IQ, ЗЕЙІН ЖӘНЕ МАТЕМАТИКА АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫС

Жайлаубаева Алтын Майканбаевна

Педагогика ғылымдарының магистрі "Райымбек батыр атындағы орта мектеп"КММ математика пәнінің мұғалімі, педагог-сарапшы

E-mail:zh.altyn1979@mail.ru

Аннотация

Мақалада адамның зейін шоғырландыру қабілеті мен интеллект деңгейінің (IQ) математикалық білімді меңгеруге әсері қарастырылады. Зерттеулер негізінде IQ деңгейі жоғары оқушылардың оқу жетістіктері мен есептерді шешу қабілеті жоғары болатыны дәлелденген. Сонымен қатар, зейін тұрақтылығы мен оны дамыту жолдарына талдау жасалып, олардың оқу үлгеріміне, әсіресе математика пәніндегі табысқа ықпалы айқындалған. Мақалада оқушылардың назарын дамытуға арналған практикалық ұсыныстар мен мұғалімдерге арналған әдістемелік кеңестер ұсынылады.

Тірек сөздер:

IQ, зейін, математика, когнитивті қабілеттер, оқу үлгерімі, зейін жаттығулары, оқу процесі, шоғырлану, интеллект, логикалық ойлау.

IQ (Intelligence Quotient) – адамның жалпы интеллектуалдық қабілетінің сандық көрсеткіші. IQ тесттері арқылы ойлау жылдамдығы, логикалық тапсырмаларды шешу, есте сақтау және ақпаратты тез қабылдау қабілеті сияқты когнитивті дағдылар бағаланады. Әдетте, IQ деңгейі 100 ұпайды орташа деп алып қарастырады, ал 130-дан жоғары көрсеткіш өте жоғары интеллект деп есептеледі. Зерттеулер көрсеткендей, IQ деңгейі жоғары балалар ақпаратты жылдам меңгеріп, жаңа концепцияларды жеңіл түсінеді, сондықтан олардың оқу үлгерімі, әсіресе математикалық есептерді шығару қабілеті жиі жоғары болады.​

Мысалы, ғылыми талдауларда жалпы интеллект пен математика үлгерімі арасында өте күшті байланыс бары анықталған (кейбір зерттеулерде корреляция коэффициенті r≈0.7 дейін жетеді)​.

Бір зерттеуде IQ көрсеткіші оқушылардың математика пәнінен алған бағаларындағы айырмашылықтың 52%-ын түсіндірген, яғни интеллект деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым математикада жақсы баға алу ықтималдығы артқан​. Демек, IQ – баланың математикалық қабілетінің маңызды факторы.

Зейіннің маңызы және оқу үлгерімі

Зейін (назар) – адамның ойы мен назарын белгілі бір тапсырмаға шоғырландырып, басқа алаңдатушы факторларды елеусіз қалдыру қабілеті. Зейіннің деңгейі әр оқушыда әртүрлі: кейбір балалар ұзақ уақыт бойы бір іс-әрекетке толық концентрация сақтай алса, енді бірі тез алаңдап, ойын жинақтауда қиналады. Зейін оқу процесінде шешуші рөл атқарады – әсіресе математика сияқты дәлдік пен ойлануды қажет ететін пәндерде. Оқушы есеп шартын мұқият оқып, шығаруға толық кіріскенде ғана тиімді нәтиже шығады; ал егер зейіні басқа жаққа ауытқып кетсе, есептің берілгенін дұрыс түсінбей, қате жіберуі мүмкін. Ғылыми зерттеулер зейін деңгейі мен оқу үлгерімі арасында тікелей байланыс бар екенін дәлелдейді. 9–14 жас аралығындағы 700-ден астам оқушымен жүргізілген зерттеу тұрақты зейін қабілеті жоғары балалардың математика мен оқу бойынша тест нәтижелері де жоғары болғанын көрсетті​.

Яғни, бала қаншалықты жақсырақ концентрация сақтай алса, соғұрлым білімді тез меңгереді және емтихан, бақылау жұмыстары кезінде өз білімін толық көрсете алады. Керісінше, назарын ұстай алмау – баланың үлгеріміне кері әсер ететін факторлардың бірі. Ғалымдар анықтағандай, төменгі сыныптарда мұғалімдері «зейіні тұрақсыз» деп бағалаған балалар екі жылдан кейін математикадан орташа сыныптастарына қарағанда әлдеқайда төмен көрсеткіш көрсеткен​.

Тіпті баланың мінез-құлқы немесе басқа қасиеттері ескерілгеннің өзінде, зейінсіздік дербес түрде оқу үлгерімін құлдырататыны байқалған. Мәселен, бірінші сыныпта зейіні нашар деп танылған оқушылардың математикадан өз қатарластарынан бағдарламаны меңгеру деңгейі 4–7 есе төмен болуы мүмкін екені хабарланған​.Бұл деректердің барлығы зейінді тиімді басқарудың білім алудағы маңыздылығын көрсетеді.

Зейінді шоғырландырудың IQ мен математикаға әсері

Жоғарыда айтылғандай, IQ және зейін – баланың математикалық жетістіктерінің екі түрлі, бірақ өзара байланысты қыры. Интеллектуалдық қабілеті жоғары бала егер өз назарын дұрыс бағыттай алмаса, потенциалын толық пайдалана алмауы мүмкін. Сол сияқты, орташа IQ деңгейіндегі оқушы күшті зейін мен табандылықтың арқасында күрделі тапсырмаларды меңгеріп, үздік нәтижелерге қол жеткізе алады. Ғылыми зерттеулер мұны растайды: бір зерттеуде IQ-сы да, атқарушы функциялары (зейін, жұмыс жады, тапсырмаға беріліп орындау дағдылары) да жоғары балалар тек IQ-сы жоғары, бірақ зейіні төмен құрдастарына қарағанда математикада 3 есе жиі үздік болғаны анықталған​.

Басқаша айтқанда, интеллект пен зейін қабілеті бірігіп әрекет еткенде, баланың оқу жетістігі айтарлықтай өседі. Зейінді мақсатты түрде дамыту арқылы баланың ақыл-ой қабілеттерін де нығайтуға болады. Ғалымдар кішкентай балаларға арнайы зейін жаттығуларын орындатып, оның әсерін зерттеген. Нәтижесінде мұндай жаттығулардан өткен мектепке дейінгі жастағы балалардың IQ көрсеткіштері артқанын байқаған​.Яғни, зейін қою дағдысын үйрету тек баланың назарын жақсартып қана қоймай, жалпы интеллект деңгейіне де оң әсер етеді. Мысалы, Испаниядағы Гранада университетінің зерттеушілері әзірлеген компьютерлік бағдарлама балаларға экранда пайда болатын түрлі тапсырмалар арқылы зейіндерін жаттықтыруға мүмкіндік берген. Ондай тапсырмалар баладан алаңдататын бөтен ақпаратқа көңіл бөлмей, тек қажетті нысанды бақылауды, кейде кері реакция жасауды (импульсті тежеуді) талап етеді​.

Эксперимент қорытындысында осы тренингтен өткен балалар бақылау тобымен салыстырғанда логикалық ойлау тестілерінде жоғары ұпай жинап, миының зейінді бақылауға жауапты бөлімдерінің белсенділігі артқан​, авторларының айтуынша, «зейінді оқыту арқылы балалардың интеллектісін дамытуға және оларды мектептегі оқу процесіне дайындауға болады»​

Суретте ғалымдар баланың басына арнайы EEG құрылғысын киігізіп, компьютер арқылы зейін тапсырмаларын орындатып жатқаны бейнеленген. Мұндай нейробиологиялық зерттеулер зейін шоғырландыру жаттығуларының ми қызметіне және бала IQ-де қалай өзгеріс әкелетінін бақылауға мүмкіндік береді. Нәтижесінде, тұрақты түрде орындалатын зейін жаттығулары балалардың назар тұрақтылығын арттырып қана қоймай, олардың IQ деңгейін жақсартатыны дәлелденген​.

Ерте жастан бастап осындай тренингтерден өткен балалар ақпаратты өңдеу, шешім қабылдау секілді когнитивті міндеттерді жылдам әрі тиімді орындауға бейім келеді. Айта кету керек, математика мен когнитивті қабілеттер бір-біріне өзара ықпал етеді. Егер оқушы математикаға қызығушылықпен зер салып, күрделі тапсырмаларды шешуге уақыт бөлсе, оның миында жаңа нейрондық байланыстар түзіліп, жалпы ақыл-ой қабілеті де дами түседі. Зерттеушілер интеллектуалдық даму мен академиялық жетістік «өзара күшейтетін әсерге» ие деп есептейді​. Яғни, бала математикамен шұғылданған сайын оның интеллектуалдық қабілеті артып, ал интеллектісі жоғарылаған сайын математика пәнін бұрынғыдан да жақсырақ түсінеді. Бұл — үздік оқушылар мен олардың ұстаздары интуитивті түрде білетін қағида: зейін қойып көп еңбектену баланы әрі білімдірек, әрі ақылдырақ етеді.

Оқушылар мен мұғалімдерге арналған кеңестер

Жоғарыдағы ғылыми тұжырымдар негізінде оқушылардың зейінін және жалпы ақыл-ой қабілеттерін дамытуға көмектесетін бірнеше практикалық ұсыныстарды қарастырайық:

Зейін жаттығуларын жасау: Оқу алдында миға "жаттығу" ретінде қысқа ойындар немесе жаттығулар қолданыңыз. Мысалы, бір оқушы 5-6 саннан тұратын тізбек оқысын, екінші оқушы оны кері тәртіпте қайталап көрсін – бұл жаттығу есте сақтау мен зейінді тұрақтандыруды дамытады​.Сол сияқты, назарды дамытуға арналған пазлдар, судоку, логикалық ойындар да пайдалы. Мұғалімдер сабақ басында немесе арасында осындай шағын тапсырмалар қойып, оқушылардың ойы сергек болуын қамтамасыз ете алады.

Алаңдатушыларды азайту: Үйде сабақ оқығанда немесе сыныпта тапсырма орындағанда, айналада телефон, теледидар сияқты көңіл бөлетін заттарды мүмкіндігінше шектеу керек. Тыныш, жақсы жарықталған орта зейінді шоғырландыруға көмектеседі. Мұғалімдер сыныпта жұмыс барысында тәртіпті сақтап, әр оқушының тапсырмаға ден қоюын қадағалай алады (мысалы, қажет емес заттарды партада ұстамау, тек қажетті оқу құралдарын пайдалану).

Уақытты басқару және үзіліс алу: Ұзақ уақыт бойы үздіксіз оқу зейінді шаршатуы мүмкін. Сондықтан 30-40 минут шоғырланып жұмыс жасағаннан кейін 5-10 минуттық шағын үзіліс жасаған тиімді. Үзіліс кезінде жеңіл жаттығу жасап немесе таза ауа жұту миға оттегін жеткізіп, келесі оқу кезеңінде назарды қайта жинауға жәрдемдеседі. Бұл әдісті мұғалімдер сабақ кезінде де қолдана алады (мысалы,  «сергіту сәті» арқылы).

Мотивация және қызығушылық: Оқушының пәнге қызығушылығы артқан сайын, ол оған көбірек көңіл бөледі. Мұғалімдер математиканы өмірмен байланыстырып, қызықты тапсырмалар беру арқылы оқушының пәнге деген ынтасын оята алады​.Өз кезегінде, қызығушылық пайда болған бала есепті шешуге бар назарын салатыны анық. Үйде ата-аналар баламен бірге күнделікті тұрмыста кездесетін шағын есептерді (дүкенде есептеу, рецепт бойынша өлшеу т.б.) шығарып, оның зейінін және математикалық түсінігін қолдап отыруына болады.

Дұрыс ұйқы және денсаулық: Ми тиімді жұмыс істеуі үшін дені сау, тынық болуы керек. Түнгі ұйқысы қанбаған немесе дұрыс тамақтанбаған баланың зейіні сабақта шашыраңқы болатыны жиі байқалады. Сондықтан оқушыларға күнделікті жеткілікті (жас ерекшелігіне сай 8-10 сағат) ұйықтау, пайдалы тағамдар жеу және физикалық белсенділікті сақтау маңызды. Физикалық жаттығу да ми қызметін жақсартып, зейінді арттыруға көмектесетіні ғылымда дәлелденген.

Қорытынды

Қорытындылай келе, IQ, зейін және математикалық қабілеттер бір-бірімен тығыз байланысты. IQ – баланың оқу материалын түсіну жылдамдығы мен тереңдігін анықтайтын фактор болса, зейін – сол білімді тиімді игеру құралы. Жоғары интеллектің пайдасын толық көру үшін оқушы өз назарын дұрыс бағыттап, ұстай білуі қажет. Зейінін шоғырландыра алатын бала күрделі міндеттердің өзін шешіп, өз дарынын жүзеге асыра алады. Ғылыми зерттеулер назарды дамыту арқылы интеллектіні де белгілі бір деңгейде жоғарылатуға болатынын көрсетіп отыр​, яғни ақыл-ой қабілеті толығымен бекітілген шама емес, оны еңбектену арқылы жетілдіруге болады. Математика пәні – логика мен зейінді талап ететіндіктен, бұл екі қасиетті ұштай түсетін керемет алаң. Мұғалімдер үшін осы байланыстарды түсіну оқыту процесінде өте маңызды: әр оқушының зейін деңгейіне көңіл бөлу, қажет жағдайда оны дамытуға жаттығулар қолдану, әрі әр баланың интеллектуалдық мүмкіндіктерін барынша ашуға жағдай жасау – сапалы білімнің кепілі. Оқушыларға айтар кеңес – өз мүмкіндіктеріңізді “қатты ақылды емеспін” деп шектемеңіздер; керісінше, зейін қою, тырысу арқылы миыңызды шынықтырып, ақыл-ой қабілеттеріңізді үздіксіз дамытыңыздар. Есеп шығаруда қиындық кездесссе, көңілді жинақтап, түрлі тәсілден қаймықпай, қайталап көріңіз. Өзіңізге деген сенім мен тұрақты зейін арқылы сіз кез келген математикалық шыңды бағындыра алатындығыңыз ғылымда да, өмірде де дәлелденген ақиқат!

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Blair, C., & Razza, R. P. (2007). Relating effortful control, executive function, and false belief understanding to emerging math and literacy ability in kindergarten. Developmental Psychology, 43(6), 1467–1479.

2. Deary, I. J., Strand, S., Smith, P., & Fernandes, C. (2007). Intelligence and educational achievement. Intelligence, 35(1), 13–21.

3. Alloway, T. P., & Alloway, R. G. (2010). Investigating the predictive roles of working memory and IQ in academic attainment. Journal of Experimental Child Psychology, 106(1), 20–29.

4. Posner, M. I., & Rothbart, M. K. (2005). Influencing brain networks: Implications for education. Trends in Cognitive Sciences, 9(3), 99–103.

5. Diamond, A., & Lee, K. (2011). Interventions shown to aid executive function development in children 4 to 12 years old. Science, 333(6045), 959–964.

6. Jaeggi, S. M., Buschkuehl, M., Jonides, J., & Perrig, W. J. (2008). Improving fluid intelligence with training on working memory. Proceedings of the National Academy of Sciences, 105(19), 6829–6833.

7. Rueda, M. R., Posner, M. I., & Rothbart, M. K. (2005). The development of executive attention: Contributions to the emergence of self-regulation. Developmental Neuropsychology, 28(2), 573–594.

8. OECD (2014). Measuring innovation in education: A new perspective, educational research and innovation. OECD Publishing.