырыпты түсіндіру және бекіту кезеңі:

(35-40 минут)

Жаңа сабақ

Бейне фильм арқылы сабақтың тақырыбы мен мақсатын анықтау.

Топтық жұмыс.

І топ. «Модельдеу» әдісі

Жасушалық циклде обыр жасушаларының пайда болуын түсіндіру.

Дескриптор:

1.Циклді өршіткіш ферментті және оның құрамын біледі.

2.Реттеуші нүктелерді сипаттайды.(4 нүкте)

3.Ісікке түсініктеме береді.

ІІ топ . «Фишбоун» әдісі

Обыр ауруларының кейбір түрлері, оларға әсер етуші факторлар.

Дескриптор:

1.Обыр ауруларының түрлерін айтады.

2.Әсер етуші факторларды сипаттайды.

3.Қорытынды және ұсыныс

ІІІ топ. «Фишбоун»

Обыр ауруларының профилактикасы

(алдын-алу)және емдеу жолдары.

Дескриптор.

1.Обыр ауруларының профилактикасын айтады.

2.Емдеу жолдарын сипаттайды

3.Қорытынды және ұсыныс

Топтар бағалау критериймен бір-бірін бағалайды.

«Жұптас-ойлан-бөліс» әдісі. Жұптық жұмыс.

Сәйкестендіру кестесі.

Дескриптор:

Генде мутация жүргізетін факторды анықтайды.

Обырдың пайда болуына ықпал ететін заттарды табады.

Обыр ауруын туғызатын вирустарды анықтайды.

«Жапон әдісі» Оқушылар өз-өздерін бағалайды.

Жеке жұмыс.ҚБ

Пән: Биология

Оқушының аты-жөні:

Тарау: 10.3А Жасушалық айналым

Оқу мақсаты: жасушалардың бақылауға бағынбайтын бөлінуі нәтижесінде обырдың түзілуін түсіндіру

Дағдылар: Білу,түсіну, қолдану,

Тапсырма

1. Обыр дегеніміз не?

2. Сомалық мутатиялар негізінде мутантты жасушалардың көбею себебі?

3. Обырды қалай емдеуге болады?

4.Суретті пайдаланып қалыпты жасушалар мен обыр жасушаларының қандай айырмашылығы бар?

Ерекшелігін сипаттаңыз:

Дескриптор:

1.Обырдың анықтамасын жазады.

2.мутантты жасушалардың көбею себебін түсіндіреді.

3.Обырды емдеу жолданына сипаттама береді.

4.Қалыпты жасуша мен обыр жасушасын айырмашылығын сипаттайды.

Рефлекция «Үш минуттық үзіліс»

Мен_____________________________________________________

деген өзімнің көзқарасымды өзгерттім.

Мен _____________________________ туралы көп білдім.

Мен соның ішінде_____________________________________________таң қалдым.

Мен______________________________________________сезіндім.

Мен_____________________________________________ қарадым.

Үйге тапсырма. (Жеке,жұптық,топтық.)

1.Елімізде онкологиялық аурулардың қай түрлері жиі кездеседі және қай аймақтарда?

(диаграмма жасау)

2.Халықты жаппай медициналық тексеруден өткізу Нұр-Сұлтан қаласында қаншалықты жүзеге асып жатыр?

(халықтан сауалнама алу арқылы анықтауға болады)

3.Қазақстанда жылына обыр ауруынан өлім-жітім саны қанша?

(диогноздар бойынша диаграмма жасау)

Флипчарт, маркерлер, портреттер, тақта, бейне фильм, слайд

Мәтін жазылған үлестірме

3.4 Сабақты қорытындылау және рефлексия (8-10 минут)

Мұғалім келесі тұжырымдарды қолдана алады.

1. Күн-тіршілік көзі. /ия/

2. Фотосинтез үдерісіне күн энергиясы қатысады. /ия/

3. Фотосинтез үдерісі барлық тірі ағзаларға тән /жоқ/

4. Фотосинтез үдерісі тек жасыл өсімдіктердегі хлорофйиллде жүреді /ия/

5. Фотосинтез үдерісі кезінде оттегі бөлінеді /ия/

6. Фотосинтез үдерісі жануарларда да жүреді /ия/

7. Фотосинтез үдерісі қараңғы кезде де жүреді /жоқ/

8. Өсімдік хлорофиллінде болатын пигменттің түсі жасыл бола ма? /ия/

9. Жануарлар дайын тағаммен қоректенеді. /ия/

10. Өсімдіктер күн энергиясын пайдаланып, органикалық заттар түзеді /ия/

11. Өсімдіктер дайын органикалық заттарды қажет етпейді /ия/

Рефлекция.

«Мен бүгінгі сабақта....................,

себебі........................»

(.........білдім)

(.............толықтырғым келеді)

(................сұрағым бар)

Стикерлер, плакат, кеспе қағаздар

3.5 Үй тапсырмасы туралы ақпараттандыру кезеңі. (3-5 минут)

9 Біліміңді тексер: Қолдану сұрағы -1және2, 51-бетте.

Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер.

Модуль/пән атауы

Биология

Сабақтың тақырыбы

Дигибридті будандастыру кезіндегі хромосомалардың тәуелсіз ажырауы

Педагог

Жиенбаева Г

1. Жалпы мәліметтер

1.1 Курс

1-курс

1.2 Топ

1.3 Сабақтың өткізілетін күні

2. Мақсаты, міндеттері

2.1 Сабақтың түрі

Аралас сабақ

2.2 Сабақтың мақсаты немесе міндеттері

Оқушыларға онкологиялық жасушалардың пайда болуына организмге ішкі және сыртқы жағдайлардың әсері,оларды алдын- алу мен емдеу жолдарын түсіндіру

2.3 Оқу-жаттығу процесіндегі күтілетін нәтижелер

Митоз процесі бұзылса обыр жасушаларының пайда болуын түсіндіре алады.

Обыралды жағдайлардың туындауына әсер етуші факторларлы айта алады және емдеу түрлерін сипаттайды.

2.4 Техникалық құралдар және қажетті ресурстар

Флипчарт, маркерлер, портреттер, тақта, стикерлер, ноутбук карта, кеспелер, макеттер т.б. Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер.

3. Сабақ барысы

Сабақтың жоспарланған кезеңдері

Сабақтағы жоспарланған іс-әрекеттер

Ресурстар

3.1 Сабақты ұйымдастыру кезеңі:

3-5 минут

Студенттермен амандасу, түгендеу. Психологиялық дайындығын қалыптастыру.

3.2 Үй тапсырамасын тексеру кезеңі:

25-30 минут

 Үй тапсырмасын тексеру.

Сандар сөйлейді.

1865. Г. Мендель тұқымқуалаушылық заңдарын ашты

2.1900ж. голландық Г. де Фриз, неміс К. Корренс және австриялық ғалым

3.Э. Чермак тұқым қуалау заңдарын екінші рет ашты

1905 ж. Э. Вильсон жынысты анықтаудың хромосомалық негізін анықтады

1906. У. Бэтсон генетика терминін ұсынды.

5.1908 ж. цитоплазмалық тұқым қуалауды зерттеудің негізін неміс ғалымдары

6.К. Корренс пен Э. Бауэр салған

7.1909 ж. ген, генотип, фенотип, терминдерін дат биологы В. Иогансен енгізді.

8.1911 ж. Т. Морган хромосомалардың айқасуы немесе кроссинговерді ашты.

9.1920 ж. И. Вавилов тұқым қуалау өзгергіштігінде сәйкес қатарлар

заңын ашты.

10.1927 ж. орыс ғалымдары Г. Надсон мен С. Филиппов радиоактивті

11.сәулелердің төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарға

12.мутаци тудыратынын дәлелдеді.

Таратпа материалдар

3.3 Жаңа тақырыпты түсіндіру және бекіту кезеңі:

(35-40 минут)

Жаңа сабақ

Екі жұп қарама-қарсы белгілері бойынша будандастыруды дигибридті будандастыру деп атайды. Дигибридті будандастыруға бұршақ өсімдігінің сары түсті, тегіс қабықты және жасыл түсті, кедір-бұдыр тұқымдары алынды.

Екі жұп белгісі бар гомозиготалы дараларды будандастырғанда, -дегі ұрпақтың генотипі дигетерозиготалы болды. Дигетерозиготалы генотиптің 4 сортты гаметалар түзіледі.

Организмнің кез келген дене клеткаларында хромосомалардың диплоидты жиынтығы бар екенін еске түсірейік. Асбұршақтың хромосомалар саны 14, яғни 7 жұп. Алуан түрлі белгілерді анықтайтын аллельді гендер түрлі жұп хромосомалардың бірдей үлескілерінде орналасқан. Мысалы тұқымның түсін анықтайтын аллельді гендері бар бір ғана жұп хромосоманы алайық. Оның әр сыңарында: А- тұқымның сары түсін анықтайтын доминантты және а - жасыл түстің рецессивті гендері болады. Мейоздық бөлінудің нәтижесінде пайда болған бұл сыңар хромосомалар қайтадан жұптасып, ондағы гендер де аллельді жұп құрайды.

Фенотиптері ұқсас өсімдіктер мен жануарлардың генотиптерін анықтау мақсатында талдай будандастыру жүргізіледі. Ол үшін генотипі белгісіз дарақ рецессивті белгісі бар гомозиготалы дарақпен будандастырылады. Егер алынған ұрпақ біркелкі болса, зерттеліп отырған дарақтың генотипі гомозиготалы, ал ажырау жүріп екі түрлі белгі көрінсе оның гетерозиготалы болғаны. Осыны Пеннет торына салса, мынадай көрініс береді:

1905 жылы Э.Вильсон жынысты анықтаудың хромосомалық негізін сипаттады. Мендель заңдарын кейін 1902-1903 жылдары В.Сэттон редукциялық бөліну және ұрықтану кезіндегі хромосомалардың тәртібі мен будан ұрпақтардағы белгілердің тәуелсіз ажырауының арасында байланыс бар екенін анықтады. Өзінің “Хромосомалар және тұқым қуалаушылық” деген еңбегінде хромосомаларды цитологиялық тұрғыдан алғанда Мендель анықтаған тұқым қуалау факторларының таралуына сәйкес келетіндігін көрсетті.

Т.Морган заңдылықтары. Американдық генетик Т.Морган тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясының негізін қалады. Мендельдің үшінші заңы —“Белгілердің тәуелсіз ажырауың гендердің әр түрлі жұп хромосомаларда орналасуына байланысты болады. Алайда, кез келген организмдерге тән гендер саны хромосома санынан әлдеқайда артық болады. Мұндай жағдайда ол гендердің тұқым қуалауы немесе белгілердің ұрпақтан-ұрпаққа берілуі қалай жүреді деген сұрақ туады. Бұл сұрақтың жауабын Т.Морган 1910—1915 жылдары өзінің шәкірттерімен бірге жеміс шыбыны — дрозофилаға жүргізген тәжірибелерінің нәтижесінде анықтады.

Дрозофила шыбыны - генетикалық зерттеулер жүргізуге өте қолайлы объект. Себебі, оның хромосомаларының диплоидты жиынтығы 8, ал гаплоидты жиынтығы төртеу. Зертханалық жағдайда +25Ә жылылықта дарақтардың әр жұбынан пробиркада өсіріп, 14-15 күн сайын 100-ге жуық ұрпақ алуға болады. Морган бір хромосомада орналасқан гендердің бір-бірінен ажырап кетпей, көбіне бірге тұқым қуалайтынын анықтады.

Кроссинговер. Ұқсас жұп хромосомаларды бойлай бірнеше аллельді гендердің орналасатындығы анықталған. Кейде осы жұп хромосомалар айқасып, нәтижесінде Х тәрізді фигуралар (пішіндер) - хиазмалар пайда болады. 1911 жылы Морган ашқан бұл құбылысты хромосомалардың айқасуы немесе кроссинговер деп атады.

Кроссинговер. Ұқсас жұп хромосомаларды бойлай бірнеше аллельді гендердің орналасатындығы анықталған. Кейде осы жұп хромосомалар айқасып, нәтижесінде Х тәрізді фигуралар (пішіндер) - хиазмалар пайда болады. 1911 жылы Морган ашқан бұл құбылысты хромосомалардың айқасуы немесе кроссинговер деп атады.

Комплементарлы деп - екі немесе бірнеше аллельді емес доминантты гендердің бірін-бірі толықтырып жаңа белгіні жарыққа шығаруын айтады. Мысалы, көгілдір қауырсынды тотықұсты сары қауырсынды тотықұспен будандастырса, бірінші ұрпақтың (F1-дің) будандары біркелкі жасыл қауырсынды болып шығады. Оларды өзара будандастырғанда екінші ұрпақта - F2-де төрт түрлі фенотип көрініс береді. Атап айтқанда, 9 жасыл түсті, 3 көгілдір, 3 сары және 1 ақ қауырсынды ұрпақтар алынады. 117-суреттегі екінші ұрпақ дарақтарының генотипіне назар аударсақ, бұл будандастыруға екі жұп аллельді емес гендердің қатысатындығын байқауға болады. А гені - қауырсынның көгілдір түсін, ал В гені сары түсті болуын анықтаса, олардың рецессивті а және b аллельдері қауырсынның ақ түсті болуын анықтайды.

Полимерия. Қандай да болсын бір белгінің қалыптасуына бірігіп әсер ететін гендерді полимерлі гендер деп атайды. Ал бір белгінің дамуын қуаттайтын бірнеше аллельді емес гендердің бірігіп қызмет атқару құбылысын полимерия дейді. Бұл жағдайда аллельді емес гендердің бақылауында болатын екі немесе бірнеше фермент бір ғана белгінің дамуына әсер етеді.

Полимерия құбылысын 1909 жылы швед генетигі әрі селекционері Н.Г.Нильсон-Эле ашты. Полимерия жолымен өсімдіктің ұзындығы, вегетациялық кезеңнің ұзақтығы, дәндегі белок мөлшері, биохимиялық реакциялардың жүру жылдамдығы сияқты және т.б. шаруашылық жағынан тиімді белгі қасиеттер тұқым қуалайды.

Тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясы. XIX ғасырдың соңында жасушаның құрылысы, ядросы және оның құрамындағы хромосомалардың тұқым қуалаудағы рөлі терең зерттеле бастады. 1883 жылы бельгиялық эмбриолог Э. Бенеден мейоз процесіндегі редукциялық бөліну аталық және аналық хромосомалардың ажырауына байланысты деп жорамалдады.

Америкалық генетик Т. Морган жеміс шыбыны – дрозофилаға тәжірибе жасау арқылы “Тіркес тұқым қуалау заңын” ашты. Мейоздық бөлінуде ұқсас жұп хромосомалардың арасында кроссинговер, яғни айқас жүреді. Осы айқасу кезінде хромосомалар бір-бірімен бөлім алмастырады. Бұл алмасудың нәтижесінде сапа жағынан мүлде жаңа хромосомалар түзіледі. Т. Морган тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясын қалыптастырды.

Дигибридті будандастырудың цитологиялық негіздері. Мендель өзінің заңдарын ашқанда, жасушаның мейоздық бөлінуі, ДНҚ-ның редупликациялануы, тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясы және т.б. белгісіз болатын.

Г. Мендель моногибридті және дигибридті будандастыруға тәжірибе жасап, тұқым қуалаушылықтың сырын ашты. Бір-бірінен үш немесе одан да көп белгілерінде айырмашылығы бар дараларды будандастыруды полигибридті будандастыру деп атайды.

Цитоплазмалық тұқым қуалау. Жасуша ядросында болатын хромосомалардан тыс, оның цитоплазмасында орналасқан органоидтердің құрамындағы гендер арқылы жүретін тұқым қуалауды цитоплазмалық тұқым қуалау деп атайды. Цитоплазмалық тұқым қалауды зерттеудің негізін неміс ғалымдары К. Корренс пен Э. Баур салған.

Генетиклық карталар деп хромосомада болатын тіркес гендердің орналасу сызбанұсқасын айтады. Генетикалық тұрғыдан зерттелген дрозофиланың, жүгері, қызан өсімдіктерінің және генетикалық карталары жасалды. Генетикалық карталар ұқсас хромосомалардың әр жұбы бойынша жеке-жеке жасалды. Осындай хромосомалардың жұптарын тіркестік топтар деп атайды. Тіркестік топтардың саны организм хромосомаларының гаплоидті жиынтығына сәйкес келеді.

Микроорганизмдердің хромосомалары сақина тәрізді жалғыз болатындықтан олардың генетикалық картасы да сондай пішінде болады.

СҰРАҚТАР

1. Асбұршақтың хромосомалар саны:

2. Фенотиптері ұқсас өсімдіктер мен жануарлардың генотиптерін анықтау мақсатында жүргізіледі:

3. 1905 жылы  жынысты анықтаудың хромосомалық негізін сипаттаған:

4. Тұқым  қуалаушылықтың хромосомалық теориясының негізін қалаған:

5. Генетикалық  зерттеулер жүргізуге өте қолайлы объект:

6. Хромосомалардың  айқасуы:

7. Хомосомалардың  айқасуын немесе кроссинговерді ашқан ғалым:

8. Екі  немесе бірнеше аллельді емес доминантты гендердің бірін-бірі толықтырып жаңа  белгіні  жарыққа шығаруы:

9. Қандай да болсын бір белгінің қалыптасуына бірігіп әсер ететін гендер:

10. Полимерия құбылысын 1909 жылы ашқан швед генетигі әрі селекционері:

11. “Тіркес тұқым қуалау заңын” ашқан:

12. Бір-бірінен үш немесе одан да көп белгілерінде айырмашылығы бар дараларды будандастыруды:

13. Цитоплазмалық тұқым қалауды зерттеудің негізін қалаған неміс ғалымдары:

14. Хромосомада болатын тіркес гендердің орналасу сызбанұсқасы:

Флипчарт, маркерлер, портреттер, тақта, бейне фильм, слайд

Мәтін жазылған үлестірме

3.4 Сабақты қорытындылау және рефлексия (8-10 минут)

Мұғалім келесі тұжырымдарды қолдана алады.

Стикерлер, плакат, кеспе қағаздар

3.5 Үй тапсырмасы туралы ақпараттандыру кезеңі. (3-5 минут)

Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер.

Модуль/пән атауы

Химия

Сабақтың тақырыбы

Мұнайға серік газдар

Педагог

Жиенбаева Г

1. Жалпы мәліметтер

1.1 Курс

1-курс

1.2 Топ

Тм-23-1

В-23-1

Тл-23-1

Элб-23-1

Эла-23-1

М-23-1

Тг-23-1

1.3 Сабақтың өткізілетін күні

2. Мақсаты, міндеттері

2.1 Сабақтың түрі

Аралас сабақ

2.2 Сабақтың мақсаты немесе міндеттері

Мұнайдың құрамы және қасиеттерімен, оны өңдеу арқылы алынатын өнімдермен таныстыру. Мұнайды өңдеуге және өндіруге байланысты туындайтын экологиялық проблемаларға, бүгінгі таңдағы дүниежүзілік мұхит суларының мұнай қалдықтарымен ластануы жайындағы алаңдаушылықтың себебіне тоқталу.

2.3 Оқу-жаттығу процесіндегі күтілетін нәтижелер

Қазақстандағы көмірсутектердің табиғи көздері,мұнай, мұнайға серік газдар,олардан алынатын өнімдер туралы біледі

2.4 Техникалық құралдар және қажетті ресурстар

Флипчарт, маркерлер, тақта, стикерлер, т.б. Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер.

3. Сабақ барысы

Сабақтың жоспарланған кезеңдері

Сабақтағы жоспарланған іс-әрекеттер

Ресурстар

3.1 Сабақты ұйымдастыру кезеңі:

3-5 минут

Студенттермен амандасу, түгендеу. Психологиялық дайындығын қалыптастыру.

Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару.

3.2 Үй тапсырамасын тексеру кезеңі:

25-30 минут

Сұрақтары:
1. Органикалық химия нені зерттейді?
2. Көмірсутектердің табиғи көздері қандай?
3. Табиғат және мұнайға ілеспе газдардың бір – бірінен негізгі айырмашылығы?
4. Табиғи газдың құрамы? Қолданылуы.
5. Тас көмірдің химиялық құрамы қандай?
6. Кокстеу дегеніміз қандай процесс? Кокс газының құрамы қандай?
7. Тас көмірді өңдеу арқылы алынатын өнімдер? Қолданылуы.
8. Құрамында 98% метан бар 1 м3 газды жағуға оттектің қандай көлемі жұмсалады.

Таратпа материалдар

3.3 Жаңа тақырыпты түсіндіру және бекіту кезеңі:

(35-40 минут)

Жаңа сабақ

1. Мұнайдың ашылу тарихы (оқушы тарихшы)
2. Әдеби тұрғыдан сипаттау (оқушы әдебиетші)
3. Мұнайға химиялық сипаттама беру (химик мұғалім)
4. Мұнай өнімдерінің қолданылуын әдеби тұрғыдан сипаттау (оқушы әдебиетші)
5. Мұнай тасымалданатын өлкелерді картадан көрсету (оқушы географ)
6. Мұнайды өндіру мен өңдеуден туындайтын экологиялық зардаптар (оқушы эколог)
8. Қорытынды

Сабақтың тақырыбы: Табиғи және мұнайға серіктес газдар

Бүгінгі сабақта төмендегідей сұрақтарды қарастырамыз.

1. Табиғи газ құрамы және қолданылуы

2. Мұнайға серік газдар

1. Табиғатта кездесуі және құрамы.Біздің ғаламшардағы табиғи газдың қоры өте көп (шамамен 10 м). Табиғи газдың негізгі құрам бөлігі метан.Сонымен бірге онда этан, пропан, бутанда бар.Мынадай заңдылық бар: егер көмірсутектің молекулалық массасы неғұрлым үлкен болса,онда ол соғұрлым табиғи газда аз болады.

Қолданылуы. Табиғи газ жанғанда көп мөлшерде жылу бөлінеді,сондықтан ол энергиялық тиімді, әрі арзан отын ретінде жылыту қазандықтарында,домна пештерінде,мартен,шын жасау пештерінде қолданылады.Табиғи газды өндірісте қолдану еңбек өнімділігін арттыруға мүмкіндік береді.Сонымен қатар газды жақанда одан көмірқышқыл газы мен су буы бөлінетіндіктен ауа онша ластанбайды. Табиғи газ химия өндірісінің маңызды шикізат көзі: ацетилена, этилена, сутек,көмір,әртүрлі хлортуындылар алынады. Бұл заттар өз кезегінде спирт,жасанды каучук,түрлі пластмассалар,сірке қышқылы,бояғыштар,дәрі-дәрмектер,тағы да басқа заттар.

Табиғи газды сығу арқылы пропан мен бутан қоспасын бөліп алады.

Табиғи газ фракцияларға бөлінеді:

1.құрғақ газ – метан мен и этан қоспасы, химичлық шикізат есебінде қолданылады,оны крекингілеу арқылы күйе, сутек ,еріткіштер алады:

СН4------------С+2Н2

2СН4----------С2Н2+3Н2

С2Н6-----------С2Н4+Н2

СН4 +О2------2СО +4Н2----------2СН3ОН

СН4+2Н2О------СО2+4Н2

Күйе автомобиль шиналарын жасауда, бояғыш зат ретінде,сутек, органикалық синтезде қолданылады;

2. Пропан-бутан қоспасын дегидрлеу арқылы химиялық белсенді қанықпаған көмірсутектер алынады:

С4Н10------------ С2Н6 +С2Н4

С2Н6------------ С2Н2 +2Н2

п Н2С==СН2--------( --Н2С—СН2--)п

этилен полиэтилен

2.МҰНАЙҒА СЕРІК ГАЗДАР

Мұнайға серік газдар мұнайдың астыңғы қабатында ,немесе онда қысыммен еріген күйде болады. 1т мұнайда 30 дан 300 м газ болады. Мұнайға серік газдарды бұрындары жештеңкеге қолданбай жағып жіберетін.Ал қазіргі кезде оларды арзан отын ,химия өндірісінің бағалы шикізаты ретінде қолданылады.Табиғи газға қарағанда,серік газдарда метан мөлшері аз,бірақ оның гомологтарының мөлшері көп.Серік газдарды тәжірибелік мақсатта былай жіктейді

1- кесте.Мұнайға серік газдар сипаттамасы

Қорытындылау:

• Табиғи газда метан 80-95 %; ал серік газдарда – 20-25 %.

• Табиғи газды жылу электростанцияларында, завод қазандықтарында,әр түрлі өндірістік пештерде қолдану кокс шығынын азайтып үнемдеуге,шойындағы күкірт мөлшерін азайтуға, пештердің енбек өнімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

• Т.Г күнделікті қолданудың маңызы зор.

• Т.Г бұл көмірсутектердің маңызды көзі..

• МСГ- жақсы отын және барышша маңызды шикізат.

• Бұл газдың қолданлуы ,табиғи газдың қолданылуынанда кең көлемде,метанмен бірге оның құрамында этан, пропан,бутан, пентанның да мөлшері бірщама. .

• МСГ қолдану үшін оны фракцияларға бөледі

• Бұрын мұнай өндіргенде серік газдар қолданылмай, өртелетін.

Білімді бекіту: Жаңа тақырыпты бекіту үшін «Ғажайы алаңы», «Полиглот» ойын элементтері арқылы сұрақ беріледі.

1. Жер қойнауларында органикалық заттардың анаэробты бөлінуі кезінде пайда болған газдар қоспасы.

2. Өнеркәсіпте табиғи газдан алынатын өнім?

3. Массалық үлесі 21,5% болатын мұнайға серік газдағы көмірсутегіні ата ?

4. Табиғи газдың негізгі құрам бөлігі ?

«Полиглот» Сұрақтарға үш тілде жауап алу.

1. Метан мен и этан қоспасы, химиялық шикізат есебінде қолданылады?

2. Табиғи газда -80-95 %; ал серік газдарда – 20-25 % болатын қандай көмірсутек? (Метан-метан-methane)

Массалық үлесі 21,5% болатын мұнайға серік газдағы көмірсутегіні ата ?

Флипчарт, маркерлер, тақта, бейне фильм, слайд

3.4 Сабақты қорытындылау және рефлексия (8-10 минут)

« Тілек сатысы » әдісі

Keрi байланыс « 3-2-1 » әдісі бойынша

3 мaңызды мәселе

2 жаңа ақпарат

1 қорытынды түйін

Стикерлер, плакат, кеспе қағаздар

3.5 Үй тапсырмасы туралы ақпараттандыру кезеңі. (3-5 минут)

Үйге тапсырма: интернет желісінен қосымша мәлімет жинақтау. Т.Омаралиев. 234- бет.

Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер.

Модуль/пән атауы

Химия

Сабақтың тақырыбы

Галогеналкандар

Педагог

Жиенбаева Г

4. Жалпы мәліметтер

1.1 Курс

1-курс

1.2 Топ

Тм-23-1

В-23-1

Тл-23-1

Элб-23-1

Эла-23-1

М-23-1

Тг-23-1

1.3 Сабақтың өткізілетін күні

5. Мақсаты, міндеттері

2.1 Сабақтың түрі

Аралас сабақ

2.2 Сабақтың мақсаты немесе міндеттері

Галогеналкандарды алу реакциясының радикалды механизімін түсіндіру; Галогеналкандардың әсеріне байланысты қоршаған ортада туындаған мәселелерді айқындау;

2.3 Оқу-жаттығу процесіндегі күтілетін нәтижелер

Галогеналкандарды алу жолдарын біледі

Радикалды механизімін түсіндіреді және мысал келтіреді

Галогеналкандардың қоршаған ортаға әсерін болжайды және айқындайды

2.4 Техникалық құралдар және қажетті ресурстар

Флипчарт, маркерлер, тақта, стикерлер, т.б. Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер.

6. Сабақ барысы

Сабақтың жоспарланған кезеңдері

Сабақтағы жоспарланған іс-әрекеттер

Ресурстар

3.1 Сабақты ұйымдастыру кезеңі:

3-5 минут

Студенттермен амандасу, түгендеу. Психологиялық дайындығын қалыптастыру.

Шаттық шеңбері «Жылулық, шаттық, сергектік» әдісі. Студенттер шаттық шеңбері әдісі арқылы тілектер айтып шығады. Мен сіздермен кездескеніме қуаныштымын. Қане, бәріміз бір-біріміздің қолымыздан ұстап, шеңбер құрайық. Бір білім алушы «жылылық» сөзін, екінші білім алушы «шаттық» сөзін, үшінші білім алушы күлкі сыйлайды.

3.2 Үй тапсырамасын тексеру кезеңі:

25-30 минут

Сұрақтары:
1. Органикалық химия нені зерттейді?
2. Көмірсутектердің табиғи көздері қандай?
3. Табиғат және мұнайға ілеспе газдардың бір – бірінен негізгі айырмашылығы?
4. Табиғи газдың құрамы? Қолданылуы.
5. Тас көмірдің химиялық құрамы қандай?
6. Кокстеу дегеніміз қандай процесс? Кокс газының құрамы қандай?
7. Тас көмірді өңдеу арқылы алынатын өнімдер? Қолданылуы.
8. Құрамында 98% метан бар 1 м3 газды жағуға оттектің қандай көлемі жұмсалады.

Таратпа материалдар

3.3 Жаңа тақырыпты түсіндіру және бекіту кезеңі:

(35-40 минут)

Жаңа сабақ

«Галогендер» бейнекөрсетілімі көрсетіледі. Студенттер бұл бейнекөрсетілім не туралы екендігіне тоқталады. Осыдан соң педагог студенттерден неге дәл осы сөздер төңірегінде ой бөліскендерін сұрай отырып, сабақтың тақырыбы мен мақсатын анықтауға жетелейді

Жаңа материалды игеру

1.Тапсырма. «Сұрақ ілмегі» әдісі. Бейнекөрсетілімге назар аудара отырып. Реакция теңдеуін аяқтаңыз. (реакция теңдеуін jambort тақтасында жазып көрсетеді) Дескриптор: -Тәжірибе қорытындысынан химиялық реакция теңдеуін құрастырады.

2. тапсырмасы. Реакция теңдеуін жазып, бастапқы заттар мен өнімдерін атаңыздар.(реакция теңдеуін jambort тақтасында жазып көрсетеді)

а) Метанның хлормен CH4 + Cl2 → CH3Cl + HCl

ә) Этанның броммен C2H6 + Br 2→C2H5Br + HBr

б) Этиннің хлорсутекпен C2H2+HCI→C2H3CI

в) Этанолдың хлорсутекпен С2Н5ОН+НСI= С2Н5СI+H2O

Дескриптор:

Реакция теңдеуін жазады • Бастапқы заттар мен өнімдерді атайды

https://youtu.be/PVuMVUzGC3

Флипчарт, маркерлер, тақта, бейне фильм, слайд

3.4 Сабақты қорытындылау және рефлексия (8-10 минут)

Сабақтың соңында оқущылар

«Тірек сөздер» әдісі бойынша рефлексия өткізеді. •Қандай қиындықтар болды? Неге?

Оларды қалай жеңдіңіз?

Не қаладыңыз? Неге жеттіңіз?

Бұған қалай қол жеткіздіңіз?

Сізге не ұнамады?

Осы тақарап бойынша қандай тапсырмаларды шығаруға болады?

Сабақта қолданылған тапсырмалардан ең жеңіл, ең күрделі, ең қызықты қандай тапсырма болды? Неге?

Стикерлер, плакат, кеспе қағаздар

3.5 Үй тапсырмасы туралы ақпараттандыру кезеңі. (3-5 минут)

Галогеналкандар.145бет 5,6 тапсырма «галогеналкандардың қоршаған ортаға әсері» эссе

Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер.

Модуль/пән атауы

Химия

Сабақтың тақырыбы

Оттекті органикалық қосылыстар.Біратомды,көпатомды спирттер.

Педагог

Жиенбаева Г

7. Жалпы мәліметтер

1.1 Курс

1-курс

1.2 Топ

Тм-23-1

В-23-1

Тл-23-1

Элб-23-1

Эла-23-1

М-23-1

Тг-23-1

1.3 Сабақтың өткізілетін күні

8. Мақсаты, міндеттері

2.1 Сабақтың түрі

Аралас сабақ

2.2 Сабақтың мақсаты немесе міндеттері

Бір атомды қаныққан спирттер туралы ақпарат беру.Физикалық және химиялық қасиеттерін ажырата білу.Химиялық қасиетінде химиялық реакция теңдеулерін жазып білу.

2.3 Оқу-жаттығу процесіндегі күтілетін нәтижелер

Спирттердің физикалық,химиялық қасиеттерін біледі

Спирттердің ішінде адам ағзасына әсер ететін түрлерін ажырата біледі.

2.4 Техникалық құралдар және қажетті ресурстар

Флипчарт, маркерлер, тақта, стикерлер, т.б. Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер.

9. Сабақ барысы

Сабақтың жоспарланған кезеңдері

Сабақтағы жоспарланған іс-әрекеттер

Ресурстар

3.1 Сабақты ұйымдастыру кезеңі:

3-5 минут

Студенттермен амандасу, түгендеу. Психологиялық дайындығын қалыптастыру.

Шаттық шеңбері «Жылулық, шаттық, сергектік» әдісі. Студенттер шаттық шеңбері әдісі арқылы тілектер айтып шығады. Мен сіздермен кездескеніме қуаныштымын. Қане, бәріміз бір-біріміздің қолымыздан ұстап, шеңбер құрайық. Бір білім алушы «жылылық» сөзін, екінші білім алушы «шаттық» сөзін, үшінші білім алушы күлкі сыйлайды.

3.2 Үй тапсырамасын тексеру кезеңі:

25-30 минут

Таратпа материалдар

3.3 Жаңа тақырыпты түсіндіру және бекіту кезеңі:

(35-40 минут)

Жаңа сабақ

https://youtu.be/PVuMVUzGC3

Флипчарт, маркерлер, тақта, бейне фильм, слайд

3.4 Сабақты қорытындылау және рефлексия (8-10 минут)

Стикерлер, плакат, кеспе қағаздар

3.5 Үй тапсырмасы туралы ақпараттандыру кезеңі. (3-5 минут)

Оқу-әдістемелік құрал-жабдықтар, анықтамалық әдебиеттер.