ҒАШЫҚТЫҚ ЖЫРЛАРДАҒЫ МАХАББАТ КОНЦЕПТІСІ

Кіріспе

Қазақ ауыз әдебиетінде махаббат тақырыбы әрқашан маңызды орын алған. Әсіресе ғашықтық жырлар – халқымыздың рухани мұрасының бір алтын арнасы. Бұл жырларда адам бойындағы ең асыл сезімдердің бірі – махаббат кең түрде жырланып, ғашықтықтың мәні, сыр-сипаты, қиындықтары мен жеңістері көркем тілмен жеткізіледі. Бұл баяндамада қазақтың ғашықтық жырларындағы махаббат ұғымының (концептісінің) мазмұны мен көркемдік ерекшелігі қарастырылады.

Негізгі бөлім

Ғашықтық жырлар – бұл эпикалық жанрдың бір түрі. Олар көбіне поэтикалық тілмен, өлең түрінде айтылады. Мұндай жырларда басты кейіпкерлер – бір-біріне шынайы ғашық болған жастар. Олардың махаббаты адалдық пен ар-намысқа, сабыр мен төзімге негізделеді. Ең танымал ғашықтық жырлар қатарына «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман – Шолпан», «Төлеген – Жібек» жатады.

Махаббат концептісі дегеніміз – белгілі бір халықтың мәдениетінде махаббат ұғымының қалай бейнеленетінін, оған қандай қасиеттер телінетінін білдіретін түсінік. Қазақ ғашықтық жырларындағы махаббат ұғымы мынадай негізгі сипаттарға ие:

1. Махаббат – қасиетті сезім

Жырларда махаббат өмірдің мәні ретінде қарастырылады. Ғашықтардың бір-біріне деген шынайы сезімі олардың барлық іс-әрекетінің қозғаушы күші болады. Мысалы, Қозы мен Баянның арасындағы махаббат табиғи, таза әрі терең. Қозы Көрпеш Баян үшін барлық қиындықты жеңуге дайын. Бұл – махаббаттың рухани биік деңгейде сипатталуы.

2. Махаббат – күрес пен ерлік

Ғашықтар махаббат жолында талай қиындықтарға тап болады. Оларға көбіне ата-ананың қарсы келуі, әлеуметтік кедергілер, қызғаныш пен дұшпандық тосқауыл болады. Алайда олар еш мойымайды. Мысалы, «Қыз Жібек» жырындағы Төлеген махаббат жолында сапарға шығып, Жібекті іздеп, ақыры жолда қаза табады. Бұл трагедиялық үлгі болса да, нағыз махаббаттың қандай құрбандыққа апаратынын көрсетеді.

3. Махаббат – адалдық пен тазалық символы

Ғашықтық жырлардағы кейіпкерлер – тазалықтың, адалдықтың үлгісі. Баян да, Жібек те сүйген жарын сатпайды, көңілін өзгеге бұрмайды. Бұл кейіпкерлердің образы арқылы қазақ халқының махаббатқа деген моральдық көзқарасы көрінеді.

4. Махаббат – ұлттық таным мен тәрбиенің бөлігі

Жырлардағы махаббат образы арқылы жастарға адал болу, үлкенге құрмет, кішіге ізет, сабыр мен қайсарлық секілді ұлттық қасиеттер дәріптеледі. Мысалы, «Айман – Шолпан» жырында Айманның тапқырлығы мен батылдығы, Шолпанның сабырлығы мен ұяңдығы – махаббатты әртүрлі тұрғыда көрсетеді.

Кейіпкерлер арқылы махаббат бейнесі

Ғашықтық жырлардағы басты кейіпкерлер – идеал тұлғалар. Олар батырлық пен сұлулықтың, ақыл мен қайраттың үйлесімінен тұрады. Бұл – қазақ жыршы-жырауларының ұлттық мінезге тән ерекшелікті айқындай түсетін тәсілі.

Мысалы:

- Қозы Көрпеш – ақылды, намысты, сөзге шешен, махаббатына адал азамат.

- Баян сұлу – сұлулығы мен ақылы тең, ер мінезді, махаббатқа берік қыз.

- Төлеген – нағыз жігіттік пен серіліктің үлгісі.

- Қыз Жібек – көркімен ғана емес, ақыл-парасатымен, елге деген сүйіспеншілігімен ерекшеленетін қыз.

Махаббат поэтикасы

Жырлардағы тіл көркемдігі де махаббат концептісін ашуға қызмет етеді. Эпитет, метафора, теңеу, гипербола сынды көркемдік тәсілдер махаббатты ерекше етіп көрсетеді.

Мысалы:

- «Сұлу Баян, сұңқар Баян» — Баянның сұлулығын сұңқар бейнесі арқылы сипаттау.

- «Жібектей есіліп келе жатқан қыз» — Жібектің нәзіктігі мен көркемдігін білдіреді.

Қазіргі кезеңдегі маңызы

Бүгінгі таңда да ғашықтық жырлар жастар үшін құнды. Олар тек әдеби ескерткіш емес, рухани-адамгершілік тәрбиенің құралы. Махаббатты тек сезім ретінде емес, үлкен жауапкершілік, сенім, құрмет ретінде тануға мүмкіндік береді.

Қорытынды

Ғашықтық жырлардағы махаббат концептісі — қазақ халқының эстетикалық талғамын, рухани болмысын, адамгершілік ұстанымын танытатын терең әрі көркем мазмұнды құбылыс. Бұл жырлар арқылы жастар махаббаттың тек сезім емес, ерлік пен парасат, төзім мен адалдық екенін ұғынады. Сондықтан да мұндай жырлар ұлттық әдебиетімізде мәңгілік маңызын жоғалтпайды.