ЖАСАНДЫ ИНТЕЛЛЕКТ ДАМУЫ

«Тұран» университеті,

«Қаржы» мамандығының

3 курс студенті

Дәулетбек А.Е

Жетекші:Қаршығаева А.А

ЖАСАНДЫ ИНТЕЛЛЕКТ ДАМУЫ

Аңдатпа. Бұл мақалада жасанды интеллект (ЖИ) технологиясының дамуы, оның қазіргі қоғамдағы орны және келешектегі мүмкіндіктері жан-жақты талданады. Жасанды интеллекттің негізгі түрлері мен жұмыс істеу принциптері қарастырыла отырып, оның білім беру, медицина, өнеркәсіп, көлік және басқа да салалардағы қолдану аясы сипатталады. Сонымен қатар, ЖИ-дың дамуы адам еңбегін жеңілдету мен тиімділікті арттыруға ықпал ететіні атап көрсетіледі. Алайда, бұл үдерістің этикалық, құқықтық және әлеуметтік аспектілері де назардан тыс қалмайды. Мақалада ЖИ-дың даму барысындағы артықшылықтарымен қатар, ықтимал қауіптері мен сын-тегеуріндеріне де шолу жасалады. Авторлар ЖИ-дың адамзат болашағына әсері туралы түрлі пікірлерді сараптай отырып, осы саланың әрі қарайғы даму перспективаларын болжайды.

Түйін сөздер: жасанды интеллект, технология, цифрлық трансформация, этика, болашақ, автоматтандыру.

Аннотация. В данной статье всесторонне анализируется развитие технологий искусственного интеллекта (ИИ), его место в современном обществе и перспективы на будущее. Рассматриваются основные виды ИИ и принципы его функционирования, а также описываются сферы применения в образовании, медицине, промышленности, транспорте и других отраслях. Подчёркивается, что развитие ИИ способствует облегчению человеческого труда и повышению эффективности. Вместе с тем не остаются без внимания этические, правовые и социальные аспекты этого процесса. В статье освещаются как преимущества развития ИИ, так и возможные угрозы и вызовы. Авторы анализируют различные точки зрения на влияние ИИ на будущее человечества и делают прогнозы относительно дальнейших направлений развития этой сферы.

Ключевые слова: искусственный интеллект, технологии, цифровая трансформация, этика, будущее, автоматизация.

Abstract. This article provides a comprehensive analysis of the development of artificial intelligence (AI) technologies, their role in modern society, and prospects for the future. It examines the main types of AI and their principles of operation, as well as areas of application in education, healthcare, industry, transportation, and other fields. The article emphasizes that AI development contributes to easing human labor and improving efficiency. At the same time, ethical, legal, and social aspects of this process are not overlooked. Both the advantages and potential threats and challenges of AI development are discussed. The authors analyze different viewpoints on the impact of AI on the future of humanity and offer predictions regarding the further development of this field.

Keywords: artificial intelligence, technologies, digital transformation, ethics, future, automation.

Кіріспе

XXI ғасыр – технологиялар ғасыры. Бұл дәуірде адамның өмір сүру дағдысы мен қоғам құрылымы түбегейлі өзгеріске ұшырап отыр. Соның ішінде ерекше қарқынмен дамып келе жатқан саланың бірі – жасанды интеллект (ЖИ). Бұл технология адамның танымдық әрекеттерін еліктейтін, кейде тіпті асып түсетін, машина мен бағдарламалардың кешенді жүйесіне айналуда. Жасанды интеллект тек ақпаратты өңдеумен ғана шектелмей, логикалық шешім қабылдау, үйрену, бейімделу сынды күрделі функцияларды да атқара алады.

Жасанды интеллект – адамның ойлау қабілетін модельдейтін, дербес шешім қабылдай алатын жүйе. Бұл ұғым алғаш рет 1956 жылы Дартмут конференциясында ұсынылған болатын. ЖИ дамуын шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады:

Кесте 1- ЖИ дамуын шартты түрде бірнеше кезеңдері

Жасанды интеллект үш негізгі түрге бөлінеді. Бірінші – Тар ЖИ (Narrow AI), яғни бір ғана міндетті атқаратын жүйелер. Мысалы, Siri немесе мәтін аудармашылар осы топқа жатады (Russell & Norvig, 2021, p. 102). Екінші түрі – Жалпы ЖИ (General AI). Бұл әмбебап интеллект, яғни адаммен тең дәрежеде ойлай алатын жүйе. Алайда бұл түр қазіргі таңда теориялық деңгейде ғана бар. Үшінші – Супер ЖИ (Super AI). Бұл гипотетикалық деңгейдегі интеллект, яғни адамның зияткерлік қабілетінен асып түсетін жүйелер болып есептеледі (Kurzweil, 2005, p. 206).

Жасанды интеллект қазіргі таңда көптеген салада табысты қолданылуда. Білім беру саласында оқытуды дербестендіру, студенттерді бағалауда автоматтандыру жұмыстары кеңінен жүргізілуде (Қараев, 2021, 78–6 б.). Медицина саласында ЖИ диагностиканы автоматтандыруға, емдеу жоспарын жасауға және биомедициналық зерттеулерге мүмкіндік береді (Tegmark, 2018, p. 176).

Жасанды интеллектті дамытудың көптеген артықшылықтары бар. Ең алдымен, ол еңбек өнімділігін арттырады, адамның қателік жасау ықтималдығын азайтады және үлкен көлемдегі ақпаратты тез әрі тиімді талдауға мүмкіндік береді (Бекенов, 2019, 57-б.; Goodfellow et al., 2016, p. 135). Мысалы, өндірісте ЖИ арқылы көптеген процестер автоматтандырылып, адам ресурсын үнемдеуге жағдай жасалды. Алайда жасанды интеллекттің дамуымен бірге белгілі бір қауіптер де туындайды. Ең алдымен, бұл жұмыс орындарының қысқаруы мәселесімен байланысты. Автоматтандырылған жүйелер кейбір мамандықтарды қажетсіз етіп, адамдарды еңбек нарығынан ығыстырып шығаруы мүмкін. Сонымен қатар, ЖИ шешімдерінің әділеттілігі мен бейтараптығы, деректердің құпиялығы және адамның таңдау еркіндігіне әсері сияқты этикалық мәселелер де өзекті болып отыр (Myrzakulova, 2022, 105-б.; Tegmark, 2018, p. 215).

Жасанды интеллекттің қоғам өміріне енуі құқықтық және этикалық мәселелерді алға тартады. Қазіргі таңда әлем елдері ЖИ-ды заң аясында басқарудың тиімді жолдарын іздестіруде. Мәселен, Еуропалық Одақ 2021 жылы жасанды интеллектке қатысты алғашқы заңнамалық актілердің жобасын ұсынды. Ал Қазақстанда бұл бағытта алғашқы қадамдар «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы аясында көрініс тапты. Жасанды интеллект жүйелерінің шешімдері үшін кім жауапты болады, адам мен машина арасындағы жауапкершілік қай шекте бөлінеді деген сұрақтар жауабын табуы тиіс. Сонымен қатар, жасанды интеллекттің адам құқығы мен бостандығына зиян келтірмей жұмыс істеуін қамтамасыз ететін этикалық кодекстер мен стандарттар қабылдау қажеттілігі туындап отыр (Сейітқазина, 2020, 41-б.).

Жасанды интеллект (ЖИ) ұғымы алғаш рет 1956 жылы Дартмут колледжінде өткен ғылыми конференцияда ресми түрде қолданылды. Осы кезеңнен бастап бұл бағыт ғылым мен технологияның аса өзекті саласына айналды. ЖИ-дың даму тарихын бірнеше маңызды кезеңдерге бөліп қарастыруға болады.

Бірінші кезең – символдық ЖИ (1950–1970 жж.). Бұл кезеңде зерттеушілер адамның ойлау логикасын еліктейтін алгоритмдер құруға тырысты. Осы уақыт аралығында ЖИ жүйелері негізінен символдар мен логикалық ережелерге негізделген болатын. ЖИ-дың алғашқы мысалдары ретінде шахмат ойнайтын машиналар мен қарапайым есептерді шешетін бағдарламаларды атауға болады. Алайда бұл жүйелер нақты тәжірибеге бейімделе алмайтын, яғни иілгіштігі төмен болатын (Russell & Norvig, 2021, p. 28).

Екінші кезең – эксперттік жүйелер кезеңі (1970–1990 жж.). Бұл кезеңде нақты бір салада маманданған, білім базасы мен логикалық ережелерге сүйенетін ЖИ жүйелері дамыды. Мысалы, медицинада қолданылған MYCIN жүйесі жұқпалы ауруларды диагностикалау үшін қолданылды. Мұндай жүйелер белгілі бір саланың сарапшы маманы сияқты жұмыс істей алатын дәрежеге жетті. Дегенмен, олар жаңа жағдайларға бейімделу қабілеті төмен болды, сондықтан шектеулі қолдану аясында ғана тиімді жұмыс істей алды (Қараев, 2021, 45-б.).

Үшінші кезең – машиналық оқыту мен нейрондық желілердің қайта жандануы (1990–2010 жж.). Бұл уақыт аралығында компьютерлердің есептеу қуаты артты, ал үлкен көлемдегі мәліметтерді (Big Data) сақтау мен өңдеу мүмкіндігі пайда болды. Соның нәтижесінде машиналық оқыту (Machine Learning) және жасанды нейрондық желілер (Artificial Neural Networks) секілді әдістер кеңінен қолданыла бастады. Бұл жүйелер нақты деректер негізінде үйреніп, жаңа ақпаратқа икемделе алатын болды. Бұл кезеңде мәтін мен сөйлеуді тану, бейнелерді талдау және машиналық аударма салаларында айтарлықтай ілгерілеушілік байқалды (Goodfellow et al., 2016, p. 89).

Төртінші кезең – қазіргі кезең немесе терең оқыту дәуірі (2010 жылдан бүгінге дейін). Жасанды интеллекттің қазіргі даму кезеңі терең оқыту (Deep Learning) әдістерімен тығыз байланысты. Бұл әдіс көпқабатты нейрондық желілерді пайдалану арқылы өте күрделі мәліметтерді талдауға мүмкіндік береді. Мысалы, бейнелерді тану, тілдік модельдер (GPT, BERT), автономды автокөліктер және медициналық диагностикада қолданылатын ЖИ жүйелері дәл осы терең оқыту әдістерінің негізінде жұмыс істейді. GPT (Generative Pre-trained Transformer) секілді үлкен тілдік модельдер табиғи тілді түсіну және генерациялау саласында төңкеріс жасады. Бұл модельдер миллиардтаған мәтіндік деректерді оқып, тілдік құрылымдар мен мағыналарды терең меңгере алады (Tegmark, 2018, p. 142; Kurzweil, 2005, p. 206).

Сондай-ақ, осы кезеңде үлкен деректер (Big Data) мен бұлттық технологиялар ЖИ-дың қолжетімділігін арттырды. ЖИ енді тек зертханалар мен университеттерде ғана емес, ірі корпорациялар мен тіпті қарапайым пайдаланушыларға да қолжетімді құралға айналды. ЖИ алгоритмдерін қолданатын сервистер – YouTube ұсынатын бейнелер, Instagram-дағы жаңалықтар таспасы немесе Netflix-тің фильм ұсыну жүйелері – бүгінде күнделікті өмірдің ажырамас бөлігіне айналды (Brynjolfsson & McAfee, 2014, p. 115).

Қазақстанда да жасанды интеллекттің дамуы «Цифрлық Қазақстан» бағдарламасы аясында қолдау тапты. Мемлекеттік басқаруда, білім беру мен денсаулық сақтау салаларында ЖИ технологияларын енгізу бағытында нақты қадамдар жасалып жатыр.

Диаграмма 1 – Жасанды интеллект даму кезеңдері

Жасанды интеллект (ЖИ) – адамзат тарихындағы ең ірі технологиялық серпілістердің бірі. Оның даму жолы қарапайым ережелерге негізделген символдық жүйелерден басталып, бүгінгі таңда терең оқыту (deep learning), үлкен тілдік модельдер (LLM), нейрожелілік желілер, автономды жүйелер мен өзіндік үйрену қабілеті бар күрделі алгоритмдерге дейін жетті. Бұл – тек техникалық жетістік емес, сонымен қатар адамның табиғатын, оның танымдық процестерін, шешім қабылдау дағдысын тереңірек түсінуге ұмтылыс.

ЖИ-дың дамуымен адамзат өркениетінің жаңа кезеңі басталды деуге толық негіз бар. Бұл технология бүгінде тек ғылым мен өндірісте ғана емес, күнделікті өмірімізде – қаржы, медицина, көлік, білім беру, ақпарат тарату, ауыл шаруашылығы, тіпті шығармашылық салаларда кеңінен қолданыс табуда. Мысалы, ЖИ негізіндегі сараптамалық жүйелер ауруларды ерте анықтауға, тиімді емдеу жолдарын ұсынуға көмектеседі. Білім беру саласында оқушылардың жеке қабілетіне бейімделген оқыту әдістері енгізіліп, оқу процесінің тиімділігі арттырылуда. Сонымен қатар, ЖИ автоматтандырылған жүйелер арқылы өндіріс пен логистиканың үдерістерін оңтайландырып, адам еңбегін жеңілдетуге мүмкіндік беріп отыр.

Қорытынды

Жасанды интеллект (ЖИ) – адамзат тарихындағы ең ірі технологиялық серпілістердің бірі. Оның даму жолы қарапайым ережелерге негізделген символдық жүйелерден басталып, бүгінгі таңда терең оқыту, үлкен тілдік модельдер, автономды жүйелер мен өзіндік үйрену қабілеті бар күрделі алгоритмдерге дейін жетті. Бұл – тек техникалық жетістік емес, сонымен қатар адамның табиғатын, оның танымдық процестерін, шешім қабылдау дағдысын тереңірек түсінуге ұмтылыс.

ЖИ-дың дамуымен адамзат өркениетінің жаңа кезеңі басталды деуге толық негіз бар. Бұл технология бүгінде тек ғылым мен өндірісте ғана емес, күнделікті өмірімізде – қаржы, медицина, көлік, білім беру, ақпарат тарату, ауыл шаруашылығы, тіпті шығармашылық салаларда кеңінен қолданыс табуда. Мысалы, ЖИ негізіндегі сараптамалық жүйелер ауруларды ерте анықтауға, тиімді емдеу жолдарын ұсынуға көмектеседі. Білім беру саласында оқушылардың жеке қабілетіне бейімделген оқыту әдістері енгізіліп, оқу процесінің тиімділігі арттырылуда. Сонымен қатар, ЖИ автоматтандырылған жүйелер арқылы өндіріс пен логистиканың үдерістерін оңтайландырып, адам еңбегін жеңілдетуге мүмкіндік беріп отыр.

Алайда, ЖИ-дың дамуымен қатар жаңа қауіптер мен сын-қатерлер де пайда болуда. Ең алдымен, бұл – жұмыс орындарының қысқаруы, адам мен машинаның жауапкершілік шекарасының бұлыңғырлануы, әлеуметтік теңсіздіктің тереңдеуі, жеке мәліметтердің қауіпсіздігі, сондай-ақ адам еркіндігі мен таңдау құқығының шектелуі сияқты маңызды мәселелер. Бұған қоса, ЖИ шешімдеріне толық сенуге бола ма, ол адам құндылықтарын қаншалықты ескере алады деген күрделі сұрақтар да туындауда. Бұл сұрақтарға жауап беру үшін тек инженерлік немесе техникалық білім жеткіліксіз, оған қоса философиялық, әлеуметтік және құқықтық тұрғыдан да жан-жақты зерттеу қажет.

Сондықтан ЖИ-ды технологиялық прогресс ретінде ғана емес, адамзаттың болашағына тікелей әсер ететін ірі әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде қарастыруымыз керек. Бұл орайда мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың, ғылыми қауымдастық пен бизнес құрылымдардың бірлесіп әрекет етуі аса маңызды. ЖИ-дың адамзаттың игілігіне қызмет етуі үшін ол әділеттілік, жауапкершілік, адамгершілік сияқты құндылықтарға негізделіп дамытылуы тиіс.

Әдебиеттер тізімі

1. Brynjolfsson, E., & McAfee, A. The Second Machine Age: Work, Progress, and Prosperity in a Time of Brilliant Technologies. – W.W. Norton & Company, 2019.

2. Goodfellow, I., Bengio, Y., & Courville, A. Deep Learning. – MIT Press, 2019.

3. Kurzweil, R. The Singularity Is Near: When Humans Transcend Biology. – Penguin Books, 2019.

4. Russell, S., & Norvig, P. Artificial Intelligence: A Modern Approach (4th ed.). – Pearson, 2021.

5. Tegmark, M. Life 3.0: Being Human in the Age of Artificial Intelligence. – Penguin Books, 2019.

6. Бекенов Қ., Мұқанов С. Ақпараттық технология және болашақ маман дайындау. – Астана: Елорда, 2019.

7. Қараев Ж.А. Білім беруде цифрлық технологияларды қолдану. – Алматы: «Білім», 2021.

8. Мырзақұлова Г. Жасанды интеллект және қоғам: әлеуметтік-философиялық талдау. – Алматы: Қазақ университеті, 2022.

9. Цифрлық Қазақстан мемлекеттік бағдарламасы. – Астана, 2018.

10. Сейітқазина Г. Жасанды интеллект негіздері. – Алматы: «Мектеп», 2020.

11. Оспанов Е.Т. Академиялық жазылым / (Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы): Алматы, 2018,

12. Динаева Б.Б., Сапина С.М. "Академиялық сауаттылықтың теориялық және практикалық негіздері" Оқу құралы, 2020 жыл

13. Академическое письмо.От исселедования к тексту: учебник и практикум для академического бакалавриата/ Ю.М.Кувшинская, Н.А.Зевахина, Я.Э.Ахапкина, Е.И.Гордиенко; под ред. Ю.М.Кувшинской. - М. :Издательство Юрайт,2019.

14. Ә.О. Ыбырайым Стилистика және редакциялау: Оқулық. – Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2014.

15. Mitchell, M. Artificial Intelligence: A Guide for Thinking Humans. – Farrar, Straus and Giroux, 2019.

16. Bennett, M. A Brief History of Intelligence: Evolution, AI and the Five Breakthroughs that Made Our Brains. – 2023.

17. Domingos, P. The Master Algorithm: How the Quest for the Ultimate Learning Machine Will Remake Our World. – Basic Books, 2015.

18. Kurzweil, R. The Singularity Is Nearer: When We Merge with AI. – Penguin Books, 2024.

19. Lawrence, N. The Atomic Human. – 2024.

20. Christian, B. The Alignment Problem: Machine Learning and Human Values. – 2020.