Жасөспірімді психология

Жасөспірімдер психологиясы: Даму кезеңінің ерекшеліктері мен мәселелері

Жасөспірімдік кезең — адам өміріндегі ең қиын әрі маңызды кезеңдердің бірі. Бұл жас — физикалық және психологиялық тұрғыдан қатты өзгерістерге ұшырайтын уақыт. Жасөспірімдер психологиясы осы кезеңдегі балалардың мінез-құлқы, эмоциялары, тұлғалық дамуы мен әлеуметтік бейімделуін зерттейді. Осы мақалада жасөспірімдердің психологиялық дамуының ерекшеліктері, олардың мінез-құлқындағы өзгерістер мен осы кезеңде кездесетін негізгі мәселелер қарастырылады.

1. Жасөспірімдік кезеңнің жалпы сипаттамасы

Жасөспірімдік кезең (12-18 жас) адамның өміріндегі өтпелі кезең болып табылады. Бұл уақыт физикалық және психологиялық дамудың қарқынды болып, адамның тұлға ретінде қалыптасуына үлкен әсер етеді. Жасөспірімдерде физикалық өзгерістердің әсерінен психологиялық күйзелістер жиі байқалады. Олар өздерін толықтай тұлға ретінде сезініп, өзіндік «менін» іздестіре бастайды. Әлеуметтік және эмоционалдық салада да көптеген өзгерістер орын алады, бұл жасөспірімдер үшін үлкен стресстің және қиындықтардың көзі болуы мүмкін.

2. Жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктері

1) Тұлғалық даму және өзін-өзі тану

Жасөспірімдер үшін өзін-өзі тану және өзін-өзі бағалау үлкен маңызға ие. Бұл кезеңде балалар өздерінің кім екенін, қандай мақсаттар мен құндылықтармен өмір сүретінін анықтауға тырысады. Олар өздерінің ішкі дүниесін түсінуге, жеке қасиеттерін бағалауға және дүниетанымын кеңейтуге ұмтылады. Осы процесс барысында жасөспірімдер жиі шатасып, әлеуметтік қайшылықтар мен ішкі кикілжіңдерге тап болады.

2) Эмоционалды өзгерістер

Жасөспірімдер психологиясында эмоциялар өте күрделі және терең болып келеді. Олар үлкен әрі күрделі эмоциялық реакцияларға бейім, бұл кезеңде қуаныш пен қайғы, үміт пен күдік араласып тұрады. Эмоциялық тұрақсыздық, ашушаңдық, күйзеліс пен депрессия сияқты белгілер жасөспірімдер арасында жиі кездеседі. Бұл жағдайлардың көбісі гормоналдық өзгерістермен байланысты болғанымен, әлеуметтік жағдайлар да айтарлықтай әсер етеді.

3) Топтық қатынастар мен әлеуметтік бейімделу

Жасөспірімдер үшін топқа қабылдану өте маңызды. Олар өздерін белгілі бір әлеуметтік топта тану, сол топтың мүшесі болу арқылы жеке басының құндылығын сезінеді. Бұл уақытта жасөспірімдер құрдастарымен қарым-қатынас орнатуда үлкен мән береді, достық пен сүйіспеншілік мәселелері де басты орын алады. Сонымен қатар, өздерінің әлеуметтік статусы мен қарым-қатынасын анықтауда олар түрлі әлеуметтік топтарға ұмтылады.

4) Мінез-құлықтың өзгеруі

Жасөспірімдердің мінез-құлқында көптеген өзгерістер орын алады. Олар ата-аналарының бақылауынан шығуға, дербес шешімдер қабылдауға ұмтылады. Бұл уақытта өз бетінше әрекет ету, тәуелсіздікке ұмтылу, жаңа идеялар мен құндылықтарға қызығушылық таныту жиі байқалады. Сонымен қатар, бұл кезеңде жасөспірімдер түрлі тәуекелдер мен мінез-құлықтық қиындықтарға (нашақорлық, алкогольге құмарлық, агрессия, қоғамнан оқшаулану) жол беруге бейім болуы мүмкін.

5) Интеллектуалдық даму

Жасөспірімдер үшін бұл кезеңде когнитивтік дамудың жаңа деңгейіне көшу байқалады. Олар абстрактылы ойлау қабілетін дамыта бастайды, мұндай ойлау үшін теориялық тұрғыдан күрделі мәселелерді шешу мүмкін болады. Бұл уақытта оларды философиялық, саяси, моральдық мәселелер қызықтырады. Өздеріне сұрақтар қойып, әлем мен қоғамның қалай жұмыс істейтінін түсінуге тырысады.

3. Жасөспірімдер психологиясындағы негізгі мәселелер

1) Отбасылық қатынастар және ата-ананың рөлі

Жасөспірімдер ата-аналармен қарым-қатынаста үлкен өзгерістерді бастан кешіреді. Бұл кезеңде ата-аналар мен балалар арасындағы байланыс күрделене түседі. Жасөспірімдер өздерінің тәуелсіздігін дәлелдеуге тырысып, ата-аналармен пікірталастар мен қайшылықтар орын алуы мүмкін. Бірақ, ата-ананың тұрақты қолдауы мен түсіністік көрсетуі жасөспірімнің психологиялық дамуы үшін маңызды.

2) Достық және әлеуметтік қоршаған орта

Жасөспірімдер үшін құрдастармен қарым-қатынас өте маңызды, себебі олар өздерін осы топ ішінде таниды. Бірақ топта болуы немесе шет қалуы, сондай-ақ достарының мінез-құлқы мен әлеуметтік әсерлері жасөспірімнің психологиялық жағдайына әсер етеді. Әлеуметтік қысым, адамдардың пікірлері мен бағалаулары кейде жасөспірімдер үшін стрессті жағдайларға алып келеді.

3) Сексуалды даму және идентичность

Жасөспірімдер өздерінің сексуалды идентичностьтарын іздеуде болады, бұл кезеңде олар өздерінің жыныстық бағытын, сүйіспеншілікке деген қарым-қатынасын анықтауға тырысады. Сонымен қатар, жыныстық білім алу мен сүйіспеншілік туралы мәселелер көбінесе қобалжу мен шатасуды тудырады.

4) Құндылықтар мен өмірлік мақсаттар

Жасөспірімдер үшін өмірлік мақсаттарды анықтау, өзінің болашақ жолын таңдау маңызды болады. Бұл уақытта олар өздерінің ұстанымдарын, өмірлік құндылықтарын қалыптастырады. Әлеуметтік талаптар мен отбасының үміттері осы бағыттағы таңдау жасауға әсер етуі мүмкін. Сонымен қатар, жасөспірімдер өздеріне қандай мамандық таңдау керек екенін түсінуге, өмірдің мәні мен мақсатын анықтауға тырысады.

4. Қорытынды

Жасөспірімдер психологиясы олардың ішкі және сыртқы әлемінің күрделі екендігін көрсетеді. Бұл кезеңде баланың жеке тұлғасы қалыптасып, өзінің жеке әлемін ашуға ұмтылады. Жасөспірімдердің психологиялық дамуы мен қиындықтарын түсіну, оларға дұрыс қолдау көрсету үшін ата-аналар мен мұғалімдер үшін өте маңызды. Жасөспірімдерді түсініп, оларды психологиялық қиындықтардан қорғау, олардың дамуына жағдай жасау, психикалық денсаулығын нығайту — бұл қоғамның маңызды міндеті.