СУ - ТІРШІЛІК КӨЗІ

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе.................................................................................................................2

Негізгі бөлім

1.1. Тіршілік үшін судың рөлі: судың адам мен табиғат үшін маңызы................................................................................................................6-7

1.2. Іле өзені және Балқаш көлі туралы жалпы мәлімет...........................7-8

1.3. Балқаш көлінің экологиялық мәселелері............................................8-11

1.4. Алматы облысы суларының маңызы және Балқаш көлі экожүйесін сақтау шаралары...........................................................................................11-19

Практикалық бөлім: Іле өзені мен Балқаш көлі экожүйесіндегі судың булануы және қатты заттардың еруі..........................................................20-22

Қорытынды.....................................................................................................23-24

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..................................................................25

Аннотация

Бұл ғылыми жоба Іле өзені мен Балқаш көлінің экологиялық жағдайын зерттеуге арналған. Жобаның мақсаты – судың ластану себептерін анықтау, оның көл экожүйесіне тигізетін әсерін бағалау және табиғи ресурстарды қорғау шараларын ұсыну. Жоба Іле өзені арқылы келетін ластаушы заттардың су сапасына және биологиялық әртүрлілікке тигізетін әсерін талдайды. Балқаш көлін қорғау үшін кешенді шаралар, соның ішінде заманауи тазалау технологияларын енгізу, экологиялық мониторинг жүргізу және халық арасында экологиялық білімді арттыру ұсынылады. Жоба экожүйені сақтау арқылы табиғи байлықты келешек ұрпаққа жеткізуге бағытталған.

Данный научный проект посвящен исследованию экологического состояния реки Или и озера Балхаш. Цель проекта – выявить причины загрязнения воды, оценить их влияние на экосистему озера и предложить меры по охране природных ресурсов. Проект анализирует влияние загрязняющих веществ, поступающих через реку Или, на качество воды и биологическое разнообразие. Для защиты озера Балхаш предлагаются комплексные меры, включая внедрение современных технологий очистки, проведение экологического мониторинга и повышение экологической грамотности среди населения. Проект направлен на сохранение экосистемы и передачу природного богатства будущим поколениям.

This scientific project focuses on the ecological condition of the Ili River and Lake Balkhash. The project's aim is to identify the causes of water pollution, assess their impact on the lake's ecosystem, and propose measures for the conservation of natural resources. The study analyzes the impact of pollutants entering through the Ili River on water quality and biodiversity. Comprehensive measures, including the implementation of modern purification technologies, environmental monitoring, and raising environmental awareness among the population, are proposed to protect Lake Balkhash. This project is dedicated to preserving the ecosystem and ensuring the natural wealth for future generations.

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. «Су – тіршілік көзі» тақырыбы қазіргі уақытта ерекше өзекті болып табылады. Су – жер бетіндегі барлық тірі ағзалар үшін өмірлік маңызды ресурс. Ол адамның денсаулығы мен өмір сүруі, ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және экожүйелердің тұрақтылығы үшін қажетті негізгі элемент болып табылады. Соған қарамастан, әлемдегі су ресурстарының сапасы мен қолжетімділігі күрделі экологиялық, экономикалық және әлеуметтік мәселелердің басты себептерінің бірі болып отыр.

Жаһандық жылыну, климаттың өзгеруі және адам қызметінің әсерінен судың тапшылығы, өзендер мен көлдердің ластануы, жер асты суларының азаюы және олардың сапасының нашарлауы сияқты мәселелер күн тәртібінде. Әсіресе, Қазақстан сияқты су ресурстары шектеулі мемлекеттер үшін бұл мәселе айрықша маңызға ие. Еліміздің көптеген аймақтарында ауыз судың тапшылығы, су көздерінің ластануы және табиғи су ресурстарының азаюы байқалуда. Сондықтан, суды тиімді пайдалану, оны үнемдеу және ластанудан қорғау мәселелері өзекті болып қала береді. Бұл жоба арқылы су ресурстарының маңыздылығын, олардың қорғалу жолдарын зерттеу және тиімді пайдалану шараларын ұсыну бүгінгі күннің басты міндеттерінің бірі. Су – тіршілік көзі болғандықтан, оның болашағын сақтау – әрбір адамның жауапкершілігінде.

Жергілікті деңгейде Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы Іле өзені мен Балқаш көлі де осындай күрделі мәселелерге тап болуда. Іле өзені мен Балқаш көлі Қазақстанның негізгі су айдындарының қатарына жатады. Іле өзені – Қытайдан бастау алып, Балқаш көліне құятын, жалпы ұзындығы 1439 шақырымды құрайтын үлкен өзен. Ол тек Балқаш көліне ғана емес, сонымен бірге тұтас аймақтың экожүйесіне ықпал етеді. Іле өзені Балқаш көліне құйылатын су мөлшерінің шамамен 70%-ын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, Балқаш көлі Орта Азиядағы ең үлкен көлдердің бірі бола отырып, аймақтағы табиғи тепе-теңдікті сақтауда маңызды рөл атқарады.

Балқаш көлінің экожүйесі өсімдіктер мен жануарлар үшін қолайлы орта болумен қатар, Қазақстанның экономикасы мен тұрғындарының өмір сүру жағдайына тікелей әсер етеді. Бұл аймақ балық шаруашылығымен айналысатындар үшін негізгі табыс көзі болып табылады. Алайда, Іле өзені мен Балқаш көліне байланысты ластану проблемалары, су деңгейінің төмендеуі және тұздылықтың артуы соңғы жылдары бұл табиғи ресурстарға үлкен қауіп төндіріп отыр. Мұндай өзгерістер аймақтың экологиялық жағдайын нашарлатып, Балқаш көлінің биологиялық әртүрлілігіне зиян келтіруде, ал бұл, өз кезегінде, жергілікті тұрғындардың әл-ауқатына теріс ықпал етеді.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі – Іле өзені мен Балқаш көлінің экологиялық жағдайына назар аудару арқылы, олардың ластану себептерін анықтап, қоршаған орта мен табиғи ресурстарды сақтау мақсатында қажетті шаралар қабылдауға шақыру. Бұл зерттеу су ресурстарын қорғаудың маңыздылығын түсінуге, оны шешуге атсалысуға ықпал етуі мүмкін, сондай-ақ, тұрақты экожүйені қалыптастыруда Қазақстанның табиғи байлықтарын сақтауға бағытталған жаңа тәсілдерді ұсынады.

Ғылыми жобаның мақсаты. Бұл жоба су ресурстарының табиғаттағы және адам өміріндегі маңызды рөлін жан-жақты зерттеуге бағытталған. Жобада су ресурстарының адамзат пен барлық тірі ағзалардың тіршілігі үшін қаншалықты маңызды екенін көрсету көзделеді. Іле өзені мен Балқаш көлінің экологиялық жағдайын зерттеу, ластану проблемаларын анықтау, және шешу жолдарын қарастыру

Бұл ғылыми жобаның мақсаты – Іле өзені мен Балқаш көлінің экологиялық жағдайын тереңірек зерттеу арқылы су көздеріне төнетін қауіптерді анықтап, оларды қорғауға бағытталған нақты ұсыныстар әзірлеу.

Ғылыми жобаның міндеттері:

1. Су тіршілік көзі екендігін дәлелдеу;

2. Іле өзені мен Балқаш көлі туралы жалпы ақпарат жинау;

3. Балқаш көлінің экологиялық жағдайын талдау;

4. Ластану мәселелерінің себептері мен салдарын анықтау;

5. Балқаш көлін қорғау және сақтау жолдарын ұсыну

Гипотеза:

Егер адамдар су ресурстарының маңызын толық түсініп, суды үнемдеу және ластануды азайту шараларын қолданса, онда су тапшылығы мен ластанудың алдын алуға, экологиялық тепе-теңдікті сақтауға және адам өмір сүру деңгейін арттыруға мүмкіндік туады. Су ресурстарын ұтымды пайдалану және қорғау шараларын жүзеге асыру арқылы Қазақстандағы су мәселелерін азайтып, табиғи ресурстарды болашақ ұрпақ үшін сақтауға болады.

Егер Іле өзені мен Балқаш көлінің экожүйесін сақтауға бағытталған кешенді экологиялық шаралар (су ресурстарын тиімді пайдалану, ластаушы заттарды тазарту технологияларын енгізу, халықаралық ынтымақтастық орнату және экологиялық білім беру) жүзеге асырылса, онда Балқаш көлінің экологиялық жағдайы тұрақтанып, биоалуантүрлілік сақталады және су сапасы жақсарады. Бұл өз кезегінде жергілікті тұрғындардың ауыз су қажеттілігін қанағаттандыруға, табиғи ресурстарды қорғауға және келешек ұрпақ үшін табиғи тепе-теңдікті сақтауға мүмкіндік береді.

Ғылыми жаңалығы. Бұл жоба Іле өзені мен Балқаш көлінің экожүйесін сақтау және қалпына келтіру бойынша нақты шараларды жүйелі түрде ұсыну арқылы су ресурстарын қорғау саласына жаңа көзқарас енгізеді. Жоба Іле өзені арқылы Балқаш көліне түсетін ластаушы заттардың экожүйеге әсерін және су сапасына қатысты мәселелерді терең талдап, оларды азайтуға бағытталған заманауи әдістер мен технологияларды ұсынады. Сонымен қатар, жоба экологиялық сауаттылықты арттыру, қоғамдық ұйымдар мен мемлекеттік органдардың бірлескен әрекеттерін күшейту, халықаралық ынтымақтастықты нығайту секілді шаралар арқылы табиғи ресурстарды қорғаудың кешенді тәсілін көрсетеді. Бұл Балқаш көлін сақтау мәселесіне кешенді түрде қарау және оны келешек ұрпақ үшін сақтау жолындағы маңызды қадам ретінде бағаланады.

Зерттеудің қорытындысы. «Суы бардың буы бар; Су ырыстың көзі, Еңбек кірістің көзі; Су ішетін арығы жоқ елдің сүзіп алатын балығы жоқ»,-деген нақыл сөздердің қапы айтылмағандығына тағы бір мәрте көз жеткізіп, болашақта осы тұжырымды бүгінгі жас буынның санасына нақты дәлелдермен, анық ақпараттармен жеткізіп отыру қажет.

Зерттеудің практикалық маңызы. Ғылыми жоба материалын география сабағында, өлкетану, елтану т.б. курстарда пайдалануға болады. Осы тақырыпқа қызығушылық танытқан барлық оқырмандарға арналған.

Зерттеу жұмысының құрылымы: жоба кіріспеден, негізгі бөлімнен, практикалық бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Негізгі бөлім

1.1. Тіршілік үшін судың рөлі: судың адам мен табиғат үшін маңызы

Су тіршілік үшін қажеттілік болып табылады. Адам ағзасы негізінен судан тұрады және оның барлық маңызды физиологиялық функциялары үшін су қажет. Су денені қалыпты температурада ұстап, метаболизм процесіне қатысып, қоректік заттардың сіңуіне көмектеседі. Ағзаның барлық жасушалары, тіндері, органдары суға тәуелді, өйткені оларда жүретін барлық химиялық процестер судың қатысуынсыз іске аспайды.

- Ауыл шаруашылығы үшін маңызы: Сусыз ауыл шаруашылығы мүмкін емес. Су – егіншілікте егіннің өсуін қамтамасыз ететін негізгі ресурс. Мал шаруашылығында да су әрбір жануардың өмір сүруі үшін қажет. Әсіресе суармалы егіншілік жүйелері суға қатты тәуелді. Азық-түлік өндірісінің тұрақтылығы судың қолжетімділігімен тығыз байланысты.

- Өнеркәсіп пен өндіріс үшін маңызы: Көптеген өндіріс салалары суды шикізат ретінде немесе өндірістік процестер үшін қажет етеді. Мұнай мен газ өндіру, тау-кен және химия өндірісі, текстиль өнеркәсібі сияқты өндірістерде су үлкен көлемде пайдаланылады. Сонымен қатар, судың көмегімен өндіріс қалдықтарын жоюға және технологиялық процестерді салқындатуға болады.

- Энергетика үшін маңызы: Суды пайдалану арқылы гидроэлектр станцияларында электр қуаты өндіріледі. Әсіресе су энергиясы жаңартылатын, экологиялық таза энергия көзі ретінде маңызды орын алады. Сонымен қатар, су атомдық және жылу электр станцияларындағы салқындату жүйелерінде қолданылады.

- Күнделікті тұрмысқа қажеттілігі: Күнделікті өмірде су адамдар үшін қажеттілік болып табылады. Тамақ пісіру, киім жуу, тазалық сақтау, гигиеналық қажеттіліктер үшін су маңызды. Әлемдегі барлық адамдардың таза ауыз суға қолжетімділігі адам денсаулығы мен өмір сүру сапасын анықтайтын басты факторлардың бірі.

Судың экологиялық тепе-теңдікті сақтаудағы маңызы:

- Биологиялық әртүрлілікті қолдау: Су көптеген тірі ағзалардың тіршілік ортасы болып табылады. Өзендер, көлдер, теңіздер мен мұхиттарда балықтар, балдырлар, құстар, жануарлар, және өсімдіктер тіршілік етеді. Су экожүйелеріндегі тепе-теңдік арқасында көптеген ағзалар бір-бірімен тығыз байланыста өмір сүреді, бұл биоәртүрлілікті қамтамасыз етеді.

- Экожүйелерді тұрақтандыру: Су ресурстары табиғи экожүйелердің тұрақтылығын сақтауда маңызды рөл атқарады. Мысалы, орманды аймақтардағы өзендер мен көлдер өсімдіктердің өсуіне жағдай жасайды, ал бұл өз кезегінде климаттың тұрақтылығына әсер етеді. Су экожүйелерінің тепе-теңдігі бүкіл табиғи ортаның сақталуына ықпал етеді.

- Климатты реттеудегі рөлі: Судың буға айналу және конденсациялану процестері жаһандық климатқа тікелей әсер етеді. Мұхиттар мен теңіздер күн сәулесін сіңіріп, атмосфераға жылу мен ылғал береді. Бұл процестер климаттық өзгерістерді реттеуге, сондай-ақ жердің бетіндегі температураның теңестірілуіне көмектеседі.

- Топырақтың құнарлығын сақтау: Су топырақтың құнарлығын сақтауда маңызды рөл атқарады. Су топырақтағы минералдарды ерітіп, өсімдіктердің оларды оңай сіңіруін қамтамасыз етеді. Топырақтың ылғалдылығы арқылы өсімдіктердің өсуі және өнімділігі артады. Сонымен қатар, өзендер мен көлдердің ағысы жердің табиғи эрозиясын азайтады.

- Суды айналымға енгізу және табиғи тазару процестері: Су табиғи тазарту процестері арқылы қоршаған ортаны тазартып, тепе-теңдікті сақтайды. Өзендер мен теңіздер арқылы табиғи тазарту процесі жүреді, бұл ластаушы заттардың табиғи жолмен таралуын және жойылуын қамтамасыз етеді.

- Құрғақшылықтың алдын алу: Су экожүйелерінде судың жеткілікті болуы құрғақшылықтың алдын алады. Көлдер мен өзендер жерді ылғалдандырып, аймақтық климатты тұрақтандырады. Бұл экожүйелердің қалыпты жұмыс істеуіне және ауыл шаруашылығының тұрақтылығына септігін тигізеді.

Жалпы алғанда, су тек тірі ағзалардың өмір сүруі үшін ғана емес, бүкіл экологиялық жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін де өте маңызды. Су ресурстары экожүйелер мен адамзат үшін баға жетпес табиғи байлық болып саналады.

Қазақстанда су ресурстары әркелкі таралған, әрі кейбір аймақтарда су тапшылығы өте айқын көрініс табады. Өзендер мен көлдердің ластануы, Арал теңізінің тартылуы және климаттық өзгерістер нәтижесінде судың азаюы ел үшін айрықша экологиялық мәселе болып отыр. Су ресурстарының ластануы тұрғындардың денсаулығына, ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіпке кері әсер етеді.

2.2. Іле өзені және Балқаш көлі туралы жалпы мәлімет

Іле өзені – Қазақстан мен Қытай аумағынан өтетін ірі өзендердің бірі, ол Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданынан басталып, Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы Балқаш көліне құяды. Іле өзенінің жалпы ұзындығы шамамен 1439 шақырымды құрайды, оның 815 шақырымы Қазақстан аумағында ағып өтеді. Іле өзенінің алабы 140 000 шаршы шақырымды құрайды, бұл Қазақстанның ең ірі өзен алаптарының бірі болып табылады.

Іле өзені Орта Азиядағы су көлемі жағынан алдыңғы қатардағы өзендерге жатады. Оның жылдық ағысы шамамен 12 миллиард текше метрді құрайды. Іле өзенінің суы ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және энергетика салаларында кеңінен қолданылады, сонымен қатар, өзеннің Қазақстанның экожүйесіндегі рөлі айтарлықтай маңызды.

Іле өзені Балқаш көліне құятын ең негізгі су көзі болып табылады. Балқаш көлінің жалпы су көлемінің шамамен 70%-ы Іле өзені арқылы келеді, ал қалған бөлігі шағын өзендер мен жауын-шашыннан құралады. Іле өзенінің Балқаш көліне әсері орасан зор, өйткені ол көлдің экожүйесінің, биологиялық әртүрлілігінің және су деңгейінің тұрақтылығын сақтауға ықпал етеді.

Іле өзенінің Балқаш көліне құюы арқылы көлдің минералдық құрамы мен тұздылық деңгейі реттеледі. Бұл өзен-көл жүйесі аймақтағы балық шаруашылығының дамуына, құстардың ұя салуына және өсімдіктердің өсуіне қолайлы жағдай жасайды. Сонымен қатар, Іле өзені Балқаш көлінің биологиялық ресурстарының көптігіне және экожүйесінің байлығына негіз болып табылады. Алайда, Іле өзені суының азаюы мен ластануы Балқаш көліне кері әсерін тигізуде.

Балқаш көлі – Қазақстанның оңтүстік-шығысында орналасқан, Орта Азиядағы ең ірі көлдердің бірі. Көлдің жалпы ауданы шамамен 18 200 шаршы шақырымды құрайды, ал орташа тереңдігі 5-6 метр шамасында. Балқаш көлінің ерекшелігі оның екіге бөлінген географиялық құрылымында: көлдің батыс бөлігі тұщы, ал шығыс бөлігі тұзды. Бұл ерекшелік көл экожүйесінің бірегейлігін айқындайды және онда әртүрлі өсімдіктер мен жануарлардың өмір сүруіне жағдай жасайды.

Балқаш көлінің экожүйесі өте бай әрі ерекше. Онда өсімдіктердің алуан түрі, балықтар, құстар және басқа да тіршілік иелері мекендейді. Көлдегі балықтар жергілікті тұрғындар үшін негізгі азық-түлік көзі болып табылады, сондай-ақ балық шаруашылығы аймақ экономикасына үлкен үлес қосады. Балқаш көлінің экологиялық маңызы зор, себебі ол аймақтың климаттық ерекшеліктеріне, жергілікті халықтың өмір сүру жағдайына және биоәртүрлілікке әсер етеді. Көлге құйылатын Іле өзенінің арқасында Балқаш көлінің экожүйесі биологиялық әртүрлілікпен ерекшеленеді, бұл көл аймағындағы өсімдіктер мен жануарлар дүниесін сақтауға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, Балқаш көлі Қазақстанның табиғи мұрасы болып табылады және елдің экологиялық тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін оның экожүйесін сақтау маңызды. Көлдің маңыздылығына қарамастан, қазіргі уақытта оның экожүйесі ластану және су деңгейінің төмендеуі сияқты бірқатар экологиялық проблемаларға тап болып отыр. Осы мәселелерді шешу көлді және оның экожүйесін қорғау мақсатындағы тиімді шараларды қажет етеді.

1.3. Балқаш көлінің экологиялық мәселелері

Балқаш көлінің экологиялық проблемалары, әсіресе, соңғы онжылдықтарда айтарлықтай күшейді. Ластанудың негізгі себептері ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және тұрмыстық қалдықтар, Іле өзені арқылы келетін ластаушы заттар, сондай-ақ су деңгейінің төмендеуімен байланысты мәселелер болып табылады. Бұл факторлар Балқаш көлінің экожүйесіне және оның биологиялық әртүрлілігіне тікелей әсер етіп, көлдің табиғи тепе-теңдігін бұзуда.

Балқаш көліне жақын орналасқан аймақтарда ауыл шаруашылығының дамуы су көздеріне айтарлықтай әсер етуде. Өсімдіктер мен жер өңдеу үшін химиялық тыңайтқыштар мен пестицидтерді қолдану көлге тікелей және жанама түрде ластаушы заттардың түсуіне әкеледі. Бұл химиялық заттар суға түсіп, су экожүйесіне еніп, ондағы тірі ағзаларға зиян тигізеді. Ауыл шаруашылығының нәтижесінде көлге органикалық және химиялық қалдықтар түсіп, су сапасын төмендетеді.

Өнеркәсіп орындарының қалдықтары да Балқаш көлінің негізгі ластану көздерінің бірі болып табылады. Көл маңындағы өндірістік кәсіпорындар мен кен орындары өз қалдықтарын көбінесе тиісті тазарту шараларынсыз тастайды, бұл ауыр металдар мен улы химиялық заттардың көлге түсуіне себепші болады. Бұл заттар балықтар мен басқа да су жәндіктеріне зиян келтіреді және экожүйеге айтарлықтай залал тигізеді.

Сонымен қатар, тұрмыстық қалдықтар да Балқаш көлінің ластануына үлес қосуда. Көлге жақын орналасқан елді мекендерден тұрмыстық қалдықтар мен лас су тікелей немесе жанама түрде көлге түседі. Мұндай қалдықтар судың сапасын төмендетіп, көлдің санитарлық жағдайын нашарлатады.

Балқаш көліне құятын Іле өзені де ластанудың маңызды көздерінің бірі. Іле өзені Қытайдан бастау алып, көптеген ауыл шаруашылығы, өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтарды өзімен бірге Балқаш көліне әкеледі. Қытай аймағында орналасқан ауыл шаруашылығы мен өндіріс орындарынан шыққан қалдықтар Іле өзенінің су сапасын нашарлатады. Бұл ластаушы заттар Балқаш көлінің экожүйесіне еніп, оның биоалуантүрлілігіне және балық шаруашылығына үлкен зиян келтіреді. Ластаушы заттардың артуы көлдегі су тіршілігінің қысқаруына, су сапасының нашарлауына және көлдің тұздық құрамының өзгеруіне әкеледі.

Су деңгейінің төмендеуі де Балқаш көлінің экожүйесіне айтарлықтай әсер ететін маңызды экологиялық проблема болып табылады. Іле өзені суының деңгейі климаттық өзгерістер мен адамның шамадан тыс су алуына байланысты төмендеп келеді. Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіпке қажет су көлемінің артуы Іле өзенінің ағысына әсер етіп, оның Балқаш көліне жеткізетін су мөлшерін азайтады. Су деңгейінің төмендеуі көлдің батыс және шығыс бөліктеріндегі тұздық құрамының өзгеруіне әкеледі. Бұл өзгерістер көлдегі өсімдіктер мен жануарлардың өмір сүруіне қолайсыз жағдай жасайды, балықтар мен басқа да тірі ағзалардың азаюына алып келеді.

Су деңгейінің төмендеуі, әсіресе, балық популяциясына кері әсерін тигізеді, өйткені олардың тіршілік ету ортасы қысқарып, азық-түлік тапшылығы туындайды. Сонымен қатар, көлдің экожүйесі мен климаттық жағдайға байланысты көлдің табиғи функциялары да бұзылады. Су деңгейінің азаюы көлдің жағалау сызығының өзгеруіне, батпақтануына және тұздануына себеп болады, бұл экожүйенің толықтай өзгеруіне және көлдің табиғи тепе-теңдігінің бұзылуына алып келеді.

Балқаш көлінің экологиялық проблемаларын шешу аймақтық және халықаралық деңгейде ортақ іс-қимылды талап етеді. Іле өзені мен Балқаш көлін қорғауға бағытталған шараларды қабылдау арқылы бұл табиғи ресурстарды келешек ұрпаққа сақтап қалуға мүмкіндік бар.

Балқаш көліне ластанудың артуы аймақтағы экологиялық тепе-теңдікті бұзып, оның биологиялық және экономикалық маңызын әлсіретуде. Бұл өз кезегінде көлдің биоалуантүрлілігіне, су сапасына және тұрғындардың өмір сүру деңгейіне кері әсерін тигізеді.

Балқаш көліне түсетін тұрмыстық, ауыл шаруашылығы және өндірістік қалдықтардың артуы балық популяциясының айтарлықтай төмендеуіне әкелуде. Ауыр металдар мен химиялық заттар көлдің суын ластап, балықтардың мекен ету ортасына зиян келтіреді. Көлдегі судың сапасы төмендеген сайын, балықтар уытты заттарға шалдығып, ауруларға ұшырайды, бұл олардың өлім-жітім деңгейін арттырады. Балқаш көліндегі балық популяциясының азаюы аймақ тұрғындары үшін азық-түлік көзі мен экономикалық табыс көзіне кері әсерін тигізеді, себебі балық аулау мен өңдеу жергілікті экономикада маңызды орын алады.

Балқаш көлі Орта Азиядағы биоалуантүрлілігі бай экожүйелердің бірі болғанымен, оның биологиялық әртүрлілігіне қауіп төніп отыр. Ластанудың артуы көлде мекендейтін өсімдіктер мен жануарлар түрлеріне теріс әсер етеді, бұл олардың санының азаюына және біртіндеп жойылуына алып келеді. Әсіресе, көлдегі судың тұздық деңгейінің өзгеруі, өзендер мен көлдердің өзара байланысының бұзылуы көптеген өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік ортасын нашарлатады. Бұл өзгерістер аймақтағы экологиялық тепе-теңдікті әлсіретіп, көл экожүйесінің толықтай өзгеруіне алып келуі мүмкін.

Балқаш көлінің суының сапасы ластанудың артуымен айтарлықтай төмендеуде. Көлге құйылатын өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтар суда токсикалық заттардың жиналуына себеп болып, оның тұтыну сапасын төмендетеді. Бұл тек экожүйеге ғана емес, сонымен қатар, жергілікті тұрғындардың денсаулығына да кері әсер етеді. Балқаш көлі маңындағы елді мекендер үшін ауыз су тапшылығы мәселесі туындауда, өйткені көл суы ауыз су ретінде пайдаланылады. Су сапасының төмендеуі ауыз су мәселесін күрделендіріп, тұрғындар үшін қауіпті жағдай туғызуда.

Балқаш көлі балық шаруашылығының маңызды орталығы болып табылады, және онда көптеген балық түрлері мекендейді. Көлдегі су сапасының өзгеруіне және экологиялық жағдайдың нашарлауына байланысты, балық популяциясының жағдайы қиын жағдайда қалып отыр.

Балқаш көлінде сазан, көксерке, шабақ, ақбалық сияқты негізгі балық түрлері мекендейді. Бұл балық түрлері көл экожүйесіндегі судың сапасына және тұздық деңгейіне тәуелді. Олардың өмір сүру деңгейі судың сапасына, трофикалық (қоректік) тізбектердің бұзылмауына, ластаушы заттардың болмауына байланысты. Ластану әсерінен судың құрамындағы оттегі мөлшері азайып, балықтардың өмір сүруіне қолайсыз жағдайлар туындайды. Балықтар экологиялық өзгерістерге тез бейімделе алмайды, сондықтан олар уытты заттардың жоғары концентрациясы жағдайында тіршілік ету мүмкіндігін жоғалтады.

Балқаш көліндегі ластану мен су деңгейінің өзгеруі балық шаруашылығының дамуына кедергі келтіруде. Балықтардың табиғи популяциясы азайып, олардың санын сақтап қалу және көбейту қиынға соғуда. Ластанудың жоғары деңгейі мен судың тұздық құрамының өзгеруі балық түрлерінің табиғи көбеюіне кері әсерін тигізеді. Балықтардың азаюы балық шаруашылығының экономикалық тиімділігін төмендетеді, ал бұл жергілікті тұрғындардың табыс көзіне айтарлықтай әсер етеді.

Балқаш көлінде мекендейтін балықтардың азаю қаупі су ресурстарының дұрыс пайдаланылмауы мен экологиялық жағдайдың нашарлауына байланысты артып отыр. Балық шаруашылығының болашағы көл экожүйесін сақтау және су сапасын қалпына келтіру шараларына тәуелді. Егер көлді ластауды тоқтатпаса, бұл аймақтағы балық түрлерінің толықтай жойылуына әкелуі мүмкін. Сондықтан Балқаш көлінің балық шаруашылығын сақтап қалу үшін көлдің экожүйесін қорғауға бағытталған шараларды қабылдау маңызды.

Балқаш көлінде мекендейтін негізгі балық түрлері мыналар:

1. Сазан (жабайы карп)

2. Көксерке

3. Ақмарқа (амур маринкасы)

4. Алабұға

5. Табан балық

6. Шортан

7. Қаяз

8. Балқаш алабұғасы

9. Аққайран

10. Шабақ

Бұл балық түрлері Балқаш көлінің экожүйесіне бейімделген, бірақ ластану мен экологиялық өзгерістер олардың популяциясына кері әсерін тигізуде.

1.4. Алматы облысы суларының маңызы және Балқаш көлі экожүйесін сақтау шаралары

Алматы облысының құрамына енетін Балқаш ауданында Балқаш тұйық көлі бар. Орналасуы бойынша жаңа туған жарты айға ұқсайтын Балқаш көлі өзінің аумағы жағынан елімізде Каспий, Арал теңіздерінен кейінгі үшінші орынды алса, әлем бойынша жасалған рейтинг жүйесінде 14-орынды иемденген. Балқаш ауданындағы ең ірі өзен Іле өзенінің тармақтары арналар мен көлшіктер түзе келе, осы Балқаш көліне құяды. Балқаш көлінің негізі Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу, Аягөз сияқты бес саласы бар. Осылардың ішінде тек Іле өзені ғана батыс Балқашқа құяды, қалғандары шығыс Балқашқа құяды. Балқаш көлінің су жинау алабының жалпы ауданы 413 мың км² болса, соның 353 мың км² алабы Қазақстан аумағында екен, Іле өзенінің жоғарғы бөлігі Қытай Халық Республикасында орналасқан.

Балқаш ауданының гидрологиясына толығырақ тоқталатын болсақ, Балқаш ауданының аумағы негізінен Қапшағайға дейін жетеді. Таулардан бастау алатын Есік, Шілік, Асы, Түрген, Шолақ, Киікбай, Белшабдар сияқты өзендерді көпшілік жаппай біле бермегенімен, жергілікті тұрғындарға, географ мамандарға белгілі. Шілік өзеніндегі Бартоғай бөгенінен Д.А.Қонаев атындағы Үлкен Алматы каналы бастау алған. Бұл жерде Есік, Жасылкөл сияқты кішігірім көлдер бар. Осыдан әрі қарай жылжитын болсақ, Толқын деген ауыл маңында балық шаруашылығын дамытуға арналған Есдәулетсай атты тоған бар.

Қазіргі цифрлық қоғамда өз бетімен ізденген адам ғаламтор бетінен де көптеген қажетті ақпараттарды таба алады. Мысалы https://atau.kz/search?search=&oblast=3&t осы сайтқа кіріп немесе «Ономастикалық электронды база» деп жазып іздесек, кез келген жердегі өзіміз қалаған ономастикалық атаудың географиялық орнын білуге болады. Бұл электронды базада Алматы облысының өзен-көлдері десеңіз, барлығы 87 атау табылады. Яғни, облыстағы 87 өзен-көлдің атауы берілген, тінтуірді жылжыту арқылы (мышканы) нысанның аймағында орналасқан өзге де географиялық нысандар жайлы ақпарат ала аламыз. Ал егер, өзіміз қалаған өзен-көл жайлы ақпарат алғымыз келсе, толығырақ нүктесін бассақ, біздің электронды почтамызға жауап беретін көрінеді.

Алматы облысындағы бастауын сонау Тянь-Шань тауларынан алатын, еліміздегі Ертіс пен Жайықтан кейінгі үштікке енетін ең ірі өзендердің бірі Іле өзенінің өзіндік ерекшеліктері бар. Текес, Күнес, Қас өзендерінің қосылуының нәтижесінде пайда болып, Балқаш көліне құятын Іле өзенінің аралдары бар, ол тармақтар түзе отырып, өзінің арнасын өзгертіп отыратындығы дәлелденген. Қапшағайдың тұсында өзенге бөген қойып, Қапшағай бөгенін салған. Бірақ бұдан кейін оған Күрті өзені қосылғандықтан қайтадан арнасы толыса түседі. Жалпы Іле өзені жер асты суларымен, жауын-шашынның суымен, мұздықтармен толығып отырады.

Облыс орталығы Қонаев қаласы Қапшағай су қоймасының жағасында, Іле өзенінің бойында. Алматы облысы Ұйғыр ауданында жер асты ыстық су көздері (Албан-Арасан) бар. Шонжыдағы минералды қайнарлардың саны 140-қа жуық деп шамаланады және ондағы ыстық сулардың құрамы бір-біріне мұлде ұқсамайды, әрқайсысы өзіндік қасиеттерге ие екен. Бұл сулардың емдік қасиеті бар деп саналады. Шонжыдағы ыстық су да табиғаттың бір ерекшелігі деп санаймыз.

Облыстағы Іле ауданының бойынан Іле, Бесағаш, Қаскелең, Күрті, Үлкен және Кіші Алматы өзендері ағып өтсе, бұндағы ең ірі көл Сорбұлақ көлі екендігі көпшілікке таныс. Бұл жерде жалпы ауданы 18,0 мың га жерді суаратын, суландыратын Байқан, Жаңаарнасу, Қызылту, Оң жағалық Күрті каналы, Сорбұлақ су жүйелері мен «Приютское», «Ащыбұлақ», «Алматы», К-1, К-2, К-3 деп аталатын тоғандар, Қапшағай бөгені бар.

Алматы облысындағы аты баршаға таныс ерекше орындардың бірі «Көлсай» көлдері мен Түрген сарқырамасын да бөліп атауға болады. Талғар ауданы мен Райымбек ауданының территориясындағы «Көлсай» көлдері Жоғарғы Көлсай, Ортаңғы Көлсай және Төменгі Көлсай атты үш көлден тұратындығы белгілі. Бұл жер өзінің ерекше ландшафт, флорасы мен фаунасымен ерекшеленеді. Әсем табиғаты талай туристтерді тамсандырып жүр. «Көлсай» көлдеріне жаяу баруға болса, Қайыңды көліне көлікпен жетуге мүмкіндік бар.

Үлкен Алматы көлі, Қайыңды көлі, Түрген сарқырамасы табиғаттың Алматы облысына тартқан сыйы деп білеміз. Жоғарыда аты аталып көрсетілген Алматы облысы суларының біздің тұрмыс-тіршілігімізде қаншалықты қызмет атқарып отырғандығын жас ұрпақ санасына сіңіре білуіміз қажет. Мәселен, облыстағы ірі сулардың бірегейі деп саналатын Іле-Балқаш алабын маңызын төмендегідей санамалап көрсетуге болады:

1. су ресурстарының көзі;

2. еліміздегі балық шаруашылығының ірі көзі;

3. Бұл алаптағы сан түрлі флора мен фаунаның тіршілік ортасы;

4. Аймақтың климатын реттеуші фактордың бірі;

5. Балқаш көлінің суы суармалы егістіктің нәрі;

6. «Балқашмыс» металлургиялық комбинатына қажетті ресурс т.б.

Балқаш көліндегі су деңгейінің ауытқуы жергілікті тұрғындардың шаруашылығына, экологияға айтарлықтай ықпал ететіндігі сөзсіз. Басқа да су көздері сияқты Балқаш көліне де қатысты проблемалар соңғы жылдары айтылып жүр. Оның басты себептерінің бірі, әрине, жоғарыда аталғандай ауыл шаруашылығына, өнеркәсіпке суды молынан қолдану, көл деңгейінің төмендеуі болып отырғандығы анық. Қапшағай су электр станциясының салынуынан кейін де көлдегі су деңгейі төмендеп кеткен. Балқаш бойындағы кейбір аңғарлар тартылып, нәтижесінде құрғаған орыннан тұздың, шаң-тозаңның көтерілуі табиғи құбылыс екендігі белгілі. Бұл арада Арал теңізінің жағдайы көзге елестейді. Жоғарыда атап көрсеткен «Балқашмыс» өнеркәсібінен шыққан қалдықтардың көл суын ластауы да мамандарды дабыл қағуға әкелуде. Арнайы мамандар, өнеркәсіптен көлге күніне 75 тонна химиялық қалдық келіп құйылады деген деректі алға тартады. Бұл енді адамзат баласын толғандыратын мәселе екендігі анық.

Іле өзенінің атырауында бұрын он бес көл болса, қазір соның төрт-бесеуі ғана қалған. Ал бұл көлшіктердің де қаншама флора мен фаунаның тіршілік ортасы болғандығы анық. Ғалымдар болжауында болашақта күтілетін қауіп-қатерлердің басында осы су тапшылығының болуы, биоалуантүрліліктің азаюы, балықтың көптеген түрлерінің жойылып кету қаупі болжанған. Егер суды үнемсіз қолдансақ, табиғатқа қамқорлық танытпасақ, адам әрекетінің нәтижесі осы қауіп-қатерлерді туғызудың басты себептері болатындығы сөзсіз. Сондықтан бұл мәселелерді түбегейлі қарастырып, шұғыл шешімдер қабылдау, жас ұрпақты дәл осындай қоғамдық маңызды мәселелермен таныстыру ісі әрқашан күн тәртібінде болуы керек деп санаймыз.

Қапшағай бөгенінде ақмарқа, мөңке, тұқы, табан балық сияқты балықтың 26 түрі бар болса, соның он алты түрінің кәсіптік маңызы бар екен. Бөгеннен жылына шамамен 2 мың тоннадай балық ауланатын көрінеді. Қапшағай бөгенінің суымен 450 мың гектардан астам күріш, бақша дақылдары егілетін жер суғарылып, шабындық және жайылым жерлері суландырылады, сондай-ақ бөген суын Қонаев қаласының кәсіпорындары қолданады.

Алматы облысында осы сияқты туризмді дамытуға үлес қосып отырған «Көлсай», «Қайыңды» көлдері, Түрген сарқырамасы тәрізді жерлер бар. Туризм – елдің экономикалық, әлеуметтік тұрғыдан дамуына ықпалын тигізетін маңызы зор сала. Еліміздегі туризмнің дамуы басқа да салалардың, шағын және орта бизнестің дамуына мұрындық болады.

Балқаш көлінің экожүйесін сақтау үшін ең маңызды шаралардың бірі – тұрақты экологиялық мониторинг жүргізу. Экологиялық мониторинг көлдің экологиялық жағдайын бақылап, ластану деңгейін бағалау арқылы көлдегі табиғи тепе-теңдікті сақтау және биологиялық әртүрлілікті қорғау үшін қажетті ақпаратты ұсынады. Ластанудың негізгі көздері мен оларға қатысты өзгерістерді тұрақты түрде бақылау шараларды уақтылы қабылдауға және көлдің экожүйесін қорғауға мүмкіндік береді. Бұл мониторингті жүргізу үшін заманауи технологиялар мен әдістерді қолдану қажет.

Экологиялық мониторингтің негізгі міндеттері:

1. Су сапасын бақылау: Балқаш көлінің су сапасын бақылау арқылы суда ластаушы заттардың (ауыр металдар, химиялық қоспалар, органикалық қалдықтар) концентрациясын анықтау маңызды. Су үлгілерін зерттеу арқылы суда зиянды заттардың мөлшері туралы нақты ақпарат алуға болады. Бұл мәліметтер ластанудың мөлшерін анықтап, ластанудың негізгі көздерін табуға мүмкіндік береді.

2. Биоалуантүрлілікті қадағалау: Балқаш көлінде мекендейтін өсімдіктер мен жануарлардың популяциясын, әсіресе балықтардың санын қадағалау қажет. Балықтардың санын және түрлік құрамын бақылау арқылы экожүйенің тұрақтылығын бағалауға болады. Егер қандай да бір түрдің саны күрт төмендесе, бұл экожүйедегі өзгерістерге байланысты маңызды белгі болуы мүмкін. Биоалуантүрлілікті қадағалау көлдің экожүйесінің жалпы денсаулығын бағалауға көмектеседі.

3. Су деңгейінің өзгерісін бақылау: Су деңгейін үнемі қадағалау Балқаш көліне келетін және шығатын су ағыстарының тепе-теңдігін бағалауға мүмкіндік береді. Су деңгейі төмендеп немесе артқан жағдайда бұл көл экожүйесінің өзгеруіне, тұздық деңгейінің артуына немесе су сапасының нашарлауына әсер етуі мүмкін. Су деңгейінің өзгерісі ауа райы, климаттық өзгерістер және адамның әсері сияқты факторларға байланысты болады.

4. Ластаушы заттардың көздерін анықтау: Балқаш көліне келетін ластаушы заттардың көздерін анықтау маңызды. Бұл мақсатта Іле өзені мен көлдің басқа да ағын суларының ластану деңгейін анықтап, оның қайдан келетінін зерттеу қажет. Ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және тұрмыстық қалдықтар сияқты негізгі ластану көздерін анықтау арқылы бұл мәселелерді шешу жолдарын нақтылауға болады.

5. Экологиялық жағдайды бағалау және ақпарат тарату: Экологиялық мониторинг нәтижелерін үнемі бағалап, жергілікті халық пен мемлекеттік органдарға жеткізу маңызды. Бұл экологиялық жағдай туралы ақпаратты уақытында таратып, халық арасында экологиялық сауаттылықты арттыруға, сондай-ақ тиісті экологиялық шараларды қабылдауға мүмкіндік береді.

Экологиялық мониторингті тұрақты түрде жүргізу арқылы Балқаш көліндегі экожүйелік тепе-теңдікті сақтау, биоалуантүрлілікті қорғау, су сапасын жақсарту және аймақтағы тұрғындардың денсаулығын қамтамасыз етуге бағытталған шараларды уақытында жүзеге асыруға болады. Балқаш көлі Қазақстанның табиғи мұрасы болғандықтан, экологиялық мониторинг бұл аймақтың экожүйесін сақтап қалу үшін маңызды құрал болып табылады.

Балқаш көлінің экожүйесін сақтаудың маңызды қадамдарының бірі – табиғи ресурстарды тиімді пайдалану. Бұл аймақтағы су ресурстарының тұрақтылығы мен сапасын сақтау, өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтарды басқару арқылы көлдің ластану деңгейін азайтуға және экожүйенің биологиялық тепе-теңдігін сақтауға ықпал етеді.

Су ресурстарының көлемі мен сапасын сақтау Балқаш көлінің экожүйесі үшін өте маңызды. Іле өзені мен Балқаш көлінен су алуды қатаң бақылау, ауыл шаруашылығы, өнеркәсіптік өндіріс және тұрмыстық қажеттіліктерге су жұмсау стандарттарын тиімді басқару қажет. Су ресурстарын тиімді пайдалану үшін төмендегідей шараларды енгізуге болады:

1. Суды үнемдеу және қайта пайдалану: Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіпте суды үнемдейтін жаңа технологияларды енгізу су көлемін тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Мысалы, тамшылатып суару жүйелері арқылы ауыл шаруашылығында суды үнемдеуге болады, ал өнеркәсіптік салаларда суды қайта өңдеп, қайталама пайдалану арқылы табиғи су көздерін ластаудың алдын алуға болады.

2. Су шығынын азайтуға арналған шаралар: Суармалы жерлерде суды тиімді пайдалану үшін суды ысырапсыз пайдалану әдістерін енгізу керек. Бұл шаралар Балқаш көліне келетін су көлемінің жеткілікті болуын қамтамасыз етіп, оның деңгейін тұрақты ұстап тұруға мүмкіндік береді.

3. Тұрғындар арасында суды үнемдеу мәдениетін қалыптастыру: Жергілікті халық арасында су ресурстарын үнемді пайдалануды насихаттау арқылы экологиялық сауаттылықты арттыру маңызды. Халықтың суға деген көзқарасын өзгерту және оны қоршаған орта үшін маңызды ресурс ретінде қабылдату – суды дұрыс пайдаланудың кепілі.

Балқаш көліне және оның өзендеріне түсетін қалдықтардың экожүйеге зиянын азайту үшін, өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтарды басқаруды жетілдіру қажет. Тазарту жұмыстары мен қалдықтарды дұрыс басқару судың ластануын азайтып, табиғи ресурстардың сақталуына ықпал етеді:

1. Өндірістік қалдықтарды тиімді тазалау жүйелерін енгізу: Өнеркәсіптік мекемелерде қалдықтарды тазартатын заманауи технологияларды енгізу арқылы судың ластану деңгейін төмендетуге болады. Мысалы, металл өндіретін зауыттарда қалдық судағы ауыр металдарды жою немесе оларды қайта өңдеуге бағытталған арнайы тазарту қондырғыларын орнату қажет.

2. Тұрмыстық қалдықтарды дұрыс өңдеу: Көлге жақын елді мекендерден шығатын тұрмыстық қалдықтарды тазалау, кәріз суын тазартатын станцияларды орнату арқылы тұрмыстық қалдықтардың су экожүйесіне әсерін азайтуға болады. Тұрмыстық қалдықтарды басқару мәселесін шешу көл экожүйесін сақтауда маңызды рөл атқарады.

3. Қайта өңдеу және қалдықтарды кәдеге жарату: Қалдықтарды қайта өңдеу арқылы тек судың ластануын азайтып қана қоймай, экологиялық таза технологияларды қолдануға мүмкіндік жасалады. Қайта өңдеу процестерін дамыту арқылы өнеркәсіп пен тұрмыстық қалдықтарды көлге тастамай, басқа мақсаттарға пайдалану тиімді.

Табиғи ресурстарды, әсіресе суды тиімді пайдалану, өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтарды басқару арқылы Балқаш көлінің экожүйесін сақтауға және оның табиғи байлығын келешек ұрпаққа жеткізуге мүмкіндік бар. Бұл шаралар көл экожүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге, биоалуантүрлілікті қорғауға, және халықтың өмір сүру сапасын арттыруға көмектеседі.

Балқаш көлінің экожүйесін сақтау үшін кешенді түрде қоршаған ортаны қорғау шараларын жүзеге асыру қажет. Олардың ішінде қалдықтарды тазалау технологияларын енгізу, сондай-ақ қоғамдық ұйымдар мен мемлекеттік органдардың бірлесе әрекет етуі маңызды рөл атқарады. Бұл шаралар экологиялық тұрақтылықты қамтамасыз етуге және көлдің табиғи байлығын сақтауға бағытталған.

Қалдықтарды тазалау технологиялары көл экожүйесіне келетін зиянды азайту үшін қажет. Балқаш көлінің су сапасын сақтау үшін заманауи тазалау жүйелерін қолдану, тұрмыстық, өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы қалдықтарының көлге түсуін болдырмау маңызды.

1. Қалдық суларды механикалық және биологиялық тазалау: Өндірістік және тұрмыстық суларды тазарту үшін механикалық және биологиялық тазалау әдістерін қолдану қажет. Механикалық тазалау арқылы қалдық судан ірі бөлшектер алынып, судың тұнықтығын арттыруға болады. Ал биологиялық тазалау арқылы судағы органикалық қалдықтар микробиологиялық әдістер арқылы ыдыратылып, су сапасы жақсарады.

2. Химиялық тазалау әдістері: Өнеркәсіптік қалдықтар құрамында ауыр металдар мен химиялық заттар көп болғандықтан, химиялық тазалау технологияларын қолдану маңызды. Бұл әдістер арқылы суда еріген зиянды заттарды жоюға болады. Химиялық тазалау процестерін жүзеге асыратын заманауи қондырғылар орнату көлге түсетін қалдықтардың ластау деңгейін айтарлықтай төмендетеді.

3. Суды қайта өңдеу және тазарту қондырғылары: Өнеркәсіп орындары мен кәріз жүйелерінде қалдық суды қайта өңдейтін және тазартатын заманауи қондырғыларды енгізу судың қайта пайдалану мүмкіндігін арттырады. Бұл технологиялар арқылы ластанған суды қайта өңдеп, ауыл шаруашылығы мен өндіріс үшін қолдануға болады, осылайша көлге түсетін қалдықтар азайып, табиғи су ресурстарының қорын сақтау мүмкіндігі артады.

Балқаш көлінің экожүйесін сақтауда қоғамдық ұйымдар мен мемлекеттік органдардың ынтымақтаса әрекет етуі үлкен маңызға ие. Көлді қорғау мақсатында аймақтық және ұлттық деңгейде кешенді экологиялық шараларды жүзеге асыру үшін мемлекеттік және қоғамдық қолдаудың болуы қажет.

1. Экологиялық саясат пен заңдарды жетілдіру: Мемлекеттік органдар экологиялық заңнаманы жетілдіріп, оны қатаң сақталуын қамтамасыз ету арқылы Балқаш көлін қорғау шараларын нығайта алады. Көлге ластану көздерінен түсетін зиянды азайту үшін экологиялық талаптарды күшейтіп, құқықтық бақылауды арттыру қажет.

2. Қоғамдық экологиялық ұйымдардың атқаратын рөлі: Қоғамдық экологиялық ұйымдар көл экологиясын жақсарту бойынша түрлі іс-шаралар ұйымдастырып, халықты ақпараттандыру жұмыстарын атқарады. Олар су ресурстарын қорғауға бағытталған жобаларды жүзеге асыру арқылы экологиялық сауаттылықты арттырады және қоршаған ортаны қорғау шараларына қоғамның назарын аударады.

3. Бірлескен экологиялық бағдарламаларды жүзеге асыру: Мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар экологиялық бағдарламалар әзірлеп, оны жүзеге асыру үшін өзара әрекеттесуі керек. Бұл бағдарламаларға көл экожүйесін сақтау, қалдықтарды тазалау, биологиялық ресурстарды қорғау, су сапасын арттыру сияқты шаралар кіреді. Орталық және жергілікті деңгейде жүзеге асырылатын бағдарламалар мен жобалар көлді ластанудан қорғауға және табиғи ресурстарды тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

4. Халықаралық ынтымақтастық: Балқаш көлінің экологиялық мәселелерін шешуде көршілес елдермен бірлесе әрекет ету маңызды, себебі Іле өзенінің бір бөлігі Қытайдан ағып өтеді. Халықаралық ұйымдармен және көрші мемлекеттермен экологиялық келісімдер жасау арқылы ластанудың алдын алу және су ресурстарын бірлесіп пайдалану мәселелерін шешуге болады.

Қоршаған ортаны қорғау шараларының тиімділігі қоғамдық ұйымдар мен мемлекеттік органдардың үйлесімді жұмысына байланысты. Қалдықтарды тазалау технологияларын енгізу, экологиялық заңнаманы жетілдіру, халық арасында экологиялық сана қалыптастыру – Балқаш көлінің экожүйесін қорғауға бағытталған кешенді іс-шаралар. Осы шаралар аймақтың экологиялық жағдайын жақсартуға, биоалуантүрлілікті сақтауға, және халықтың өмір сапасын арттыруға ықпал етеді.

Балқаш көлін және оған құятын Іле өзенін қорғау тек Қазақстанның ғана емес, сонымен қатар көршілес елдердің де ортақ мүддесіне кіреді. Себебі Іле өзені Қытай аумағынан бастау алады және ол арқылы келетін ластаушы заттар көлдің экологиялық жағдайына тікелей әсер етеді. Халықаралық ынтымақтастық Балқаш көлінің экожүйесін сақтау мен су ресурстарын тиімді пайдалануда маңызды рөл атқарады.

1. Көршілес елдермен су ресурстарын қорғауда ынтымақтастық орнату:

Қазақстан мен Қытай арасында су ресурстарын басқару, өзара ластануды азайту бойынша бірлескен келісімдер мен шараларды жүзеге асыру маңызды. Бұл ынтымақтастық арқылы Іле өзені мен Балқаш көліне түсетін ластану көздерін азайтуға және көлдің экожүйесін сақтауға болады. Халықаралық деңгейде жасалатын келісімдер ластануды болдырмау, суды тиімді пайдалану және бірлескен мониторинг шараларын енгізуді қамтуы тиіс.

2. Трансшекаралық су ресурстарын басқару бағдарламалары:

Халықаралық бағдарламалар аясында Балқаш көлін және Іле өзенін қорғау бойынша бірлескен экологиялық мониторинг жүйелерін орнату, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу, өзара ақпарат алмасу сияқты шараларды жүзеге асыру тиімді. Трансшекаралық су ресурстарын қорғау бағдарламалары тұрақты даму қағидаттарын сақтай отырып, көршілес мемлекеттердің экожүйені сақтау міндетін күшейтеді.

Білім беру және насихаттау

Балқаш көлінің экожүйесін сақтау және жалпы қоршаған ортаны қорғау үшін халық арасында экологиялық білім беру мен насихаттау жұмыстары өте маңызды. Экологиялық мәселелерді шешуге қоғамның саналы көзқарасы арқылы қол жеткізуге болады. Жас ұрпақты экологиялық сауатты ету, қоршаған ортаны қорғауға баулу келешекте табиғи ресурстардың сақталуына ықпал етеді.

1. Жас ұрпаққа экологиялық білім беру:

Мектептер мен жоғарғы оқу орындарында экология және қоршаған ортаны қорғау бойынша арнайы сабақтар өткізу арқылы оқушыларды табиғатқа жанашырлықпен қарауға, экожүйелерді қорғаудың маңыздылығын түсінуге үйретуге болады. Экологиялық білім беру балалар мен жастарды табиғаттың құндылығын түсінуге, оны қорғауға, ресурстарды үнемдеуге және болашақта экологиялық сауатты шешімдер қабылдауға ынталандырады.

2. Халық арасында экологиялық сауаттылықты арттыру:

Экологиялық мәселелерді шешуге тұрғындарды белсенді қатыстыру үшін бұқаралық ақпарат құралдары, әлеуметтік желілер, қоғамдық шаралар арқылы халық арасында экологиялық сауаттылықты арттыру қажет. Табиғатты қорғау шараларын насихаттау, су ресурстарын үнемдеуге шақыру, қалдықтарды дұрыс басқару мәдениетін қалыптастыру халықтың экологиялық мәдениетін көтереді.

3. Экологиялық шараларға қоғамдық қатысу:

Қоршаған ортаны қорғау шараларына қоғамдық ұйымдар мен тұрғындардың белсенді қатысуын қамтамасыз ету маңызды. Экологиялық сенбіліктер, ағаш отырғызу, қоқыс жинау, қоғамдық лекциялар мен семинарлар ұйымдастыру арқылы қоғамды табиғатты қорғауға жұмылдырып, экологиялық мәселелерді шешуге арналған нақты қадамдар жасауға болады.

Халықаралық ынтымақтастық пен экологиялық білім беру – Балқаш көлі мен оның экожүйесін қорғауға бағытталған маңызды шаралар. Су ресурстарын басқарудағы көршілес елдермен бірлесе жұмыс істеу, халық арасында экологиялық сауаттылықты арттыру арқылы Балқаш көлін және оның табиғи байлығын келешек ұрпаққа сақтап қалуға болады.

Практикалық бөлім

Бұл практикалық бөлім Іле өзені мен Балқаш көліндегі су айналымы, тұздылық деңгейі және олардың экожүйесіне қалай әсер ететінін көрсетуге бағытталады.

Практикалық бөлім: Іле өзені мен Балқаш көлі экожүйесіндегі судың булануы және қатты заттардың еруі

Практикалық жұмыс 1: Балқаш көліндегі судың булануы

Мақсаты: Балқаш көліне түсетін және ондағы су деңгейін сақтап тұратын булану процесін зерттеу.

Құрал-жабдықтар:

- Плитка немесе қыздырғыш құрал.

- Кең және терең ыдыс (көл бетін модельдеу үшін).

- 200 мл су (Балқаш суы үлгісіндей болу үшін оған тұз қосуға болады).

- Сағат немесе секундомер.

- Термометр.

Жұмыстың барысы:

1. Дайындау: Кең және терең ыдысқа 100 мл тұздалған су құйыңыз (тұзды концентрациясы Балқаш көлінің шығыс бөлігіндегі тұздылық деңгейіне сәйкес болуы мүмкін).

2 . Температураның әсерін бақылау: Ыдысты қыздырып, судың 80-100°C температураға дейін жеткен кездегі булану қарқынын бақылаңыз.

3. Су деңгейінің төмендеуін тіркеу: Судың деңгейінің төмендеуін 10 минут сайын өлшеп, нәтижелерін жазып алыңыз. Ыдыстың формасының булану қарқынына әсерін түсіндіру үшін кең және терең ыдыстағы судың айырмашылығын талдаңыз.

Қорытынды:

Бұл тәжірибе Балқаш көлінің деңгейінің булану арқылы төмендейтінін, оның су балансын сақтау үшін Іле өзенінің су ағысына тәуелді екенін көрсетеді. Булану процесі климаттық өзгерістер мен су деңгейінің тұрақсыздығына әсер етіп, көлдің тұздылығын арттыруы мүмкін.

Практикалық жұмыс 2: Іле өзені мен Балқаш көліндегі қатты заттардың еруі

Мақсаты: Іле өзені мен Балқаш көліндегі қатты заттардың еру деңгейін, тұздық құрамын және судың сапасына әсерін зерттеу.

Құрал-жабдықтар:

- 2 шыны ыдыс.

- 100 мл су.

- Ас тұзы немесе минералды заттар.

- Қасық.

- Сағат немесе секундомер.

Жұмыстың барысы:

1. Іле өзені мен Балқаш көлінің тұз құрамын модельдеу. Бірінші ыдысқа таза су (Іле өзені), екінші ыдысқа тұзды су (Балқаш көлінің шығыс бөлігінің тұздылығына сәйкес) құйыңыз.

2. Еру процесін бақылау. Бірінші ыдысқа ас тұзын қосып, оны еру жылдамдығын бақылай отырып араластырыңыз. Еру процесінің су температурасы мен тұздылыққа қалай әсер ететінін қадағалаңыз.

3. Температураның және тұздылықтың еру процесіне әсері. Екінші ыдыстағы тұзды суға қосымша тұз қосып, оның ерігіштік деңгейіне әсерін бақылаңыз. Балқаш көлінің шығыс бөлігіндегі судың тұздылығы жоғары болғандықтан, тұздың артық мөлшерін қосқанда оның ерімей қалуы мүмкін екенін байқаңыз.

Бұл тәжірибе Балқаш көліне Іле өзені арқылы таза судың келуі тұздылықты азайтуға көмектесетінін көрсетеді. Іле өзенінің ағысы төмендесе, Балқаш көліндегі тұз концентрациясы артып, су экожүйесіне кері әсерін тигізуі мүмкін.

Осылайша, практикалық жұмыстар арқылы Іле өзені мен Балқаш көлінің экологиялық жағдайына әсер ететін булану және тұздылық факторларын түсінуге болады.

Қорытынды

Табиғатқа қамқорлық әрбір азаматтың абыройлы міндеті әрі парасатты парызы. Табиғат пен адам егіз өйткені, табиғатсыз адам өмір сүре алмайды. Адам тек ақыл-оймен ғана емес, сезіммен де өмір сүреді. Сондықтан да осы табиғатты сезіне біліп, қадірлеп, оны аялау әр адамның міндеті екенін естен шығармауымыз керек.

Бұл ғылыми жобаны жазу барысында судың тіршілік үшін, адам баласы үшін маңызын жете түсіндім. Мәселен, бір Аралдың тартылуы нәтижесіндегі ұшқан тұзды шаңның Антарктидаға дейін жеткендігі адам баласын қорқытуы қажет деп санаймын. Тіршілікте барлық дүние бір-бірімен тығыз байланысты, үйлесіммен жаратылған. Осы гармонияға нұқсан келу, үйлесімділіктің бұзылуы жер бетінде экологиялық проблемалардың өрши түсуіне әкеліп отыр.

Балқаш көлі мен Іле өзенінің экологиялық мәселелері Қазақстанның табиғи ресурстарын қорғау және тұрақты даму жолындағы маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Бұл жоба Балқаш көлі мен Іле өзенінің қазіргі экологиялық жағдайын, ластанудың негізгі себептерін, көл экожүйесін қорғау қажеттілігін және оны сақтау үшін атқарылуы тиіс шараларды жан-жақты зерттеуге бағытталды. Балқаш көлінің табиғи тепе-теңдігін сақтау, биоалуантүрлілікті қорғау, халықтың ауыз су және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету бүгінгі және келешек ұрпақ үшін маңызды міндеттердің бірі саналады.

Іле өзені арқылы келетін ластаушы заттар, тұрмыстық және өндірістік қалдықтар, су деңгейінің төмендеуі сияқты экологиялық мәселелер Балқаш көлінің жағдайына айтарлықтай зиян келтіруде. Балық популяциясының азаюы, су сапасының төмендеуі және биологиялық әртүрліліктің бұзылуы – көлдің ластануымен және судың тұздық деңгейінің өзгеруімен тікелей байланысты. Іле өзенінің ағысын реттеу, ауыл шаруашылығы мен өндіріс үшін алынатын судың көптігі Балқаш көлінің экожүйесіне қосымша жүктеме түсіруде. Су сапасының нашарлауы халықтың ауыз су қажеттіліктерін қанағаттандыруда да қиындықтар туғызып отыр.

Балқаш көлін сақтау – Қазақстанның табиғи мұрасын, биоалуантүрлілігін және тұрғындардың өмір сүру сапасын қорғау үшін маңызды. Ұсынылған шаралар, соның ішінде экологиялық мониторинг, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, қалдықтарды тазалау технологияларын енгізу және халық арасында экологиялық сауаттылықты арттыру шаралары экожүйенің тұрақтылығын сақтауға көмектеседі. Көршілес елдермен трансшекаралық ынтымақтастықты нығайту арқылы ластану мәселелерін шешіп, су ресурстарын бірлесіп қорғау болашақта экожүйенің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Жас ұрпаққа экологиялық білім беру мен халық арасында табиғатты қорғауға деген саналы көзқарасты қалыптастыру – экологиялық қауіптердің алдын алуға және табиғи ресурстарды қорғауға мүмкіндік береді.

Жобаны жүзеге асыру нәтижесінде Балқаш көлінің экожүйесінің сақталуы мен оның су сапасының жақсаруы күтіледі. Тұрақты экологиялық мониторинг, халық арасында экологиялық мәдениеттің дамуы, және көршілес елдермен ынтымақтастық Балқаш көлінің табиғи тепе-теңдігін сақтап, биоалуантүрлілікті қорғауға мүмкіндік береді. Көлдің экожүйесіне төнетін қауіптерді азайту нәтижесінде жергілікті тұрғындардың денсаулығы мен ауыз су қауіпсіздігі де жақсара түседі.

Ұсыныстар:

1. Экологиялық мониторингті үнемі жүргізіп отыру: Көлдің экологиялық жағдайын тұрақты бақылап, өзгерістерге жедел әрекет ету.

2. Табиғи ресурстарды тиімді басқару: Ауыл шаруашылығы мен өндірісте суды үнемді пайдалану, қалдықтарды тазарту қондырғыларын кеңінен қолдану.

3. Халықаралық ынтымақтастықты дамыту: Трансшекаралық су ресурстарын қорғау және оларды тұрақты пайдалану бойынша көршілес елдермен ынтымақтастық орнату.

4. Экологиялық білім беру: Мектептер мен университеттерде экология және табиғатты қорғау туралы оқу бағдарламаларын дамыту, халық арасында экологиялық сауаттылықты арттыру.

Жобаның қорытындысы бойынша ұсынылған шараларды іске асыру арқылы Балқаш көлі мен Іле өзенінің экожүйесін сақтап, табиғи тепе-теңдікті қорғауға, сондай-ақ Қазақстанның экологиялық тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік бар. Экологиялық мәселелерді шешу үшін бұл шараларды жүйелі түрде жүзеге асыру маңызды, себебі Балқаш көлі – елдің маңызды табиғи байлығы және оны сақтау – баршаның міндеті.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Соседов И. С. и др. Водный баланс и водные ресурсы северного склона Джунгарского Алатау. Алматы: Наука КазССР, 1984.

2. География және табиғат. - 2006, №2.

3. Коринский В.А., Щенев В.А., Душина И.В. Материктер мен мұхиттар географиясы. - Алматы, 2001.

4. Төкенов Б. Географияны оқыту әдістері. – География және табиғат. 2003, 8.

5. Сейсенов А. Географиялық карталарды оқыту. География окружающая среда 2005, №3.

6. Қазақстанның физикалық географиясы. - Алматы, 1999.

7. Қазақстан табиғаты: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС, 2011. Т.З. - 304 бет.

8. Маңғыстау өсімдіктерінің каталогы. - Ақтау, 2006 ж.

9. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ж.

10. Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы.