Талғатұлы Санжар

Университет Туран

Халықаралық қатынастар Мо 231 (4) 2 топ студенті

Ислам дінінің Қазақстан еліндегі рөлі

Кеңестік дәуір кезінде дінге, әсіресе исламға теріс көзқарас қалыптасты. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ислам діні қайта өркендей бастады. Қазіргі таңда ислам діні қоғамдағы рухани, әлеуметтік тұрақтылықты нығайтатын маңызды факторлардың бірі ретінде қарастырылады.

Аңдатпа:

Бұл мақалада Ресей Федерациясының Украинаға қатысты 2014–2022 жылдар аралығындағы сыртқы саясаты халықаралық қатынастардағы реализм теориясы негізінде сарапталады. Мақалада Қырым аннексиясы мен 2022 жылғы басып кіру оқиғалары реализмнің негізгі қағидаттары — ұлттық мүдде, күш тепе-теңдігі, мемлекет үстемдігі және халықаралық анархия — тұрғысынан талданады. Сонымен қатар, Ресейдің сыртқы саясат тұжырымдамалары мен халықаралық аренадағы әрекеттеріне реалистік баға беріледі.

Кілт сөздер: сыртқы саясат, реализм, Украина, ұлттық мүдде.

Мақсаты:

Ислам дінінің Қазақстандағы тарихи және қазіргі заманғы рөлін жан-жақты талдау. Атап айтқанда, исламның қазақ халқының мәдениеті мен руханиятына ықпалын, оның дәстүрлі өмір салтымен байланысын ашып көрсету. Сонымен қатар зайырлы мемлекет жағдайында дін мен қоғам арасындағы үйлесімді қарым-қатынасты зерделеу, исламның халықтың рухани өміріндегі орны мен әлеуметтік тұрақтылықты сақтаудағы қызметін бағалау көзделеді.Мақалада радикализм мен діни экстремизм қаупіне байланысты туындайтын мәселелерге назар аударыла отырып, діннің теріс интерпретацияларына қарсы иммунитет қалыптастыру жолдары ұсынылады. Бұдан бөлек, Қазақстандағы діни саясаттың негізгі бағыттарын, мемлекеттің дәстүрлі исламды қолдау тетіктерін және жастар арасында діни сауаттылықты арттырудың маңызын көрсету де басты міндеттердің бірі болып табылады.Сондай-ақ исламның жаһандану жағдайындағы дамуына, дінаралық және ұлтаралық келісімдегі рөліне назар аударып, оны ел бірлігі мен тұрақтылығын нығайту құралы ретінде қарастыру мақала мазмұнының өзегін құрайды.

Мақалада ислам дінінің Қазақстандағы тарихи орны, рухани және әлеуметтік маңызы, сондай-ақ мемлекет пен дін қарым-қатынасы аясындағы өзекті мәселелер талданады.Ислам діні қазақ даласына VIII ғасырда енгенімен, оның халық өміріндегі орны біртіндеп қалыптасты. Араб халифатының Орта Азияға жасаған жорықтары нәтижесінде ислам алғаш рет Оңтүстік Қазақстан аймақтарында тарала бастады. Әсіресе Сыр бойындағы қалалар мен Түркістан, Отырар сияқты мәдени орталықтарда ислам діні рухани өмірдің негізіне айналды. Бұл өңірлер ислам өркениетінің көрнекті орталықтарына айналып, мұнда медреселер мен мешіттер салынып, ғылым мен білім дамыды.Х ғасырда Қарахан мемлекетінің исламды ресми дін ретінде қабылдауы – исламның түркі халықтары арасында кеңінен таралуына жол ашты. Бұл тарихи оқиға қазақ халқының рухани-мәдени болмысында түбегейлі бетбұрыстарға себеп болды. Дін мен дәстүр арасындағы байланыс тереңдей түсті: ислам этикасы, әдеп нормалары мен шариғат талаптары халықтың салт-санасына, тұрмыс-тіршілігіне ықпал етті. Жергілікті дәстүрлер ислам нормаларымен үйлесім тауып, ерекше рухани синтез қалыптасты.

Ислам діні тек сенім жүйесі ретінде ғана емес, сонымен қатар мәдениетті, білім мен ғылымды дамытуға үлкен әсер етті. Отырарда дүниеге келген әл-Фараби, Жетісу мен Түркістан өңірінде өмір сүрген көптеген ғұламалар ислам философиясы мен ғылымының дамуына зор үлес қосты. Орта ғасырлардағы Қазақстан аумағы ислам өркениетінің маңызды бір бөлшегіне айналды. Осылайша, ислам діні қазақ халқының дүниетанымы мен рухани әлемін ғасырлар бойы қалыптастырып, бүгінгі күнге дейін жеткен құндылықтардың негізіне айналды.Қазақстан аумағына ислам VIII ғасырда тарай бастады. Қарахан мемлекеті исламды ресми дін ретінде қабылдаған алғашқы түркі мемлекеті болды. Ислам діні қазақ халқының салт-дәстүрімен үйлесім тауып, ханафи мәзһабы негізінде таралды. Бұл бағыт – төзімділікке, бейбіт қатар өмір сүруге негізделген. 1991 жылдан кейін мешіттер саны күрт өсті, діни басқарма (ҚМДБ) құрылды. Діни еркіндік пен рухани жаңғыру қатар жүре бастады. Діни білім берудің ресми арналары ашылды.Ислам діні халықтың рухани қажеттілігін өтеп қана қоймай, жастарды тәрбиелеу, отбасы құндылықтарын насихаттау сияқты әлеуметтік бағыттарда да белсенді қолданыла бастады.Қазақстан Республикасы – зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет. Бұл қағида еліміздің Конституциясында бекітілген және дін мен мемлекеттің ара жігін нақты ажыратуға негізделген. Алайда, зайырлылық ұстанымы дінге қарсы бағытталған идеология емес. Керісінше, ол – діни сенім бостандығын, конфессияаралық татулықты қамтамасыз ететін, қоғамда бейбітшілік пен келісімді сақтауға бағытталған ұстаным. Осы тұрғыда ислам діні мен зайырлы мемлекет арасындағы қатынас өзара түсіністік пен сыйластыққа негізделіп отыр.

Қазақстанда ислам діні халықтың басым көпшілігі ұстанатын дәстүрлі дін болғанымен, мемлекет ешбір дінді артық не кем санамайды. Барлық діндерге тең мүмкіндік беріліп, олардың қызметі заң аясында реттеледі. Бұл – Қазақстандағы діни алауыздықтың алдын алып, тұрақтылықты сақтауға бағытталған саясаттың бір бөлігі. Сонымен қатар, мемлекет пен діни бірлестіктер арасында әріптестік қатынастар орнаған. Мысалы, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы (ҚМДБ) мемлекеттің рухани қауіпсіздік саясатына қолдау көрсетіп, халық арасында дәстүрлі исламды насихаттау жұмыстарын белсенді жүргізіп келеді. Зайырлылық ұстанымдарының аясында мемлекет діннің қоғамдағы орнына бейтарап қарай отырып, діннің радикалдануы мен саясилануына жол бермеуді көздейді. Соңғы жылдары діни экстремизм мен терроризмге қарсы күреске ерекше назар аударылып отыр. Бұл ретте Қазақстанда ақпараттық-ағартушылық топтар, теологтар мен дінтанушылар халықпен белсенді жұмыс жүргізуде.

Мемлекет діни сауаттылықты арттыру, жастарды жат ағымдардан сақтау бағытында кешенді іс-шаралар қабылдауда.Осылайша, Қазақстандағы зайырлылық саясаты – діннің рухани мәнін сақтау мен қоғамдағы бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету арасындағы тепе-теңдікті табуға бағытталған. Ислам діні бұл тұрғыда қоғамды имандылыққа, әділдікке, адамгершілікке тәрбиелейтін күш ретінде танылып отыр. Зайырлылық пен дәстүрлі ислам құндылықтарының үйлесімі – қазіргі Қазақстан қоғамының дамуына оң ықпал ететін маңызды факторлардың бірі.Қазақстан – зайырлы мемлекет. Мемлекет пен діннің арасы нақты ажыратылғанымен, өзара әріптестік қатынас бар. Мемлекет діни бірлестіктерге заң аясында еркіндік бере отырып, радикализмнің алдын алу, дәстүрлі бағытты қолдау жұмыстарын жүзеге асырады. XXI ғасырдың өзекті қауіптерінің бірі – діни радикализм мен экстремизм. Бүгінде әлемнің көптеген елдерінде дін атын жамылып, түрлі теріс идеологияларды насихаттайтын топтар белсенді әрекет етуде. Бұл мәселе Қазақстан үшін де өзектілігін жоғалтпайды. Тәуелсіздік жылдарында дінге бет бұрған халықтың арасында діни сауатсыздық пен сырттан келген радикалды идеологиялардың әсеріне ұшыраған азаматтардың саны артты. Мұндай құбылыстар елдің рухани тұтастығына, қоғамдық келісім мен тұрақтылыққа үлкен қауіп төндіреді. Радикализмнің басты себебі – діни білімнің жеткіліксіздігі мен сенімге емес, сыртқы насихатқа негізделген көзқарастардың қалыптасуы. Әсіресе жастар арасында интернет арқылы таралатын жалған уағыздар мен агрессивті діни идеялар олардың санасын улап, дәстүрлі ислам құндылықтарынан алшақтатуда. Қазақстандағы кейбір радикалдық ұйымдар мен ағымдардың негізгі ерекшелігі – олар исламның атын жамылып, қоғамды іштей ірітуді көздейді. Мұндай жағдайларда қоғамда дінге деген үрей мен сенімсіздік туындауы мүмкін, бұл – діни радикализмнің аса қауіпті тұсы. Қазақстан мемлекеті бұл қауіпке қарсы кешенді саясат жүргізіп келеді. Ресми органдар тарапынан діни экстремизм мен терроризмнің алдын алу жөнінде арнайы мемлекеттік бағдарламалар қабылданған. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы мен жергілікті имамдар, теолог мамандар халықпен белсенді жұмыс жүргізіп, дәстүрлі исламды түсіндіруде. Сонымен қатар, мектептер мен жоғары оқу орындарында дінтану пәндері арқылы діни сауаттылық деңгейін арттыру жұмыстары жүргізілуде.

Рухани қауіпсіздік – тек мемлекеттік саясаттың емес, бүкіл қоғамның ортақ жауапкершілігі. Әрбір азамат, отбасы, білім беру мекемесі мен діни ұйым жастарды теріс жолдан сақтандыруға атсалысуы қажет. Қазақстандағы рухани қауіпсіздік – діни сенім бостандығы мен ұлттық бірлікті сақтаудың негізгі тіректерінің бірі. Сол себепті діни идеологиялық қауіптерге қарсы тұру – тек құқық қорғау органдарының ғана емес, бүкіл елдің міндеті. Осы бағыттағы жұмыстар тек қауіптің алдын алып қана қоймай, халықтың рухани тұтастығын нығайтып, ұлттың болашағына сенімділік орнатады. Дәстүрлі ислам құндылықтарына сүйене отырып, Қазақстан радикализмге қарсы тиімді үлгі қалыптастырып келеді. Соңғы жылдары радикалды діни ағымдардың белсенділігі байқалды. Кей жастардың не себепті радикал ағымдарға тартылатыны толық зерттеуді қажет етеді. Қазақстан радикализммен күресте алдын алу шараларына басымдық береді.
Дін саласындағы саясат – қоғамдағы тұрақтылықтың кепілі. Осы орайда ақпараттық түсіндіру жұмыстары, діни сауаттылықты арттыру бағдарламалары қолға алынуда.

Ислам – қазақ халқының рухани өмірінің ажырамас бөлігі. Қазіргі Қазақстанда ислам діні бейбітшілік пен татулықты нығайтуда маңызды рөл атқарады. Ислам дінінің рөлі тек сенім шеңберімен шектелмей, ұлттық бірлік, рухани тәрбие мен мәдени мұраларды сақтау бағытында да кеңінен көрініс табуда. Қазақстандағы ислам – дін мен зайырлы қоғамның үйлесімді үлгісі. Дегенмен, Қазақстанда дін саласына қатысты саясат өзара құрмет пен әріптестікке негізделген. Мемлекет діни сенім бостандығын қамтамасыз ете отырып, радикалды ағымдардың таралуына тосқауыл қою бағытында жүйелі шаралар қабылдауда. Бүгінгі таңда Қазақстанда дәстүрлі ислам бағыты – ханафи мәзһабы насихатталып, діни білім беру мен ағарту ісі мемлекет тарапынан қолдау тауып отыр. Дін саласында өзекті мәселелердің бірі – радикализм мен теріс ағымдардан қорғану. Соңғы жылдары әлемде дін атын жамылған экстремистік топтардың әрекеті белең алып, бұл жағдай Қазақстан қоғамына да әсерін тигізуде. Жастардың діни сауатсыздығы, әлеуметтік мәселелер және интернет арқылы таралатын жалған насихат кейбір азаматтардың теріс жолға түсуіне себеп болуда. Сондықтан мемлекет пен қоғам бірлесе отырып, радикализмнің алдын алуға бағытталған идеологиялық және ағартушылық жұмыстарды күшейтіп келеді. Бүгінгі күні ислам діні Қазақстан қоғамындағы бейбітшілік пен тұрақтылықты нығайтуда үлкен рөл атқаруда. Ол адамгершілік пен имандылықты, отбасылық құндылықтарды насихаттай отырып, ұлттың рухани иммунитетін қалыптастырады. Мешіттер тек құлшылық орындары емес, сонымен бірге тәрбие мен білім беру орталықтарына айналып отыр. Имамдар халықпен тығыз байланыс орнатып, жастарға дұрыс бағыт-бағдар беруде белсенді жұмыс істеуде. Ислам діні – тек дін ғана емес, ол ұлттық бірегейліктің де негізі. Қазақтың дәстүрі мен діні арасындағы үйлесімділік ұлттық сананы сақтаудың маңызды факторы болып табылады. Сондықтан мемлекет те, қоғам да осы рухани мұраны көздің қарашығындай сақтау жолында біріге еңбек етуі қажет. Ислам – тек өткеннің естелігі емес, болашақтың берік тірегі. Ол адамды рухани тұрғыдан тәрбиелеумен қатар, елдің бірлігі мен ынтымағын нығайтуға қызмет етеді.

Негізгі құжаттар мен халықаралық келісімдер

1. Қазақстан Республикасы Конституциясы (1995 ж.)

– 1-бап, 1-тармақ: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады».

– 22-бап: «Әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы бар». https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_

2. «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» ҚР Заңы (2011 ж., №483-IV)

– Бұл заң Қазақстандағы діни бірлестіктердің қызметін, тіркелу тәртібін және діни қызметті реттейді. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1100000483

3. БҰҰ Адам құқықтары жалпыға бірдей декларациясы (1948 ж.)

– 18-бап: «Әркімнің ой, ар-ождан және дін бостандығына құқығы бар».https://www.un.org/en/about-us/universal-declaration-of-human-rights

4. ЕҚЫҰ (OSCE) – Адам өлшемі жөніндегі міндеттемелер жинағы

– Бұл құжатта дін бостандығы мен сенім еркіндігіне қатысты Еуропа Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымының стандарттары көрсетілген. https://www.osce.org/odihr/36426

5. «Дін және дәстүр» тұжырымдамасы – Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы (ҚМДБ)

– Дәстүрлі ислам құндылықтарын ұлттың рухани мұрасымен үйлестіру тұжырымдамасы.

https://www.muftyat.kz/kk/articles/islam-and-tradition/

6. Қазақстан Республикасының 2021–2025 жылдарға арналған діни экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимыл жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы

– Елдегі рухани қауіпсіздік пен діни тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатындағы стратегиялық құжат. https://www.gov.kz/memleket/entities/din/documents/details/216203

7. UNESCO – Дінаралық диалог жөніндегі декларациялар мен бастамалар

– Ислам мен басқа діндер арасындағы бейбіт қатар өмір сүруді насихаттайтын халықаралық келісімдер. https://en.unesco.org/themes/intercultural-dialogue/interreligious