Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған

№30 мектеп-гимназиясы

Географиялық есептер шығару жолдары

(әдістемелік құрал)

2023 жыл

Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған

№30 мектеп-гимназиясының география пәнінің мұғалімі

Ү.М. Сармолдаеваның оқушыға арналған «Географиялық есептер шығару жолдары» тақырыбындағы әдістемелік құралға

П І К І Р

Қазақ елі өзінің жас ұрпағын ұлттық мәдениетпен ұлттық идеология негізінде тәрбиелеу ісіне мән берген. Бүгінгі таңда халқымыздың мәдениетін жаңғырту, сақтау, өркендету мақсатымен оларды дамытудың жаңа жолына түскен №30 мектеп-гимназиясының тәлім-тәрбие жұмысын кәдеге жарату, рухани- әлеуметтік салада жүзеге асыру – өзекті де түйінді мәселе.

Авторлар мектептегі география пәні курстарынан алған білімдерін тереңдете қайталау география курсының құрылымы, олардың бөлімдерінің құрылу реті сақталған. Географиялық білімнің маңызды бастауы – карта екендігі ойдан шығарылмаған. Ойларында сақтау үшін ерекше мағыналы сөздер арнайы жұлдызшалармен белгіленген. Мәтінде негізгі материалдар қысқаша анықтама ретінде берілген. Бүгінгі таңдағы оқу үрдісінде қабылданып отырған басты талаптардың бірі – оқушылардың тек білім алып қана қоймай, ғылым негіздерінен алған іскерлік дағды, танымдылық деңгейін шығармашылық ізденіспен дамыту жолдары қарастырылған.Үрдіс бойынша білім-біліктілікті жүйелі түрде нығайту мақсатында жалпы топонимикалық, экономикалық және экология бағытындағы білім түрлеріне көңіл аудару жүйелері анықталған.

Оқушылардың білім – біліктіліктерін тексеру қорытындысына әр тараудан соң ең басты, мәнді фактілерді, ұғымдарды, біліктілікті тексеруге бағытталған тест сұрақтары берілген.

Оқу құралының құндылық жақтарымен қатар көңіл аударлық мәселелері де бар: мәтінде ашық тест сұрақтарын, оқушыларды тереңірек ойландыратын тапсырмаларды беруге болады.

Бірақ бұл айтылған ескертпелер жұмыстың құндылығын кемітпейді. Қазір талапкерлер осындай анықтама ретінде жазылған оқулықтарды қажет етеді. Жұмыс түсінікті тілмен педагогикалық талапқа сай орындалған. Сондықтан осы оқулықты басылымға ұсынуға болады деп білемін.

Оқу құралына пікір берген:

Х.Досмұхамедов атындағы мемлекеттік университетінің тарих пәнінің магистрі

Утепкалиева М.К.

АЛҒЫ СӨЗ

Білімдіден сөз тыңдасаң, күш тасыр,

Үйренгенді желге ұшырмай, іске асыр.

Махмуд Қашғари

Бұл оқулық жалпы білім беретін орта мектепте оқытылатын география ғылымының негіздері бойынша жоғары оқу орындарына түсу талапкерлерге арналған жазылған. Кемекті оқулық Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпы міндетті білім стандарттарына сәйкес дайындалды.

Бүгінгі таңда оқу үрдісінде қойылған басты талаптардың бірі — оқушылардың тек білім алып қана қоймай, ғылым негіздерінен алған іскерлік-дағдылар, танымдық деңгейін шығармашылық ізденіспен дамыту.

Оқулықтың мақсаты — пән бойынша оқушы білімінің сапасын арттыру арқылы өзіндік тұжырым, көзқарасын қалыптастыру, дүниетанымын жетілдіру, теориялық ұғымдарды практикалық тұрғыда жүйелі ұғыстыра отырып іскерлік, біліктілігін арттыру.Оқу құралын дайындауда география пәні бойынша жазылған еңбектер мен қосымша материалдар пайдаланылды. Географиялық білімнің құрылымы, география курсының жүйелілігі сақталды.Курс бойынша білім-біліктілікті жүйелі түрде нығайту мақсатында географиялық, геологиялық, геоморфологиялық, климаттық, картографиялық, топонимикалық және экологиялық білім түрлері нақты қамтылды.

Негізгі тұжырымға арнайы таңдап алынған карталар, сызба-кестелер қоса берілді. Олар теориялық материалдың мазмұнын толықтыра түседі.Әр тараудан соң ең басты да мәнді фактілерді, ұғымдарды, біліктілікті тексеруге бағытталған тест сұрақтары берілді. Курс нәтижесі бойынша әр бөлімнен кейін қорытынды тест сұрақтары жинақталды.

Түсінік хат

Ғылым мен білімнің дамыған заманында еліміздегі география ілімінің білім беру технологиясының жаңа бағыттарын іздеп, ашып көрсету үшін географиялық есептер шығарудың алатын орны ерекше. Оны жас ұрпаққа үйрету – қазіргі заман талабы.

География пәні – оқушылардың танымдық қабілетін арттыруға мүмкіндігі жоғары пән. Пәнге деген қызығушылық оқушылардың жаратылыстану және география пәндері арқылы ойлау белсенділігін тереңдету, дүниетанымын кеңейту әрі олардың шығармашылығын баулуға, сонымен қатар өз бетінше ізденушілік қасиеттерін жетілдіретін жұмыстардың бірі есептер шығаруға баулу болып табылады. Оқушы оқу үрдісінде белсенді болу үшін өздігінен шығармашылықпен білім алуы керек.Географиялық есептерді шығару кезінде оқушылар белгілі бір көлемдегі білімді меңгереді, ойлау қабілетін ұштай түседі, алға қойылған міндеттерді өз бетімен шешуге дағдыланады.Сондай –ақ оқу материалын оқушылардың қандай дәрежеде меңгергені, оны шығармашылықпен пайдалана алатыны, оқушының өз бетімен жасайтын жұмыстары арқылы байқалады. Өз бетімен жасалған жұмыстарды орындау іскерлігі оқушылар білімінің белгілі бір өлшемі болып табылады. Географиялық есептердің тапсырмалары оқушының деңгейіне, қабілетіне оқу бағдарламаға сай болуы керек. Әр ұстаз жаңалықтың жаршысы бола білуі қажет. Мұғалімнің негізгі мақсаты – оқушыға тиянақты, нақты білім беру. Олай болса ой елегінен өткен есептерді өз мүмкіндігінше үйлестіріп, күнделікті сабақта қолданса, тиімді болмақ. Ұсынылып отырған әдістемелік құрал оқушыларға жақсы көмекші құрал болып табылады.

І.Бөлім.Физикалық география.География сабақтарында білім түрлерін берудің жан-жақты жолдары бар. Мысалы сабақта қай тақырыпқа болмасын ғылыми-теориялық әдебиеттер, оқу-әдістемелік құралдар, көрнекіліктер, бейне таспалар пайдалануға болады. Қазір жаратылыстану, география пәнін жүйелі оқыту әрбір мұғалімнің алдына үлкен жауапкершілік жүктеуде. Пәнді жүйелі оқытуда білімнің бірнеше түрі қамтылды.Атап айтқанда геоглогиялық-геогморфологиялық, климотологиялық, картографиялық, топонимикалық, номенклатуралық, тарихи, экономикалық және экологиялық білімдер.Геологиялық-геморфологиялық білім беру арқылы оқушылар жер қыртысының тұрақты және оның даму барысында үздіксіз өзгеріп отыратыны жөнінде көптеген деректерден теориялық ұғым алады. Бұл деректер өсімдіктер мен жануарлардың ұзақ уақыт табиғи жолмен дамығанын қуаттайды. Сондықтан жердің пайда болуымен ондағы тіршіліктің дамуы жөніндегі ғылыми-геологиялық көзқарастар табиғаттың барлық құбылыстарын материалистік тұрғыдан түсіндіруге ерекше орын алады.Геологиялық білім халық шаруашылығының түрлі салаларында кеңінен қолданылады. Осы білімнің арқасында түрлі кендердің, мұнайдың, көмірдің, темірдің тағы басқа да пайдалы қазбалардың қоры ашылып отыр. Ал мектеп оқушыларына геологиялық-геоморфологиялық білім географияның физикалық курсында 5-сыныптан бастап беріледі. 5-сынып оқулығы «Жаратылыстану» пәнінде жерді ғаламшар ретінде қарастырып, ондағы табиғи құрам бөліктермен танысады.Мұнда оқушылар 2 бағытта біріншіден, заттар мен дененлердің сыртқы құрамын оқиды, екіншіден, тәжірибе жүргізіп, оның нәтижесін бақылайды. Бұл жерде салмағын өлшеу, салыстыру есептері қолданылады.

Мұғалімнің берген тәжірибелі білім сапасы оқушылардың өзіндік танымдылық деңгейін дамыта түседі. Мұны игерген оқушылар тәжірибеде нәтижеге дұрыс көз жеткізе отырып, тапсырманы жүйелі түрде орындайды. Оқу материалдарының мазмұнын жақсы меңгеріп, жауап бергенде толық, дәлелдей отырып жеткізуге тырысады. Олардың сайлау және сөйлеу қабілеті дамиды. Сондықтан оқушылар физикалық географиядағы алғашқы геологиялық геморфологиялық терминдерді жақсы сақтауы үшін

сабақта әдістемелік жұмыс дәптерін, кескін карта, картаның түрлерін, сызбаларды кеңінен пайдаланған жөн. Климотологиялық білім физикалық география курсында жер бетінің климатын оқығанда беріледі. Жер бетінің климатын, оның ерекшеліктерін, факторларын анықтайтын ғылым климотология деп аталады. Орта мектептерде климотологиялық білім оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты беріледі. Ауа райы құбылыстарымен күнделікті өмірде кеңінен кездесеміз.Сондықтан ауа райы, климатының ерекшелігін, олардағы болып тұратын құбылыстар мен өзгерістерді білу адам баласына өте қажет-ақ. Ал бұл қажеттікті климотологиялық білім беру арқылы жүзеге асырамыз. Бұл жерде біз ауа райының күндік, айлық, жылдық температураны анықтау үшін де есептер шығарылады. Картографиялық білім оқушылар картамен жұмыс істеу кезінде беріледі. География курсын оқығанда тақырыпқа сай көрнекіліктің бірі – тақырыптық карталар мен глобус. Әрбір географиялық картаның өзіндік маңызы бар. Біреулері өндіріс орындары үшін қажет болса, енді біреулері экспедициялар, саяхатшылар үшін қажет.Картографияның дамуы физикалық және экономикалық географиямен тығыз байланысты. Мектепте карта тек көрнекілік құрал ретінде қолданылады. Географиялық картаның адам өмірінде алатын орны ерекше. Картамен жұмыс жасай отырып қалалардың координаталарын тауып, арақашықтықтарын өлшеу жұмыстарында да есептер қолданылады.

Мысалы 8 сыныптарға «Кім есепке жүйрік?» тапсырмасын орындату: Шығыс Еуропа жазығының ұзындығы мен енін өлшеу, қашықтығын анықтау. Екі жазықтың жылдық температурасының диаграммасын сызу. t ° C t ° C 30 30 25 25 20 20 15 15 10 10 5 5 0 0 5 5 10 10 15 15 20 20 25 25 30 30 Қ А Н С М М Ш Т Қ Қ Қ Ж ай аттары Қ А Н С М М Ш Т Қ Қ Қ Ж ай аттары Екі аймақтың ең солтүстігінде орналасқан қалалардың координатын табу. Осындай тапсырмаларды орындату арқылы сабақта есептерді шешу арқылы оқушылардың ой-өрісін дамытуға болады. 9 сыныпқа Халық тығыздығы тақырыбында, - Жердегі халықтар орташа тығыздығын қалай есептейді? Формула құрастыру. - Қазақстанның халқының орташа тығыздығын есептеу. Орташа тығыздығы = Халық саны = 14,953 = 5,5 адам Жер көлемі 2,724 1 км² - 5,5 адам. Павлодар 775 = 6,1 адам 1 км² - 6,1 адам. 127 6 сыныптар үшін есептерді қолданудың жолдары

ІІ Бөлім. Географиялық карта — Жер бетінің кішірейтіліп, жинақы түрде жазықтықта шартты белгілермен бейнеленуі.

Бұлайша көрсетілген географиялық карта Жердің географиялық қабығындағы табиғат және қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық  құбылыстардың арасындағы әр түрлі жағдайдағы байланыстардың бір-бірімен ұштасуы мен олардың қандай мақсатқа арналатыны ескеріліп, осы тұрғыдан іріктелініп алынғанын көрсетеді. Географиялық карта Жердің географиялық қабығының кеңістіктегі ерекше модельдік бейнесі ретінде көруге болады.

Географиялық карта тарихы.Тасқа жер беттерінің сызбаларын шекіп салуды адамдар оқып, білмей тұрып -ақ үйренген.Қорғанда қазба жұмыстарын жүргізгенде бүйірінде Кавказ жоталары бейнеленген ыдыстар табылған.Ол ыдыстың жер астында 4000 мың жыл жатыпты.Ертеде картаны қыштарға, теріге сызып, түрлі-түсті шөптермен бұталардан тоқыған.Мысалы, Маршалл аралдарының тұрғындары аралдарды ұлу қабыршақтарымен белгілеген. Қазіргі карталардың түрін санап тауысу қиын.Олардың түрлері көп:жердің  физикалық және экономикалық карта түрлері, планеталардың, т.б.карталары бар.Бедерлі,стереоскопиялық карталар да жеткілікті.Ондай карталарға арнайы көз әйнекпен қарасаң, өркеш - өркеш таулардың арасында, теңіз түбінде жүргендей әсерде боласың

ІІІ Бөлім. Географиялық есептер шығару жолдары

1.Жер шары шеңберінің 1⁰ доғасының қанша километр екенін анықтаңыз?

Жауабы:  40000 :  360⁰  =  111км.

2. Африканың батыс жағалауынан шығыс жағалауына дейінгі экватор бойынша градустық қашықтығы қанша?

Жауабы:   111км  × 34⁰ =  3774км.

3. 70⁰ батыс бойлық бойынша Оңтүстік Американың солтүстігінен оңтүстігіне дейінгі қашықтығы қанша?

Жауабы:   111км  × 65⁰ =  7215км.

4. Мысалы ,100 метрде 200 қадам болды делік. Демек әрбір қадамның ұзындығы қанша болғаны?

Жауабы:   100 м  : 200 =  0,5 м.

5. Егер қашықтық 700метр болып, ал қағаздың көлемі бір ғана парақ болса, ол қашықтықты қағазға қалай түсіру керек?

Жауабы:    мұндай жағдайда қашықтық  кішерейтілген түрде бейнеленеді. Қағаздағы 1см 100 м орнына алынады. Бұл жағдайда сызбадағы қашықтық 7 см-ге тең болады.

6. Егер ұзындығы 9 метр , ені 6 метр, биіктігі 4 метр десек, сынып бөлмесіндегі ауаның салмағы қанша болатынын есептеп шығарыңыз?

Жауабы:   9 м ×6 м × 4 м =216 м³;

1 кг 300 г × 216 м³ = 280 кг 800 г.

(Бір куб сантиметр  ауаның салмағы 1кг 300 г шамасы екені есептеліп шығарылған)

7. Бөлменің ұзындығы 7 метр, ені 5 метр, биіктігі 3,5 метр. Бөлменің көлемі мен ондағы ауаның салмағын есептеңіз?

Жауабы:   7 м ×5 м × 3,5 м =122,5 м³;

1 кг 300 г × 122,5 м³ = 159 кг 29 г.

8. Көлемі 200 куб метр сынып бөлмесінің ауасында +20⁰ температура- да қанша литр су буы болады?

Жауабы:   200 м³ ×17 г =3400г= 3,4 л ;

9. Радио былай хабарлады: +10⁰ температурада ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 50% . Мұндай 1м³ ауада неше грамм су болады? Оның қанығуы үшін қанша су керек?

Жауабы:   t₁ = +10⁰ –да 9 г су буы – 100 % ;

t₂ = +10⁰ –да  Х г су буы – 50 % ;

Х =   =   4,5 г су буы.

+10⁰ температурада ауаның қанығу үшін 4,5 г су буы қажет.

10. Бір тонна мұхит суынан қанша тұз алуға болады ?

   Жауабы:   1 литр мұхит суындағы тұздылық 35‰;

1000 л  × 35‰ = 35000г

Өзеннің  1тонна суы  1000 л × 0,2 ‰ = 200г.

11. Егер тұздылығы 18‰ болса, Қара теңіздің 1 тонна суынан әр түрлі заттардың неше грамын алуға болады?

Жауабы:   1 тонна 1000 л ;

1000 л  × 18 ‰ = 18000 г

12. Бір тәулік ішінде ауа температурасы төмендегідей болып өзгерді: +4⁰, -2⁰,

+8⁰,+6⁰. Тәуліктің орташа температурасын тап ?

Жауабы:   4⁰ +( -2⁰) +8⁰+6⁰  =16⁰;

16 : 4  = 4⁰.

13. Таудың етегінде +20⁰, ал шыңында  -16⁰ болса, таудың биіктігі қандай ?

Жауабы:  + 20⁰ -( -16⁰)  =36⁰;

36 : 6 = 6 км.

14. Үш километр биіктікте термометр 0⁰ –ты көрсетті. Осы кезде тау етегінде температура қандай болды?

Жауабы:   6⁰×3 км = +18⁰;

15.Ұшақ қанатында ауа температурасы -30⁰ көрсетті. Осы кезде жер бетіндегі температура  +24⁰болса , ұшақ қандай биіктікте көтерілген ?

Жауабы:   ( -30⁰) -24  =54⁰;

54⁰ : 6⁰ = 9 км.

16. Барометр тау етегінде 740 мм , ал тау басында 440 мм көрсетсе, тау басының биіктігі қандай?

Жауабы:   ( 740 мм- 440мм) × 10мм  =3000 м;

(Әрбір 100 метр  биіктеген сайын қысым шамамен 10 мм-ге кемиді. Ал 10метр биікте 1 мм-ге төмендейді.)

17.Ұшақ  үш километр биіктікке көтерілді. Егер жер бетіндегі атмосфералық қысым 750мм болса, ұшақ көтерілген биіктікте атмосфералық қысым қандай ?

Жауабы:  3км  = 3000м;

750 мм – ( 3000 м :10 мм)  =450 мм ;

18. Мәскеу қаласының атмосфералық қысымы 748 мм болса, мұхит деңгейімен салыстырғанда оның биіктігі қандай ?

Жауабы:   ( 760 мм – 748 мм) ×10мм  =120 м ;

(Мұхит деңгейінде барометрдегі сынаптың биіктігі 0⁰ –та 760 мм болады. Мұндай қысым қалыпты атмосфералық қысым болып табылады.)

19. Орташа айлық ауа температурасын есептеп шығарыңыз. Мысалы : желтоқсан айының орташа температурасы -8⁰С; Тамыз айының орташа температурасы +24⁰С. Аытқу температурасын табыңыз?

Жауабы:  + 24⁰ -( -8⁰)  =32⁰  ауытқу амплитудасы;

24⁰ – 8⁰  = 16⁰;

16⁰ : 2⁰ = 8⁰ орташа температура;

20. Арал теңізінің ауданында жауын –шашынның мөлшері 150 мм шамасында, ал булану мөлшері 1000 мм. Ылғалдану коэффицентінті анықтаңыз?

              Жауабы:     К =  ;            К =  = 0,15мм;

21. Астана қаласында жауын –шашынның жылдық мөлшері 300мм шамасында, ал булану мөлшері 600мм. Сонда ылғалдану коэффицентінті анықтаңыз?

              Жауабы:     К =  = 0,5мм;

22. 77⁰ ш.б. Алматыда- сағат 16⁰⁰, 73⁰ б.б. Нью-Иоркте – сағат х⁰⁰;

 Жауабы:  360⁰ : 24 сағат = 15⁰                     1. 77⁰+73⁰ = 150⁰

1⁰ – х минут,                          2. 150⁰ ×4 мин = 600мин.

15⁰  – 60 минут:                         3. 600 :60 = 10 сағат,

= 4минут;                        4. 16⁰⁰ – 10⁰⁰ = 6⁰⁰ таңғы .

23. Семейде – 79⁰ ш.б.- 4 – ақпан, сағат 22⁰⁰ ; Токиода 139⁰ш.б. –та қай күн, қай сағат?

                Жауабы:  1. 139⁰ – 79⁰ = 60⁰;

60⁰ ×4 мин = 240мин;

240мин :60 = 4 сағат,

22⁰⁰ +4⁰⁰ = 2⁰⁰. ( 5-ақпан, түнгі сағат 2⁰⁰).

24. Аустарлия материгінің оңтүстік жарты шардағы үлесі % қанша?

Жауабы:   Жердің жалпы көлемі- 510 млн. км²;

510 млн. км² : 2 = 255 млн. км²;

Аустралияның көлемі –аралдары мен қоса есептегенде -9млн.км²

= 3,5% ;

24. Батыс Қазақстанның экономикалық ауданындағы 2179 мың адамның 71% экономикалық белсенді халық. Оның 52 % өндірістік емес салада жұмыс істейді.Өндірістік емес салада жұмыс істейтін адам санын тап ?

           Жауабы:        1.     = 1547,09 мың адам ;

       = 804,4 мың адам ;

25. Африка материгінің дүние жүзлік құрлықтағы аудан үлесі – қанша ?

Жауабы:                   = 5,89 % ;

26.Оңтүстік жарты шардың ауданы 255 млн. км²; Оңтүстік жарты шардағы құрлық ауданы 49 млн. км².Оңтүстік жарты шардағы мұхит үлесін тап ?

         Жауабы:   1. 255млн км²– 49млн.км² = 206 млн.км²;       = 81 % ;

27.Карта бетінде 2– нысан арасындағы қашықтық 13см. Жер бетіндегі қашықтық 455 км. Картаның масштабын анықтаыңыз?

                   Жауабы:   1. 1:45 500 000;

1см-де – 455км;

45. 500 000 : 13 = 3500 000.

28. Өзеннен жолға дейінгі қашықтық 1 км, оның картадағы өлшемі 20 см; Масштабын анықта?

Жауабы:   1. 1:100 000;

1см-де – 1км;

100. 000 : 20 = 5 000.

28. Солтүстік жарты шардағы құрлықтың үлесі 39% . Осы жарты шардағы мұхиттың ауданын анықтаңыз?

Жауабы:   Жердің жалпы көлемі- 510 млн. км²;

510 млн. км² : 2 = 255 млн. км²;

100% – 39% = 61% = 155,55млн.км² немесе 156 млн.км².

28. Республиканың жер қоры -270 000 000 га; Оның ішінде шабындық пен жайылым 190 000 000 га алып жатыр. Шабындық пен жайылым үлесін тап. Жауабы:    = 70,3%;

Географиялық картаны жасаудың ерекше матем заңы болады. Оны картографиялық проекция деп атайды. Картаның көмегімен жер бетіндегі объектілердің орны, пландағы мөлшері және пішіні туралы дәл деректер алуға болады. Картогр. белгілерді картаның  ерекше тілі ретінде пайдаланады. Географиялық Картада көрсетілген құбылыстарды іріктеудің және қорытындылаудың, яғни картогр. генерализациялаудың зор маңызы бар. Географиялық Картаның құндылығы — олардың толықтығында, дәлдігінде, пайдаланылған деректердің жаңалығында, сонымен қатар, Географиялық Картаны жасаудың негізіне алынған ғылыми принциптер мен идеяларда. Географиялық Карта планетамыздың және оның бөліктері —  құрлықтар мен мұхиттар, олардың географиялық жағдайы, табиғат байлықтары, халқы, экономикасы, мәдениеті мен тарихи дамуы туралы жаңа деректерді алуда, таратуда, сақтауда аса бағалы құрал болып табылады.

• Бірінші, картографиялық проекциялардың көмегімен карта жасау жер бетіндегі объектілердің орны, пландағы мөлшері және пішіні туралы дәл деректер алуға мүмкіндік береді.

• Екінші, картографиялық белгілерді картаның ерекше тілі ретінде пайдалану:

а) жер бетінің бір бөлігін, немесе оны түгел қамту үшін қажетті масштабта кішірейтіп алуға мүмкіндік береді және картада алынған масштабта кішірейтіп көрсетуге келмейтін, ал өзінің маңызы жағынан қалдырып кетуге болмайтын объектілерді көрсетуге жағдай жасайды;

ә) картада жер бедерін көрсетуді, яғни белгілі бір жердің ойлы-қырлы екендігін кескіндеуді жеңілдетеді;

б) Географиялық картада заттардың сыртқы бейнесімен қатар, олардың ішкі қасиеттерін де (мысалы, теңіз картасында судың физико-химиялық қасиеттерін, ағыстарды т.б.) көрсету оңайға түседі;

в) адамның сезім мүшелері қабылдай алмайтын құбылыстардың (магнит бұрылысы, ауырлық күшінің аномалиясы т.б.) таралуын, тікелей көруге қиын байланыстар мен қатынастарды (шикізат көзі мен оны өңдейтін кәсіпорындардың арасындағы) көрнекі түрде көрсетуге болады;

г) жеке объектілердің ұсақ-түйек жақтарын алып тастап, бәріне ортақ және ең маңызды белгілерін (елді мекендерді халқының саны мен әкімшілік маңызы жағынан сипаттау) көрсетуді оңайлатады, яғни абстракция әдісін қолдануға мүмкіндік береді.

• Үшіншіден, географиялық картада көрсетілетін құбылыстарды іріктеудің және қорытындылаудың, яғни картографиялық генерализациялаудың зор маңызы бар. Географиялық карта адамның тіршілік әрекетінің барлық саласында пайдаланылады. Ол – жол көрсеткіш, өнеркәсіп, энергетика, транспорт құрылыстарын барлау-іздеу, жобалау және инженерлік жобаны нақты іске асырудың негізі. Ауыл шаруашылығын жерге орналастыру, мелиорация және барлық жер қорын есепке алып, оны тиімді пайдалану ісіне керек. Халыққа білім беруде, дүние туралы білімді таратуда, жалпы мәдениетті көрсетуде өте маңызды көрнекі құрал. Территорияның картографиялық жағынан зерттелуі әскери іс үшін де маңызды. Соц. құрылыс жағдайында жалық шаруашылығын көптеген міндеттерін – географиялық жағдайларды дұрыс бағалау, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, қалпына келтіру және табиғатты өзгертудің жоспарларын жасау, өндіргіш күштерді дұрыс орналастыру, экономикалық аудандарды комплексті дамыту т.б. – географиялық картаның өте сапалы болуын керек етеді. Географиялық карта ғылыми-зерттеу құралы болып табылады. Мысалы, геологиялық карта белгілі бір жердің геология құрылысын көрсетумен қатар, қазбалардың таралу заңдылығын анықтауға мүмкіндік береді. Ол – құбылыстардың кеңістегі өзара байланысы мен дамуын зерттеуде және болжауда да аса қажетті құрал.

https://earth.google.com/web/@47.08182833,51.85758653,-0.1363142a,598.67623258d,35y,355.12238183h,0t,0r/data=CgRCAggBOgMKATBCAggASg0I____________ARAA (Google Earth қосымшасын жүктеу)

Физикалық карта.

Картаның тақырыбы мен мақсатына қарай картографиялық кескіндеу бірқатар географиялық элементтерден тұрады. Мысалы, бір жердің толық қартасының (тиопографиялық картасының) мазмұнына; жер бедері, суы,  өсімдігі, топырағы, елді мекендері, жол қатынасы, байланыс құралдары, мемлекеттік  және  әкімшілік  шекаралары, орталықтары және кейбір  өнеркәсіп, ауыл шаруашылық,  мәдени  объектілері кіреді.
Географиялық картаның жиегі мен бос жерінде қосымша графиктер мен жазулар: картада қолданылған картографиялық белгілер және олардың түсіндірмелері; карта бойынша қашықтықты, бұрыштарды, объектілердің ауданын, жеке нүктелердің координаталарын, кеңістікті т.б. өлшеуге қажет графиктер; картаның жасалған кезін, пайдаланған материалдарын т.б. көрсететін деректер; кейде көрсетілген объектілерді түсіндіріп, толықтыратын диаграммалар, таблицалар мен мәліметтер де болады.

Географиялық карталардың ішінен неғұрлым көп қолданылатыны – жер беті мен ондағы объктілер көрсетілетін жалпы географиялық карталар. Ал басқалары тақырыптық деп аталады. лар жалпы географиялық картаның мазмұнына кіретін белгілі бір элементті (мысалы, жер бедерін) өте толық және жан-жақты баяндайды немесе жалпы географиялық картада жоқ құбылыстарды (белгілі бір жердің геологиялық құрылысын, климат жағдайын т.б.) көрсетеді.

Карта бетіндегі Қазақстанның қашықтықтарын есептеу

1. Карта бетінде Алматы мен Астана қаласына дейінгі (1020 км) арақашықтық 8,5 см құрайды. Картаның масштабын анықтаныз ? 1020 км : 8,5 см =120 (км -00000)

Жауабы: Картаның масштабы 1:12 000 000

2. Астана мен Қарағанды қаласының арасы 172 км болса, масштабы 1: 4 000 000 болатын картада арақашыктығы қанша болады ? 172 км : 40 (00000) = 4,3 см 

Жауабы: Картаның арақашықтыгы 4,3 см

3. Егер туристер тәулігіне 30 км/сағ жаяу жүретін болса, онда Казақстан Республикасының батысынан шығысқа қарай қанша күн жүреді ? 3 000 км : 30 км = 100 күн (3,3 ай) 

Жауабы : 100 күн (3,3 ай) жүреді

Қазақстан аумағындағы уақыт айырмасы. Сағаттық белдеулер

Есептеу жолы:

1. Кез келген елді мекеннің уақытын есептеп шығару үшін, сол елді мекен қай сағаттық белдеуде екенін білу керек, яғни Жер шеңберінің меридиан уақытын Жердің өз білігінен айналып шығатын уақытына бөлу (360°:24=15°).

2. Жергілікті уақытты анықтау үшін 1° меридиан бір-бірінен қанша уакыт айырма жасайтын табу керек (60мин:15°=4мин).

3. Екі қаланың уақыт айырмасын білу үшін сол қалалардың орналасқан бойлықтарын градус есебімен арақашықтығын 4мин-қа көбейтіп, 60 мин-қа болсе, екі нүктенің арасындағы уақыт уақыт айырмасы шығады.

Ескерту: егер қалалар батыс және шығыс бойлықтарда орналасса, градустарын бір-біріне қосасың, ал егер бір бойлықта орналасса, градустарын бір-бірінен аласың.

Жауабы: Нью-Иоркте танғы сағат 6⁰⁰

2. 7°ш.б. орналасқан Алматы қаласында 10 қазанда таңғы сағат 8°° болғанда 117° б.б. Сан-Диего қаласында қай күннің қай уақыты болады ? 77°ш.б.+ 117° б.б.х 4 мин. : 60 мин = 11 сағ. 8 ⁰⁰ - 11⁰⁰ = 21⁰⁰ 

Жауабы: Сан-Диегода 9 қыркүйек кешкі сағат 21

3. Ұшақ Астанадан Киевке сағат 11⁰⁰-де ұшып шықты, сонда Киевке сағат қаншада жетеді ?

71 °ш.б. - 31 °ш.б. = 40 х4 мин.= 180 мин : 60 мин ~ 3 сағ. 11 ⁰⁰ - 3 = 8 8 + 3 = 11⁰⁰ Жауабы: Киевке ұшақ сағат 11⁰⁰ болады

3. Тараз қаласында сағат түскі 13⁰⁰ болғанда Атырауда, Бішкекте, Бакуде, Берлинде, Лондонда сағат неше болады ? 71° - 52° = 19x4 = 76 : 60 = 1 сағат 13°° - 1 сағат = 12 ⁰⁰ Атырауда сағат 12 ⁰⁰ Бишкекте сағат 13⁰⁰ Бакуде сағат 12⁰⁰ Берлинде 9⁰⁰ Лондонда сағат 8⁰⁰

Қазақстанның климаты

Есептеу жолы:

Ауаның салмағы 1 см² - 1 кг 33 грамм (1,33 кг); 100 см ² -133 кг. Ауа температурасы әрбір 100 метр биікке көтерілгенде 0,6 °С-қа төмендейді.

Атмосфералық қысым әрбір 10 метрге көтерілгенде 1 мм-ге төмендейді. Мұхит деңгейіндегі атмосфералык қысым 45 ⁰ солт. ендіктегі теңіз деңгейімен қысым 760 мм сын.бағанасы, құрлықта 1мб = 0,75 мм с.б. тең. 760 мм : 0,75 мм = 113,3 760 мм сынап бағанасы = 113,3 мб тен

Тапсырмалар:

1.Сынып бөлмесінің ұзындығы 8 м, ені 5 м, биіктігі 3 м болса, осы бөлмедегі ауаның салмағы қанша болады ? (8м х 5м х 3м) х 1,33 кг = 160 кг 

Жауабы: ауаның салмағы 1 см² -160 кг

2.Тау етегіндегі атмосфералық қысым 670 мм с.б. , ал оның басындағы қысым 440 мм с.б. болса, осы таудың биіктігі қанша ? (670-440 мм) х 10 м = 2300 м 

Жауабы: таудың биіктігі 2300 м

3.Егер төбенің биіктігі 40 м. , атмосфералық қысым 759 мм с.б. көрсетсе, онда төбенің етегінде атмосфералық қысым қанша ? 40 :10 м = 4 м 758 мм + 4 = 762 мм с.б. 

Жауабы: төбе етегінде 762 мм с.б.

1. Жер бетінде атм. қысым 750 мм с.б. болса, 5000 м биіктікте ұшып бара жатқан ұшақ бортының сыртында қандай атмосфералық қысым болады ? 5000 м : 10 м = 500 м 750 мм - 500 м = 250 мм 

Жауабы: ұшақ бортында атмосфералық қысым 250 мм с.б.

2. Жер бетінде ауа температурасы +20⁰ С болса, 3000 м биіктіктегі температура қанша болады ?

6⁰ х 3000 = 18⁰ С 20⁰-18⁰ = +2⁰С 

Жауабы: +2 ⁰ С

3. Егер барометр төбенің табанында 762 мм с.б., ал төбенің басында 757 мм көрсетіп тұрса, онда төбенің биіктігі қанша ? 762 -757 = 5 мм с.б. 5х10 = 50м 

Жауабы: төбе биіктігі 10 метр

4. Таудың етегінде температура + 20 ⁰ С, ал шыңында -16 ⁰ С болса, таудың биіктігі қандай ?

(+20 °С) + (-16 °С) = 36 °С 36 : 6 = 6000 м

Жауабы: таудың биіктігі 6000 м

5. Джомолунгма биіктігі 8848 метр, тау етегінде температура + 16° С, ал тау шыңында қандай ?

8848 : 1000 х 0,6° С = 5,3 (+16) - 5,3 = + 10,7 ⁰ С

Жауабы: шыңында температура + 10 ⁰ С

6. Егер бір күнгі ауа қысымы 1040 мб болса, ол қанша мм сын. бағ. тең болады ? 1040 мб х 0,75 мб = 780,0

Жауабы: 780 мм сын. баг.

7. Астанада ауа қысымы 977 мб, ал оның атмосфералық қысымы қанша мм сын.бағ. болады ? 977 мб х 0,75 = 732,75

Жауабы: ~ 733 мм сын. бағ.

8. Атырауда ауа қысымы 1022 мб, ал оның атмосфералық қысымы қанша мм сын.бағ. болады ? 1022 мб х 0,75 = 766,5

Жауабы: 766 мм сын. бағ.

9. Таразда ауа қысымы 9372 мб ал оның атмосфералық қысымы қанша мм сын.бағ. болады ? 9372 мб х 0,75 = 729 

Жауабы: 729 мм сын. бағ.

10. Қызылорда ауа қысымы 1003 мб ал оның атмосфералық қысымы қанма мм сын.бағ. болады ? 1003 мб х 0,75 = 752,25 

Жауабы: 752 мм сын. бағ.

11. Петропавл қаласында буланушылық мөлшері 500 мм, жауын-шашын 500 мм болса, ылғалдану коэффициенті қаншаға тең болады?

К = 500 : 500 = 1 

Жауабы: Петропавлда ылғалдану коэфициенті 1-ге тең К = 1

12. Қызылорда қаласында буланушылық мөлшері 900 мм, жауын-шашын 150 мм болса, ылғалдану коэффициенті қаншаға тең болады?

К = 900 : 150 = 0,17 

Жауабы: Қызылордада ылғалдану коэффициенті 0,17-ге тең К > 1

Географиялық есептер шығару жолдары

1.  Жер шары шеңберінің 1⁰ доғасының қанша километр екенін анықтаңыз?

Жауабы:  40000 :  360⁰  =  111км.

2. Африканың батыс жағалауынан шығыс жағалауына дейінгі экватор бойынша градустық қашықтығы қанша?

Жауабы:   111км  × 34⁰ =  3774км.

3. 70⁰ батыс бойлық бойынша Оңтүстік Американың солтүстігінен оңтүстігіне дейінгі қашықтығы қанша?

Жауабы:   111км  × 65⁰ =  7215км.

4. Мысалы ,100 метрде 200 қадам болды делік. Демек әрбір қадамның ұзындығы қанша болғаны?

Жауабы:   100 м  : 200 =  0,5 м.

5. Егер қашықтық 700метр болып, ал қағаздың көлемі бір ғана парақ болса, ол қашықтықты қағазға қалай түсіру керек?

Жауабы:    мұндай жағдайда қашықтық  кішерейтілген түрде бейнеленеді. Қағаздағы 1см 100 м орнына алынады. Бұл жағдайда сызбадағы қашықтық 7 см-ге тең болады.

6. Егер ұзындығы 9 метр , ені 6 метр, биіктігі 4 метр десек, сынып бөлмесіндегі ауаның салмағы қанша болатынын есептеп шығарыңыз?

Жауабы:   9 м ×6 м × 4 м =216 м³;

1 кг 300 г × 216 м³ = 280 кг 800 г.

(Бір куб сантиметр  ауаның салмағы 1кг 300 г шамасы екені есептеліп шығарылған)

7. Бөлменің ұзындығы 7 метр, ені 5 метр, биіктігі 3,5 метр. Бөлменің көлемі мен ондағы ауаның салмағын есептеңіз?

Жауабы:   7 м ×5 м × 3,5 м =122,5 м³;

1 кг 300 г × 122,5 м³ = 159 кг 29 г.

8. Көлемі 200 куб метр сынып бөлмесінің ауасында +20⁰ температура- да қанша литр су буы болады?

Жауабы:   200 м³ ×17 г =3400г= 3,4 л ;

9. Радио былай хабарлады: +10⁰ температурада ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 50% . Мұндай 1м³ ауада неше грамм су болады? Оның қанығуы үшін қанша су керек?

Жауабы:   t₁ = +10⁰ –да 9 г су буы – 100 % ;

t₂ = +10⁰ –да  Х г су буы – 50 % ;

Х =   =   4,5 г су буы.

+10⁰ температурада ауаның қанығу үшін 4,5 г су буы қажет.

10. Бір тонна мұхит суынан қанша тұз алуға болады ?

   Жауабы:   1 литр мұхит суындағы тұздылық 35‰;

1000 л  × 35‰ = 35000г

Өзеннің  1тонна суы  1000 л × 0,2 ‰ = 200г.

11. Егер тұздылығы 18‰ болса, Қара теңіздің 1 тонна суынан әр түрлі заттардың неше грамын алуға болады?

Жауабы:   1 тонна 1000 л ;

1000 л  × 18 ‰ = 18000 г

12. Бір тәулік ішінде ауа температурасы төмендегідей болып өзгерді: +4⁰, -2⁰,

+8⁰,+6⁰. Тәуліктің орташа температурасын тап ?

Жауабы:   4⁰ +( -2⁰) +8⁰+6⁰  =16⁰;

16 : 4  = 4⁰.

13. Таудың етегінде +20⁰, ал шыңында  -16⁰ болса, таудың биіктігі қандай ?

Жауабы:  + 20⁰ -( -16⁰)  =36⁰;

36 : 6 = 6 км.

Үш километр биіктікте термометр 0⁰ –ты көрсетті. Осы кезде тау етегінде температура қандай болды?

Жауабы:   6⁰×3 км = +18⁰;

15.Ұшақ қанатында ауа температурасы -30⁰ көрсетті. Осы кезде жер бетіндегі температура  +24⁰болса , ұшақ қандай биіктікте көтерілген?

Жауабы:   ( -30⁰) -24  =54⁰;

54⁰ : 6⁰ = 9 км.

16.Барометр тау етегінде 740 мм , ал тау басында 440 мм көрсетсе, тау басының биіктігі қандай?

Жауабы:   ( 740 мм- 440мм) × 10мм  =3000 м;

(Әрбір 100 метр  биіктеген сайын қысым шамамен 10 мм-ге кемиді. Ал 10метр биікте 1 мм-ге төмендейді.)

17.Ұшақ  үш километр биіктікке көтерілді. Егер жер бетіндегі атмосфералық қысым 750мм болса, ұшақ көтерілген биіктікте атмосфералық қысым қандай ?

Жауабы:  3км  = 3000м;

750. – ( 3000 м :10 мм)  =450 мм ;

18.Мәскеу қаласының атмосфералық қысымы 748 мм болса, мұхит деңгейімен салыстырғанда оның биіктігі қандай ?

Жауабы:   ( 760 мм – 748 мм) ×10мм  =120 м ;

(Мұхит деңгейінде барометрдегі сынаптың биіктігі 0⁰ –та 760 мм болады. Мұндай қысым қалыпты атмосфералық қысым болып табылады.)

19.Орташа айлық ауа температурасын есептеп шығарыңыз. Мысалы: желтоқсан айының орташа температурасы -8⁰С; Тамыз айының орташа температурасы +24⁰С. Аытқу температурасын табыңыз?

Жауабы:  + 24⁰ -( -8⁰)  =32⁰  ауытқу амплитудасы;

24⁰ – 8⁰  = 16⁰;

16⁰ : 2⁰ = 8⁰ орташа температура;

20. Арал теңізінің ауданында жауын –шашынның мөлшері 150 мм шамасында, ал булану мөлшері 1000 мм. Ылғалдану коэффицентінті анықтаңыз?

Жауабы:     К =  ;            К =  = 0,15мм;

21.Астана қаласында жауын –шашынның жылдық мөлшері 300мм шамасында, ал булану мөлшері 600мм. Сонда ылғалдану коэффицентінті анықтаңыз?

Жауабы:     К =  = 0,5мм;

22.77⁰ ш.б. Алматыда- сағат 16⁰⁰, 73⁰ б.б. Нью-Иоркте – сағат х⁰⁰;

 Жауабы:  360⁰ : 24 сағат = 15⁰                     1. 77⁰+73⁰ = 150⁰

1⁰ – х минут,                           2. 150⁰ ×4 мин = 600мин.

15⁰  – 60 минут:                         3. 600 :60 = 10 сағат,

= 4минут;                        4. 16⁰⁰ – 10⁰⁰ = 6⁰⁰ таңғы .

23.Семейде – 79⁰ ш.б.- 4 – ақпан, сағат 22⁰⁰ ; Токиода 139⁰ш.б. –та қай күн, қай сағат?

  Жауабы:  1. 139⁰ – 79⁰ = 60⁰;

60⁰ ×4 мин = 240мин;

240мин :60 = 4 сағат,

22⁰⁰ +4⁰⁰ = 2⁰⁰. ( 5-ақпан, түнгі сағат 2⁰⁰).

24.Аустарлия материгінің оңтүстік жарты шардағы үлесі % қанша?

Жауабы:   Жердің жалпы көлемі- 510 млн. км²;

510 млн. км² : 2 = 255 млн. км²;

Аустралияның көлемі –аралдары мен қоса есептегенде -9млн.км²

= 3,5% ;

25.Батыс Қазақстанның экономикалық ауданындағы 2179 мың адамның 71% экономикалық белсенді халық. Оның 52 % өндірістік емес салада жұмыс істейді.Өндірістік емес салада жұмыс істейтін адам санын тап ?

 Жауабы:        1.     = 1547,09 мың адам ;

       = 804,4 мың адам ;

26. Африка материгінің дүние жүзлік құрлықтағы аудан үлесі – қанша ?

Жауабы: = 5,89 % ;

27.Оңтүстік жарты шардың ауданы 255 млн. км²; Оңтүстік жарты шардағы құрлық ауданы 49 млн. км².Оңтүстік жарты шардағы мұхит үлесін тап ?

Жауабы:   1. 255млн км²– 49млн.км² = 206 млн.км²;       = 81 % ;

28.Карта бетінде 2– нысан арасындағы қашықтық 13см. Жер бетіндегі қашықтық 455 км. Картаның масштабын анықтаыңыз?

Жауабы:   1. 1:45 500 000;

1см-де – 455км;

500 000 : 13 = 3500 000.

29.Өзеннен жолға дейінгі қашықтық 1 км, оның картадағы өлшемі 20 см; Масштабын анықта?

Жауабы:   1. 1:100 000;

1см-де – 1км;

0. 20 = 5 000.

30. Солтүстік жарты шардағы құрлықтың үлесі 39% . Осы жарты шардағы мұхиттың ауданын анықтаңыз?

Жауабы:   Жердің жалпы көлемі- 510 млн. км²;

510 млн. км² : 2 = 255 млн. км²;

100% – 39% = 61% = 155,55млн.км² немесе 156 млн.км².

31. Республиканың жер қоры -270 000 000 га; Оның ішінде шабындық пен жайылым 190 000 000 га алып жатыр. Шабындық пен жайылым үлесін тап ?

Жауабы:    = 70,3%;

География сабақтарында білім түрлерін берудің жан-жақты жолдары бар. Мысалы сабақта қай тақырыпқа болмасын ғылыми-теориялық әдебиеттер, оқу-әдістемелік құралдар, көрнекіліктер, бейне таспалар пайдалануға болады. Қазір жаратылыстану, география пәнін жүйелі оқыту әрбір мұғалімнің алдына үлкен жауапкершілік жүктеуде. Пәнді жүйелі оқытуда білімнің бірнеше түрі қамтылды. Атап айтқанда геоглогиялық-геогморфологиялық, климотологиялық, картографиялық, топонимикалық, номенклатуралық, тарихи, экономикалық және экологиялық білімдер. Геологиялық-геморфологиялық білім беру арқылы оқушылар жер қыртысының тұрақты және оның даму барысында үздіксіз өзгеріп отыратыны жөнінде көптеген деректерден теориялық ұғым алады. Бұл деректер өсімдіктер мен жануарлардың ұзақ уақыт табиғи жолмен дамығанын қуаттайды. Сондықтан жердің пайда болуымен ондағы тіршіліктің дамуы жөніндегі ғылыми-геологиялық көзқарастар табиғаттың барлық құбылыстарын материалистік тұрғыдан түсіндіруге ерекше орын алады. Геологиялық білім халық шаруашылығының түрлі салаларында кеңінен қолданылады. Осы білімнің арқасында түрлі кендердің, мұнайдың, көмірдің, темірдің тағы басқа да пайдалы қазбалардың қоры ашылып отыр. Ал мектеп оқушыларына геологиялық-геоморфологиялық білім географияның физикалық курсында 5-сыныптан бастап беріледі. 5-сынып оқулығы «Жаратылыстану» пәнінде жерді ғаламшар ретінде қарастырып, ондағы табиғи құрам бөліктермен танысады. Мұнда оқушылар 2 бағытта біріншіден, заттар мен дененлердің сыртқы құрамын оқиды, екіншіден, тәжірибе жүргізіп, оның нәтижесін бақылайды. Бұл жерде салмағын өлшеу, салыстыру есептері қолданылады.

Мұғалімнің берген тәжірибелі білім сапасы оқушылардың өзіндік танымдылық деңгейін дамыта түседі. Мұны игерген оқушылар тәжірибеде нәтижеге дұрыс көз жеткізе отырып, тапсырманы жүйелі түрде орындайды. Оқу материалдарының мазмұнын жақсы меңгеріп, жауап бергенде толық, дәлелдей отырып жеткізуге тырысады. Олардың сайлау және сөйлеу қабілеті дамиды. Сондықтан оқушылар физикалық географиядағы алғашқы геологиялық геморфологиялық терминдерді жақсы сақтауы үшін сабақта әдістемелік жұмыс дәптерін, кескін карта, картаның түрлерін, сызбаларды кеңінен пайдаланған жөн. Климотологиялық білім физикалық география курсында жер бетінің климатын оқығанда беріледі. Жер бетінің климатын, оның ерекшеліктерін, факторларын анықтайтын ғылым климотология деп аталады. Орта мектептерде климотологиялық білім оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты беріледі. Ауа райы құбылыстарымен күнделікті өмірде кеңінен кездесеміз. Сондықтан ауа райы, климатының ерекшелігін, олардағы болып тұратын құбылыстар мен өзгерістерді білу адам баласына өте қажет-ақ. Ал бұл қажеттікті климотологиялық білім беру арқылы жүзеге асырамыз. Бұл жерде біз ауа райының күндік, айлық, жылдық температураны анықтау үшін де есептер шығарылады. Картографиялық білім оқушылар картамен жұмыс істеу кезінде беріледі. География курсын оқығанда тақырыпқа сай көрнекіліктің бірі – тақырыптық карталар мен глобус. Әрбір географиялық картаның өзіндік маңызы бар. Біреулері өндіріс орындары үшін қажет болса, енді біреулері экспедициялар, саяхатшылар үшін қажет. Картографияның дамуы физикалық және экономикалық географиямен тығыз байланысты. Мектепте карта тек көрнекілік құрал ретінде қолданылады. Географиялық картаның адам өмірінде алатын орны ерекше. Картамен жұмыс жасай отырып қалалардың координаталарын тауып, арақашықтықтарын өлшеу жұмыстарында да есептер қолданылады.

Мысалы 8 сыныптарға «Кім есепке жүйрік?» тапсырмасын орындату: Шығыс Еуропа жазығының ұзындығы мен енін өлшеу, қашықтығын анықтау. Екі жазықтың жылдық температурасының диаграммасын сызу. t ° C t ° C 30 30 25 25 20 20 15 15 10 10 5 5 0 0 5 5 10 10 15 15 20 20 25 25 30 30 Қ А Н С М М Ш Т Қ Қ Қ Ж ай аттары Қ А Н С М М Ш Т Қ Қ Қ Ж ай аттары Екі аймақтың ең солтүстігінде орналасқан қалалардың координатын табу. Осындай тапсырмаларды орындату арқылы сабақта есептерді шешу арқылы оқушылардың ой-өрісін дамытуға болады. 9 сыныпқа Халық тығыздығы тақырыбында, - Жердегі халықтар орташа тығыздығын қалай есептейді? Формула құрастыру. - Қазақстанның халқының орташа тығыздығын есептеу. Орташа тығыздығы = Халық саны = 14,953 = 5,5 адам Жер көлемі 2,724 1 км² - 5,5 адам. Павлодар 775 = 6,1 адам 1 км² - 6,1 адам. 127 6 сыныптар үшін есептерді қолданудың жолдары:

Жарық жыл- 1 жылда өтетін қашықтықтағы немесе 1жылда

46 млн км жетеді. Оның жылдамдығы секундына 300 000 км.

Қашықтықты жарық жыл қанша уақытта кесіп өтетінін анықтау.

Жарық жыл арқылы қашықтықты анықтау.

108млн км

Шолпан

жарық

8мин 20 сек

қашықтық

t = 8мин 20 сек. Қашықт-?

Қашықт. = 108млн км. с -?

d =t •c

t = d : c

8мин•60сек = 480, 480+20 = 500

500•300 000 = 150 000 000 км.

Күн мен жердің ара қашықтығы

150 000 000 км.

108 000 000: 300 000 = 360 сек:60мин = 6 мин.

Күннен Шолпанға дейін жарық 6 минутта жетеді.

Жарық жыл- 1 жылда өтетін қашықтықтағы немесе 1жылда

46 млн км жетеді. Оның жылдамдығы секундына 300 000 км.

Қашықтықты жарық жыл қанша уақытта кесіп өтетінін анықтау.

Жарық жыл арқылы қашықтықты анықтау.

108млн км

Шолпан

жарық

8мин 20 сек

қашықтық

t = 8мин 20 сек. Қашықт-?

Қашықт. = 108млн км. с -?

d =t •c

t = d : c

108 000 000: 300 000 = 360 сек:60мин = 6 мин.

Күннен Шолпанға дейін жарық 6 минутта жетеді.

8мин•60сек = 480, 480+20 = 500

500•300 000 = 150 000 000 км.

Күн мен жердің ара қашықтығы

150 000 000 км.

Жердің орбитадағы орнына байланысты жыл мезгілдерінің ауысуы.

152 млн км

147 млн км

21 наурыз

Күн мен түн теңеледі

Көктем

Күз

22 маусым

3 қаңтар

23 ½º

Жаз

Қыс

Қыс

Жаз

23 ½º

22 желтоқсан

5 шілде

Күз

Көктем

23 қыркүйек

Күн мен түн теңеледі

l - l = Δ l = 152млн км - 147млн км = 5 млн км

Жер Күнді орбита бойымен 365 күн 6 сағатта 1 рет айналып шығады.

3 жыл 365 күнмен бітіп, қалған 6 сағатты 24 сағатымыз бір күн

болғандықтан 24: 6 = 4 шығады. Сонда 4-ші жылда ақпан айына

1 күнді қосып 29 күнмен бітеді.

Ақпан айы 29 күнмен бітетін жылды “кібісе жыл” деп атайды.

Жердің орбитадағы орнына байланысты жыл мезгілдерінің ауысуы.

152 млн км

147 млн км

21 наурыз

Күн мен түн теңеледі

Көктем

Күз

22 маусым

3 қаңтар

23 ½º

Жаз

Қыс

Қыс

Жаз

23 ½º

22 желтоқсан

5 шілде

Күз

Көктем

23 қыркүйек

Күн мен түн теңеледі

l - l = Δ l = 152млн км - 147млн км = 5 млн км

Жер Күнді орбита бойымен 365 күн 6 сағатта 1 рет айналып шығады.

3 жыл 365 күнмен бітіп, қалған 6 сағатты 24 сағатымыз бір күн

болғандықтан 24: 6 = 4 шығады. Сонда 4-ші жылда ақпан айына

1 күнді қосып 29 күнмен бітеді.

Ақпан айы 29 күнмен бітетін жылды “кібісе жыл” деп атайды.

Тұсбағар

Азимут (арабша ас-сумут-жол)

белгілі бір затқа қарай

жүргізілген бағыт пен

солтүстік бағыттың арасындағы

бұрыш.

Азимут А әрпімен белгіленеді,

қасына градус мөлшері жазылады.

0 ° -360 ° - есептелінеді.

0 °

С

315 °

СШ

СБ

45 °

270 °

Ш

Б

90 °

ОБ

ОШ

135 °

225 °

Жер бетіндегі заттардың

азимутын табу.

О

180 °

Тұсбағар

Азимут (арабша ас-сумут-жол)

белгілі бір затқа қарай

жүргізілген бағыт пен

солтүстік бағыттың арасындағы

бұрыш.

Азимут А әрпімен белгіленеді,

қасына градус мөлшері жазылады.

0 ° -360 ° - есептелінеді.

0 °

С

СШ

СБ

315 °

45 °

90 °

270 °

Ш

Б

ОШ

225 °

135 °

ОБ

Жер бетіндегі заттардың

азимутын табу.

О

180 °

Тұсбағар

65 º

4

290 º

65 º

765 м

3

290 º

281 м

2

40 º

40 º

321 м

1

Тұсбағар

65 º

4

290 º

65 º

765 м

3

290 º

281 м

40 º

2

40 º

321 м

1

2).

1).

100 м

3 рет жүріп өтеді.

172+174+171 = 517

517 : 3 = 172

100м :172 = 0,58 м

Қос қадам

1). 2). 100 м 3 рет жүріп өтеді.

172+174+171 = 517

517 : 3 = 172

100м :172 = 0,58 м

Қос қадам

Масштаб (немісше мас- өлшеу, штаб-таяқ) жер бетінде өлшенген қашықтықты қағазға қанша рет кішірейтілгендігін көрсететін бөлшек сан.

Сан масштаб: 1 : 30000

алымы бөлімі

Атаулы масштаб: 1 см-де – 300 м.

Сызық масштаб:

метр 300 0 300 400 500 км

1 см

Ұзындық өлшем бірлігі (түзу)

1 км = 1000 м

1 м = 100 см

10 см = 10 мм

Аудан көлемі

1 км ² = 1000000 м ²

1 м ² = 10000 см ²

Мысалы, картаның масштабы 1:30 000. Бұл масштаб бойынша 1 см-ге 300 м сәйкес келеді. Картадан өлшенген кесіндінің ұзындығы 3,7 см дейік.

Сонда 30000 · 3,7см = 111000см немесе 1110м.

Масштаб (немісше мас- өлшеу, штаб-таяқ) жер бетінде өлшенген қашықтықты қағазға қанша рет кішірейтілгендігін көрсететін бөлшек сан.

Сан масштаб: 1 : 30000

алымы бөлімі

Атаулы масштаб: 1 см-де – 300 м.

Сызық масштаб:

метр 300 0 300 400 500 км

1 см

Ұзындық өлшем бірлігі (түзу)

1 км = 1000 м

1 м = 100 см

10 см = 10 мм

Аудан көлемі

1 км ² = 1000000 м ²

1 м ² = 10000 см ²

Мысалы, картаның масштабы 1:30 000. Бұл масштаб бойынша 1 см-ге 300 м сәйкес келеді. Картадан өлшенген кесіндінің ұзындығы 3,7 см дейік.

Сонда 30000 · 3,7см = 111000см немесе 1110м.

21 см

Д әптер бетінде план сызу. Сандық масштаб құру.

20 см көлемінде сызу керек.

Қашықтық 12 км.

12км 1200 000 см

= = 60 000.

20 см 20 см

Ұзындық 60 000 есе кішірейді.

Сандық масштаб: 1 : 60 000.

Атаулы масштаб: 1 см-де -600м.

17 см

21 см

Д әптер бетінде план сызу. Сандық масштаб құру.

20 см көлемінде сызу керек.

Қашықтық 12 км.

12км 1200 000 см

= = 60 000.

20 см 20 см

Ұзындық 60 000 есе кішірейді.

Сандық масштаб: 1 : 60 000.

Атаулы масштаб: 1 см-де -600м.

17 см

Өр

Төбенің биіктігі -3,4 м.

Ылди

Горизонтальдармен төбені бейнелеуі,

әр шеңбер қашықтығы 5 м.

Горизонтальдар деп біиіктіктері бірдей нүктелерді қосатын қисық

сызықтарды айтады. Грекше горизон-шектеуші. Қолданылыды:

План Топографиялық карталар.

һ – 3,4 м. d -ә рбір ендік сызық қашықтығы – 5м.

S -? S = d • һ = 3,4 • 5 • 4 = 68м. S = 68м.

4- горизонтальдар саны. b -ені.

d -5м. һ – 3,4 м. b -? b =d· һ = 5 · 3,4 = 17м.

Өр

Төбенің биіктігі -3,4 м.

Ылди

Горизонтальдармен төбені бейнелеуі,

әр шеңбер қашықтығы 5 м.

Горизонтальдар деп біиіктіктері бірдей нүктелерді қосатын қисық

сызықтарды айтады. Грекше горизон-шектеуші. Қолданылыды:

План Топографиялық карталар.

һ – 3,4 м. d -ә рбір ендік сызық қашықтығы – 5м.

S -? S = d • һ = 3,4 • 5 • 4 = 68м. S = 68м.

4- горизонтальдар саны. b -ені.

d -5м. һ – 3,4 м. b -? b =d· һ = 5 · 3,4 = 17м.

Пропорция құру арқылы географиялық

координатаны табу.

φ -ендік, λ -бойлық.

Павлодар қаласы φ = 50 ° -60 ° с.е., λ = 70 ° -80 ° ш.б..

↨ 10 ° және 4,45см. Повладар:1,0см.

4,45см 1,0см 10 ° · 1,0см

= ; Х = = 2,2 ° . φ = 52,2 ° с.е..

10 ° Х 4,45см

2,7см 2,0см 10 ° · 2,0см

= ; Х = = 2,2 ° . λ = 77,4 ° ш.б. .

10 ° Х 2,7см

Глобуста қашықтықты өлшеу.

Екі нүкте аралығын жіппен өлшеп, оны сызғышқа салады. 4,7см.

1: 83 000 000 масштабтағы глобус. 4,7см · 830км = 3901км

Пропорция құру арқылы географиялық

координатаны табу.

φ -ендік, λ -бойлық.

Павлодар қаласы φ = 50 ° -60 ° с.е., λ = 70 ° -80 ° ш.б..

↨ 10 ° және 4,45см. Повладар:1,0см.

4,45см 1,0см 10 ° · 1,0см

= ; Х = = 2,2 ° . φ = 52,2 ° с.е..

10 ° Х 4,45см

2,7см 2,0см 10 ° · 2,0см

= ; Х = = 2,2 ° . λ = 77,4 ° ш.б. .

10 ° Х 2,7см

Глобуста қашықтықты өлшеу.

Екі нүкте аралығын жіппен өлшеп, оны сызғышқа салады. 4,7см.

1: 83 000 000 масштабтағы глобус. 4,7см · 830км = 3901км

ендік

60 º 90 º

60 º В

Н

С D

А

40 º

бойлық

Ендікті анықтау.

Картада АВ 20°-қа тең. 

АВ – 20°                         х = АН · 20°.

АН – х                                    АВ 

АН · 2 1,3 •20 º

х = = = 9 °

     АВ 2,8 

9 ° +40 ° = 49 ° . АН = 49 ° .

ВН қашықтығын өлшесек табылған шаманы 60 ° -тан алып тастаймыз.

Бойлықты да осы әдіспен есептеп табамыз.

Сызғышпен СД және СН қашықтықтарын өлшейміз.

                                  СД – 30 °              СН · 30 °.

х =

                               СН – х                             СД

 

Меридиандар мен параллель сызықтарының қиылысуынан пайда болған тор градус торы деп аталады.

ендік

60 º 90 º

60 º В

Н С D

А

40 º бойлық

Ендікті анықтау.

Картада АВ 20°-қа тең. 

АВ – 20°                         х = АН · 20°.

АН – х                            АВ 

АН · 2 1,3 •20 º

х = = = 9 °

     АВ 2,8 

9 ° +40 ° = 49 ° . АН = 49 ° .

ВН қашықтығын өлшесек табылған шаманы 60 ° -тан алып тастаймыз.

Бойлықты да осы әдіспен есептеп табамыз.

Сызғышпен СД және СН қашықтықтарын өлшейміз.

                      СД – 30 °              СН · 30 °.

х =

                     СН – х                    СД

Меридиандар мен параллель сызықтарының қиылысуынан пайда болған тор градус торы деп аталады.

IV. Бөлім. География пәнінен тест сұрақтары:

1. Жер шарындағы ең биік нүкте қайда орналасқан?

- A) Эверест шыңы

- B) Килиманджаро шыңы

- C) Монблан шыңы

- D) Мак-Кинли шыңы

2. Қазақстанның ең ұзын өзені қайсысы?

- A) Ертіс

- B) Сырдария

- C) Жайық

- D) Іле

3. Қазақстанның оңтүстік шекарасын қандай елдермен шектеседі?

- A) Ресей, Қытай

- B) Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан

- C) Қырғызстан, Түрікменстан

- D) Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Қытай

4. Географиялық координаталар жүйесі не үшін қолданылады?

- A) Картаны жасау

- B) Теңіздер мен мұхиттарды зерттеу

- C) Белгілі бір нүктенің дәл орналасуын анықтау

- D) Жер қыртысының қозғалысын анықтау

5. Тропиктер мен экватордың арасы қанша градус?

- A) 0°-90°

- B) 0°-23,5°

- C) 23,5°-66,5°

- D) 66,5°-90°

6. Еуразияның ең суық аймағы қай жерде орналасқан?

- A) Батыс Сібір

- B) Орталық Азия

- C) Ресейдің шығысы

- D) Скандинавия

7. Атмосферадағы көмірқышқыл газының мөлшері артуы қандай құбылысқа әкеледі?

- A) Жер сілкінісі

- B) Жаһандық жылыну

- C) Циклонның пайда болуы

- D) Құйынның қалыптасуы

8. Табиғи аймақ дегеніміз не?

- A) Жер бетіндегі климаттық жағдайлардың өзгеруі

- B) Әртүрлі табиғи жағдайларға бейімделген өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің бірлестігі

- C) Географиялық координаталар

- D) Тек климаттың өзгеруіне байланысты аймақ

9. Географиялық зерттеу әдістерінің қайсысы топографиялық карталарды жасауға арналған?

- A) Аэрофотосуреттеу

- B) Геодезиялық өлшеу

- C) Гидрографиялық зерттеу

- D) Метеорологиялық зерттеу

10. Жер шарындағы ең терең ойыс қайсысы?

- A) Мариан шұңғымасы

- B) Бәйтерек ойысы

- C) Қарақұм ойысы

- D) Тибет ойысы

11. Физикалық картада не көрсетіледі?

- A) Мемлекеттердің шекаралары

- B) Жер бедерінің ерекшеліктері

- C) Экономикалық аймақтар

- D) Халық тығыздығы

12. Физикалық картаның көмегімен қандай ақпарат алуға болады?

- A) Елдердің экономикасы туралы

- B) Жердің климаттық жағдайы мен табиғи ресурстары

- C) Әлемнің саяси картасы

- D) Қалааралық көлік желісі

13. Физикалық картада қандай жер бедерінің элементтері бейнеленеді?

- A) Таулар, жазықтар, алаптар

- B) Халық саны, халықтың тығыздығы

- C) Су қоймалары мен өзендер ғана

- D) Қала мен ауылдар

14. Физикалық картаның түсі мен белгілеулерін қандай көрсеткіштер анықтайды?

- A) Елдер мен қалалардың орналасуы

- B) Жер бедерінің түрлері мен биіктіктері

- C) Экономикалық даму деңгейі

- D) Халықтың этникалық құрамы

15. Физикалық карталарда қандай белгілер жиі кездеседі?

- A) Контур сызықтары, биіктік белгілері

- B) Халықтың орналасуы мен көлік жолдары

- C) Саяси шекаралар мен мемлекеттік гербтер

- D) Елдердің экономикалық көрсеткіштері

16. Физикалық картаның қандай бөлігінде биіктіктер көрсетіледі?

- A) Легендада

- B) Масштабта

- C) Картадағы контур сызықтарында

- D) Картада ешқандай биіктік көрсетілмейді

17. Физикалық картада қандай түстер жиі қолданылады?

- A) Қызыл және жасыл

- B) Көк, жасыл, қоңыр

- C) Қара және көк

- D) Сары және қара

18. Физикалық картадан қандай табиғи құбылыстарды көруге болады?

- A) Табиғи апаттар

- B) Жер бедерінің әртүрлі түрлері (таулар, жазықтар, теңіздер)

- C) Халықтың көші-қоны

- D) Қалалардың индустриялық дамуы

19. Қандай физикалық карта жердің биіктігін көрсетеді?

- A) Географиялық карта

- B) Саяси карта

- C) Физикалық карта

- D) Гидрографиялық карта

20. Физикалық картаны қолдану үшін оның қандай маңызды сипаттамасы қажет?

- A) Масштаб пен легенда

- B) Елдердің шекаралары

- C) Қалааралық теміржол желілері

- D) Экономикалық көрсеткіштер

https://wordwall.net/ru/resource/87575691

ТЕСТ ЖАУАПТАРЫ

№	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Ж	А	А	В	С	В	С	В	В	В	А
№	11	12	13	14	15	16	17	18	19	20
Ж	В	В	А	В	А	С	В	В	С	А

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. «География және табиғат» журналдары.

2. Ақашева Ә.С. Қазақстанның экономикалық аудандары. - Алматы: Қазақ университеті, 2007.

3. Жылқыбаева М.І., Ақашева Ә.С., Жорабекова Ж.Т «Қазакстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы». - Алматы: Арқас, 2004.

4. Қожахмет М. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. - Қарағанды, 2007

5. Фурсина Г.А., Тлеуберген М.А., Дуйсебаева К Д , Ақашева Ә.С. Қазақстанның экономикалық және элеуметтік географиясы. - Алматы: Қазақ университеті, 1999

6. Фаизов К. Ш„ Белгібаев М. Е. Почвенные ресурсы Казахстана, их использование охрана. Гидрометеорлогия и экология, 1995.

МАЗМҰНЫ

І БӨЛІМ. Физикалық география...............................................................

ІІ БӨЛІМ. Географиялық карта................................................................

1.1. Географиялық картаның тарихы.......................................................

ІІІ БӨЛІМ. Географиялық есептер шығару жолдары.............................

3.1. Карта бетіндегі Қазақстанның қашықтықтарын есептеу................

3.2. Қазақстан аумағындағы уақыт айырмасы........................................

3.3. Сағаттық белдеулер............................................................................

3.4. Қазақстанның климаты.......................................................................

3.5.Тапсырмалар.........................................................................................

3.6. Географиялық тест сұрақтары...........................................................

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР......................................................