Материалдар / Ғылыми жоба "Қазақша өлшем бірліктері" 6-сынып

Ғылыми жоба "Қазақша өлшем бірліктері" 6-сынып

Материал туралы қысқаша түсінік
Қазақ тіліндегі математикалық шамалардың өлшем бірліктерін жүйелеу.Оқушылар мен мұғалімдерге көп көмегі бар
Авторы:
Автор материалды ақылы түрде жариялады. Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ
18 Желтоқсан 2017
1526
0 рет жүктелген
770 ₸
Бүгін алсаңыз
+39 бонус
беріледі
Бұл не?
Бүгін алсаңыз +39 бонус беріледі Бұл не?
Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады
logo

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

Атырау облысыИндер ауданыМахамбет атындағы орта мектеп









Қанәділов Аманбек 6 «а» - сынып оқушысы



Тақырыбы: Қазақ тіліндегі математикалық шамалардың өлшем бірліктерін жүйелеу



Бағыты:Экономикалық және әлеуметтік процестерді математикалық модельдеу



Секциясы: Математика















Жетекшісі: Көргенов Мейрам Мұхамбетұлы математика пәнінің І санатты мұғалім











Атырау 2016 жыл











Жоспар:І. Кіріспе.ІІ.Негізгі бөлім:

1.Тұрмыс-тіршілікке қолданылатын ұзындық өлшемдері.2.Аудандардың бірліктері3.Көлем бірліктері ІУ.Қорытынды.

















































АннотацияҒылыми жұмыстың мақсаты: Тіліміздегі салмақ-көлем, ұзындық, және сандық өлшем бірлігіне жататын байырғы өлшем атауларының тақырыптық және қолданылу ерекшеліктерін анықтау. Сыныптас достарыма қазақтың өлшем бірліктерінің қазақ халқы үшін маңыздылығын ұғындыра отырып,олардың қызығушылығын тудыру.

Болжам: Ұзындықтың, ауданның және көлемнің бірліктеріне тоқталып, олардың математикалық сипаттамалары мен өзара байланысын көрсету. Зерттеу кезеңдері:Тұрмыс -тіршілікте қолданылатын ұзындық өлшемдері, ауданды өлшеу үшін қатты денелердің көлемін көз мөлшерімен, сұйық дене көлемін ыдыстың сыйымдылығымен анықтау сияқты қазақ халқының шамаларды өлшеу жүйесін тарихи-математикалық мағлұмат ретінде пайдалана отырып, оны есептер шығаруда қолдану және тәжірбие жүзінде көрсетуге үйренемін.Математикалық шамаларды зерттеу күнделігін толтырамын.

Зерттеу әдістері: 1.Ақпарат жинақтау және өңдеу. Қазақ тіліндегі математикалық өлшем бірліктерді анықтау,зерттеу, мағлұматтар жинақтау. 2.Көрнекілікті пайдалану 3.Бақылау әдісі арқылы күнделік жазу

Зерттеу жаңалығы мен дербес дәрежесі:Халқымыздың ерте заманнан ғылыммен айналысқанын, белгілі ғылым салаларының жүйелі түрде дамығанын ешкім жоққа шығара алмайды. Бірақ та қазіргі күндегі сөздік құрамымызда  архаизмге айналып кеткен математикалық атаулар мен шамаларды, қайтадан қолданысқа енгізіп немесе жүйеге түсіріп зерттеу жүргізбей жоғарыда айтқандарымызды дәлелдей алмаймыз. Сол себептен осы еңбегімізде тілімізде қолданыста болған математикалық шамалардың атаулары мен бірліктерін саралап, жүйелеп көрсету

Зерттеудің нәтижесі:Ұзындық,аудан,көлем сияқты математикалық шамалардың қазақ тілінде көптеп кездесетін өлшем бірліктерін жүйелеп, математикалық мағынасын ашып көрсеттім.

Қорытынды:Бұл бірлік шамалардың көбі тіл қолданысынан баяғыда шығып, архаизмге айналып кеткен,бірақ қазіргі күнге дейін қолданыстан түспей жүрген бірліктер бар. Мысалы, қазының қалыңдығын елімен өлшейміз, мал бағумен айналысатын көшпелі шаруалар сары майды қарынмен өлшейді, арқанның өлшемін, немесе киіз үйдің белдеулерін құлашпен, уықтың өлшемін қарыспен өлшейді. Біздің мақсатымыз тілімізде бар өлшем бірліктерін уақыт ағымына сай тіл қолданысынан шығып, құрып кетуден сақтау. Жоғарыда аталған өлшем бірліктерін кез келген салада қолданғанымыз дұрыс болар.





КіріспеБіздер, қазіргі заман өкілдері өз тұрмыс тіршілігімізді математикалық, физикалық шамалармен, олардың өлшем бірліктерімен байланыстырмай елестете алмаймыз. Шамалар ұғымымен біз күн сайын кездесеміз. Сабақта болсын, тұрмыста болсын немесе ғылым мен техникада болсын шамаларды ескермей қадам баса алмаймыз. Мысалы: салмақ, қашықтық, көлем, жұмыс немесе құн (баға) деген сияқты маңызды шамаларды көптеп атап көрсетуге болады. Ғылымда шамаларды қолдануына қарай физикалық немес т.б түрге жіктейміз. Шамалардың барлығы есептеуді қажет етеді, немесе есептеуге арналған болғандықтан, шама дегеніміз математикалық ұғым болып табылады. Сол себептен жалпылай математикалық шамалар деп атауға болады. Математикалық шамалар математика-жаратылыстану ғылымдары дами бастағаннан бері зерттеліп, бірліктері айқындалып, бір жүйеге түсіп келеді. Қазір кез келген шаманың Халықаралық бірліктер жүйесіне сай бірлігі бар, соларды күнделікті тұрмыс барысында да, ғылым мен техникада да қолданып келеміз.[4] Мысалы: массаның бірлігі килограммм (кг) немесе грамм (г), ұзындықтың бірлігі метр (м), километр (км), т.с.с. Бұл бірліктер біздің өміріміз бен тұрмысымызға қайнасып, кірісіп кеткен, тіпті олардың қай тілден кіргені, қашанан тілімізге кіргені жайлы ойланып та жатпаймыз. Бұл шамалардың бірліктерінің барлығы тілдік қорымызда кірме сөздерге немесе терминдерге жатады. Сонда біздің ана тіліміздегі сөздік қорларында шамалар бірліктері болмаған ба деген сұрақ туындауы да мүмкін ғой. Сөздік құрамында бірліктердің, бірліктер жүйесінің болмауы ана тіліміздің байлығын көрсетер дәлелдердің болмауымен бірдей ғой. Немесе ата бабаларымыз ешқандай ғылыммен айналыспаған,  математика-жаратылыстану ғылымдары бұл халыққа жат болған деген ой кіруі де мүмкін ғой. .[3] Ал қазақ тілінің сөздік құрамында физикалық немесе математикалық шамалардың алуан түрлі бірліктері кездеседі.  Олардың көбісінің атын атап түстеу мүмкін емес. Біздің бұрынғы ата-бабаларымыздан математика жаратылыстану ғылымдарының дамуына орасан үлесін қосқан ұлылар көп шыққаны белгілі, бір ғана Әл-Фараби бабамыздың атының өзі неге тұрады. Сол себептен халқымыздың ерте заманнан ғылыммен айналысқанын, белгілі ғылым салаларының жүйелі түрде дамығанын ешкім жоққа шығара алмайды. Бірақ та қазіргі күндегі сөздік құрамымызда  архаизмге айналып кеткен математикалық атаулар мен шамаларды, қайтадан қолданысқа енгізіп немесе жүйеге түсіріп зерттеу жүргізбей жоғарыда айтқандарымызды дәлелдей алмаймыз. Сол себептен осы еңбегімізде тілімізде қолданыста болған математикалық шамалардың атаулары мен бірліктерін саралап, жүйелеп көрсеткіміз келіп отыр.











 ІІ.       Негізгі бөлім Қазақ тіліндегі математикалық шамалардың өлшем бірліктері  Қазақ тілінде тұрмыс пен іс-тәжірибеде көп қолданылатын математикалық шамаларға мыналарды жатқызуға болады: ұзындық (қашықтық), салмақ немесе ауырлық (масса), күш, уақыт, аудан, көлем т.б. [5] Тақырыбымызда осы айтылған шамалардың ішінен ұзындықтың, ауданның және көлемнің бірліктеріне тоқталып, олардың математикалық сипаттамалары мен өзара байланысын көрсетеміз. 1)    Ұзындықтың (қашықтықтың) бірліктері. Тіліміздің сөздік құрамында ұзындықтың көптеген бірліктері қолданыста болған. Олардың көбі әлі күнге дейін қолданыстан түскен емес. Мысалы: елі, қарыс, сүйем, құлаш, арқан бойы, шақырым және т.б. Бір елі – бұл  шамамен ересек адамның сұқ саусағының диаметріне тең ұзындық бірлігі. Шамалап алғанда  1,5 – 1,8 см.Бір қарыс – шамамен ересек адамның қолын жазғанда бас бармағының ұшынан шынашағының   ұшына дейінгі ұзындыққа тең бірлік. Шамамен 15 – 18 см.Бір құлаш – ерсек адамның екі қолын бір түзудің бойымен кере созғанда бір қолының ұшынан екінші қолының ұшына дейінгі ұзындыққа тең шама. Шамамен 1,5 – 1,8 метр.Бір арқан – арқанның ұзындығына тең шама. Шамамен 15 – 18 метр.Бұдан басқа пышақ сыртындай деген бірлік бар. Пышақ сырты – ас үй пышағының қалыңдығына тең бірлік деп бағалауға болады, шамамен 1,5 – 1,8 мм.Тілімізде ондық санау жүйесі қолданыста екені белгілі. Бұл есептеуге өте қолайлы, әрі өркениетке жақын барлық тілдерге тән құбылыс. Сондықтан қазақ тіліндегі қолданыстағы бірліктер де ондық жүйеге, заңдылығына бағынуға тиісті. Егер жоғарыда аталған шамаларды ондық жүйе (метрлік жүйе) бойынша жүйелесек:           1 елі = 10 пышақ сырты;          1 қарыс = 10 елі;           1 құлаш = 10 қарыс;            1 арқан =10 құлаш .Жоғарыдағы мысалдардан қазақ тіліндегі бірлік атаулардың қатаң ондық жүйеге бағынатынын көруге болады. [5] Олай болса шақырым бірлігі де осы жүйеге бағынуы тиіс.           1 шақырым = 1000 құлаш немесе 1 шақырым = 100 арқанСонда шақырым дегеніміз қазіргі айтып жүргеніміздей 1000 метр емес, 1500 – 1800 метр аралығындағы қашықтыққа тең.Бұдан басқа қашықтықтың түстік жер, күншілік жер, айшылық жер деген сияқты қосымша бірліктері болған.Түстік жер деген шамамен атты адамның таңертеңнен түске дейін барып қайтып келе алатын жері болу керек, шамамен 10 шақырым (15 – 18 км)Күндік жер дегені атты адамның бір күнде жүре алар қашықтығы, бұл шамамен 100 шақырым (150 – 180 км).Айшылық жер деген шамамен 10 күндік жер деп бағалауға болады. Себебі ат деген техника емес, егер ол бір күнде 100 шақырым жүре алса бұдан кейін кем дегенде екі күндей тынығуы керек. Бұндай жүріспен ат айына он күн ғана жүре алады. Сонда: 1 айшылық жер = 10 күншілік жер.[6] Немесе   1 айшылық жер =1000 шақырым (1500 – 1800 км)Бұдан басқа қылдай деген де бірлік бар. Бұл шамамен пышақ сыртының 1/10-не немесе елінің 1/100-не тең шама.  Жалпы қазақ тілінде ұзындықтың негізгі бірліктері елі, қарыс, құлаш және шақырым. Бұл айтылған бірліктер өлшемдердің метрлік жүйесі бойынша жіктеле алады және математикалық есептеулерге қолдануға жарайды. Енді жоғарыдағы айтылған бірліктердің өзара байланысын жүйелеп, кестемен көрсетсек:

 қылпышақ сыртыеліқарысқұлашарқаншақырым
 Қыл 1 

 

 

 





Пышақ сырты 10 1









 Елі 100 10 1 

 

 
 Қарыс 1000 100 10 1 

 

 

 Құлаш  10000 1000 100 10 1

 

 Арқан бойы 100000 10000 1000 100 10 1 

 Шақырым    1000000 100000 10000 1000 100 1
  Бұлардан басқа да қазақ тілінде ұзындық бірліктері көптеп кездеседі. Мысалы: сүйем (адамның бас бармағы мен сұқ саусағының ұшына дейінгі ұзындық, шамамамен жарты қарыс), Елі - саусақтың ені не көлденең қалыңдығы. Сынық сүйем - сұқ саусақтың буыны бүгілгендегі өлшем. Сүйемнің 3/4 бөлігі. Қарыс сүйем - бас бармақ пен ортан саусақтың арасы.Сере - сұқ саусақ пен шынашақтың созылғандағы арасы. Бір сүйемге тең.Қарыс - бас бармақ пен шынашақтың аралық мөлшері.Кере қарыс - бас бармақ пен шынашақтың кере созылғандағы аралық мөлшері. Жырта қарыс деп те атайды.

Қадам (ересек адамның бір қадам жасағанына тең ұзындық, шамамен жарты құлаш). Бұл бірліктердің жоғарыда көрсетілген бірліктермен байланысы ондық жүйеге жатпайды, сондықтан оларды ұзындықтың негізгі бірліктері етіп алуға келмейді,  есептеуде оларды тек негізгі бірліктер арқылы өрнектеуге болады.   Ұзындық бірліктерін өлшемдеріне қарай мынадай үш топқа бөліп көрсетуге болады:1.     микробірліктер жүйесі (өте шағын бірліктер): елі (негізгі бірлік), пышақ сырты, қылдай. [4]
Бірліктер ЕліПышақ сыртыҚыл
Метрдің бөліктерімен байланысы1,5 -1,8 см0,15 – 0,18 см 1,5 – 1,8 мм0,015 – 0,018см0,15 – 0,18 мм150 – 180 мкм 
 2.     орташа бірліктер жүйесі: қарыс, құлаш, арқан бойы 
бірліктерқарысқұлашшақырым
Метрдің бөліктерімен байланысы1,5 – 1,8 дм1,5 – 1,8 м1,5 – 1,8 км


3.     макробірліктер жүйесі (өте үлкен бірліктер): түстік жер, күндік жер, айшылық жер
бірліктертүстік жеркүндік жерайшылық жер
Метрдің бөліктерімен байланысы15 – 18 км(10 шақырым)150 – 180 км(100 шақырым)1500 – 1800 км.(1000 шақырым)
  2)     Аудан бірліктері. Қазақ тілінде бет ауданын сипаттайтын мынадай бірліктерді көптеп кездестіруге болады: оймақтай, алақандай, тулақтай, сырмақтай, үй орнындай, қораның аумағындай, ат шаптырым. Енді осы бірліктердің әр қайсысына жеке тоқталып көрсек: [6]Оймақтай. Оймақ деген қолға ине кірмес үшін сұқ саусақтың басына кигізілетін зат екені белгілі. Сұқ саусақтың жуандығы бір еліге тең. Ондай болса оймақтай дегеніміз жан-жағы бір еліге тең бет ауданына тең шама. Бет ауданын есептегенде бірлік шаманы шаршы түрінде аламыз. Онда, оймақтай дегеніміз – қабырғасы бір елі болатын шаршының ауданына тең шама.1 оймақ = 1 шаршы елі              немесе         1 оймақ = 1 елі2 Алақандай.  Алақандай деген өлшем бірлік ауданы адам қолының алақанымен шамалас шаршының ауданына тең шама деп қарастыруға болады. (Бет ауданын есептегенде бірлік шаманы шаршы түрінде алатынын ескеруіміз қажет). Алақанның ұзындығы шамамен бір қарыс. Сонда бір алақан дегеніміз – қабырғасы бір қарысқа тең шаршының ауданына тең шама деп қарастыруға болады.1 алақан = 1 шаршы қарыс          немесе     1 алақан = 1 қарыс2                           Сырмақтай.   Сырмақ дегеніміз кигізден ойылып, өрнектеліп жасалынған қазақтың ұлттық төсеніштерінің бірі. Сырмақтай  деген өлшем бірлік – аумағы сырмақтың аумағымен шамалас шаршының ауданына тең шама. Сырмақтың ұзындығы – шамамен бір құлашқа тең. Бірлік шаманы шаршы түрінде алатынымызды ескерсек, бір сырмақтай дегеніміз бір шаршы құлашқа тең шама екенін есептеуге болады.1 сырмақ = 1 шаршы құлаш          немесе                 1 сырмақ = 1 кұлаш2   Үй орнындай.  Жоғарыда аталған бірлік шамаларға қарап отырып бұл өлшем бірліктердің өзара ондық жүйеде байланысатын ұзындық бірліктері елі, қарыс, құлаш өлшем бірліктеріне сәйкес келетінін көреміз. Олай болса осыдан кейін кездесетін аудан бірліктері үй орнындай деген шаманы өлшемі бір арқанға тең шаршы түрінде алуға болады.1 үй орнындай = 1 шаршы арқан       немесе      1 үй орнындай = 1 арқан2 Шаршы шақырым.  Қабырғасы бір шақырымға тең шаршы.1 шаршы шақырым = 1 шақырым2 Ат шаптырым. Аумағы 10 шақырымға тең шаршының ауданына тең өлшем бірлік деп қарастыруға болады. Сонда: 1 ат шаптырым = (10 шақырым)2 = 100 шақырым2  екенін есептеуге болады.                            1 ат шаптырым = 100 шаршы шақырым     немесе              1 ат шаптырым = 100 шақырым2                          Аудан бірлік өлшемдерінің байланысы 1 алақан == 100 оймақ1 сырмақ = 100 алақан  =>         1 сырмақ = 10000 оймақ                   1 үй орны =100 тулақ 
өлшем бірлік шамаларҚазақы өлшемдермен байланысыХБ жүйесіндегі бірліктермен байланысы


еліҚарысқұлашсмдмм
оймақ  1 шаршы елі1/100 шаршы қарыс1/10000 шаршы құлаш2,25 – 3,24 см20,0225 – 0,0324 дм2(2,24 -3,24)*10-6 м2
алақан100 шаршы елі1 шаршы қарыс1/100 шаршы қүлаш225 – 324 см22,25 – 3,24 дм20,0225 – 0,0324 м2
сырмақ  10000 шаршы елі100 шаршы қарыс 770 ₸ - Сатып алу
Ресми байқаулар тізімі
Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!
Осы аптаның ең үздік материалдары
Педагогтардың біліктілігін арттыру курстары
Аттестацияда (ПББ) 100% келетін
тақырыптармен дайындаймыз
Аттестацияда (ПББ) келетін тақырыптар бойынша жасалған тесттермен дайындалып, бізбен бірге тестілеуден оңай өтесіз
Өткен жылы бізбен дайындалған ұстаздар 50/50 жинап рекорд жасады
Толығырақ