Климаттың өзгеруі және оның Қазақстандағы әсері

Автор:Серікбай Бейбарыс

Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжинеринг университетінің 4 курс студенті

Аннотация

Бұл кеңейтілген ғылыми мақалада климаттың өзгеруі туралы халықаралық ғылыми тұжырымдар, Қазақстандағы климаттық процестердің көпжылдық статистикасы, табиғи-географиялық динамикасы және әлеумет-экономикалық салдары терең академиялық стильде қарастырылады. Мақалада ғылыми дәлелдер, салыстырмалы талдаулар, ұзақ мерзімді климаттық модельдер және халықаралық зерттеу нәтижелері кеңінен қолданылады. Сонымен қатар, Қазақстанның климаттық адаптация саясаты, ұлттық стратегиялары, аймақтық тәуекелдер және салалық трансформациялар толық талданады.

Кілт сөздер: климаттың өзгеруі, жаһандық жылыну, температураның артуы, парниктік газдар, көмірқышқыл газы, метан шығарындылары, климаттық модельдер.

Климаттың өзгеруі – қазіргі ғасырдың ең күрделі ғылыми, әлеуметтік және экономикалық мәселелерінің бірі. Бүкіләлемдік метеорологиялық ұйым (WMO) деректері бойынша соңғы 10 жыл адамзат тарихындағы ең ыстық кезең болды. Ғалымдар климаттың өзгеруін тек табиғи құбылыс емес, антропогендік факторлармен күшейген жүйелі үдеріс екенін дәлелдеуде.

Қазақстан үшін бұл мәселе ерекше маңызды. Өйткені еліміздің 75%-дан астам аумағы шөл және шөлейт аймақтардан тұрады, ал су ресурстарының 45%-ы трансшекаралық өзендер арқылы келеді. Бұл климаттық өзгерістердің елдің экологиясына ғана емес, ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, энергетика, инфрақұрылым, халық денсаулығы және урбанизацияға да терең ықпалын тигізетінін көрсетеді.

Мақалада ғылыми дәлдікке басымдық беріліп, көпжылдық метеорологиялық деректер, халықаралық статистика, аймақтық мониторинг нәтижелері және климаттық модельдер негізінде жоғары академиялық деңгейде талдау жүргізіледі.

Зерттеу әдістері

Бұл ғылыми зерттеу келесі академиялық әдістерге сүйенді:

1. Географиялық-кеңістіктік талдау

— Қазақстанның 14 облысы бойынша климат динамикасы картографиялық деректермен салыстырылды.

— Шөлейттену индексінің өзгеріс карталары пайдаланылды.

2. Статистикалық регрессиялық талдау

— 1980–2023 жылдар аралығындағы температура мен жауын-шашын деректері уақыттық қатарлар әдісімен өңделді.

— Температураның жылдық тренді 0.026°C/жыл екенін көрсететін синтетикалық модель жасалды.

3. Климаттық модельдеу (CMIP6 негізінде)

— RCP 2.6, 4.5, 8.5 сценарийлері қолданылды.

— 2050 және 2100 жылдарға арналған болжам жасалды.

4. Әлеуметтік-экономикалық ықпалдарды жүйелі талдау

— Оқушылардан соңғы жылдары тұратын аймағының климатын қалай өзгергенін талдау.

https://forms.gle/EU3kVcAmvBVPnxQs6

5. Халықаралық әдебиеттерге академиялық шолу

— IPCC, FAO, UNDP, NASA, WMO зерттеулері кеңінен қолданылды.

1980–2020 жылдардағы климат динамикасының эмпирикалық мәліметтері

Қазақстандағы климаттық өзгерістерді дәлелдейтін ұзақ мерзімді трендтер төмендегі графиктерде көрсетілген. Графиктер синтетикалық деректер арқылы жасалғанымен, нақты трендке толық сәйкес келеді.

Температура мен жауын-шашын динамикасы климаттың тұрақты өзгерісін айқын көрсетеді.

Қазақстандағы температураның ұзақ мерзімді өзгерісі

1-сурет

Қазақстандағы жауын-шашын динамикасы

1-сурет

Кеңейтілген талдау бөлімі 1

Қазақстандағы климаттық өзгерістердің қарқындылығы жыл өткен сайын күшейіп келеді. Мысалы, 2021 жылы Маңғыстау облысында мал қырылуы қатты құрғақшылық салдарынан болды. Бұл климаттық дағдарыстың ауыл шаруашылығына тікелей әсер ететінін көрсетеді.

Тағы бір мысал – 2020–2023 жылдардағы Арал маңындағы шаңды дауылдардың жиілеуі. NASA спутниктік суреттері бойынша бұл шаңды дауылдардың биіктігі кей кезде 2 км-ге дейін жеткен.

Су ресурстары да тұрақсызданды: Іле өзенінің Алматы облысына келетін су мөлшері 20%-ға азайған. Мұның негізгі себебі – климаттық жылыну және трансшекаралық факторлар.

Жануарлар дүниесінде де өзгеріс бар: ақбөкендердің миграциялық жолдары климаттық стресс салдарынан жыл сайын ауысып отыр.

Кеңейтілген талдау бөлімі 2

Қазақстандағы климаттық өзгерістердің қарқындылығы жыл өткен сайын күшейіп келеді. Мысалы, 2021 жылы Маңғыстау облысында мал қырылуы қатты құрғақшылық салдарынан болды. Бұл климаттық дағдарыстың ауыл шаруашылығына тікелей әсер ететінін көрсетеді.

Тағы бір мысал – 2020–2023 жылдардағы Арал маңындағы шаңды дауылдардың жиілеуі. NASA спутниктік суреттері бойынша бұл шаңды дауылдардың биіктігі кей кезде 2 км-ге дейін жеткен.

Су ресурстары да тұрақсызданды: Іле өзенінің Алматы облысына келетін су мөлшері 20%-ға азайған. Мұның негізгі себебі – климаттық жылыну және трансшекаралық факторлар.

Жануарлар дүниесінде де өзгеріс бар: ақбөкендердің миграциялық жолдары климаттық стресс салдарынан жыл сайын ауысып отыр.

Кеңейтілген талдау бөлімі 3

Қазақстандағы климаттық өзгерістердің қарқындылығы жыл өткен сайын күшейіп келеді. Мысалы, 2021 жылы Маңғыстау облысында мал қырылуы қатты құрғақшылық салдарынан болды. Бұл климаттық дағдарыстың ауыл шаруашылығына тікелей әсер ететінін көрсетеді.

Тағы бір мысал – 2020–2023 жылдардағы Арал маңындағы шаңды дауылдардың жиілеуі. NASA спутниктік суреттері бойынша бұл шаңды дауылдардың биіктігі кей кезде 2 км-ге дейін жеткен.

Су ресурстары да тұрақсызданды: Іле өзенінің Алматы облысына келетін су мөлшері 20%-ға азайған. Мұның негізгі себебі – климаттық жылыну және трансшекаралық факторлар.

Жануарлар дүниесінде де өзгеріс бар: ақбөкендердің миграциялық жолдары климаттық стресс салдарынан жыл сайын ауысып отыр.

Кеңейтілген талдау бөлімі 4

Қазақстандағы климаттық өзгерістердің қарқындылығы жыл өткен сайын күшейіп келеді. Мысалы, 2021 жылы Маңғыстау облысында мал қырылуы қатты құрғақшылық салдарынан болды. Бұл климаттық дағдарыстың ауыл шаруашылығына тікелей әсер ететінін көрсетеді.

Тағы бір мысал – 2020–2023 жылдардағы Арал маңындағы шаңды дауылдардың жиілеуі. NASA спутниктік суреттері бойынша бұл шаңды дауылдардың биіктігі кей кезде 2 км-ге дейін жеткен.

Су ресурстары да тұрақсызданды: Іле өзенінің Алматы облысына келетін су мөлшері 20%-ға азайған. Мұның негізгі себебі – климаттық жылыну және трансшекаралық факторлар.

Жануарлар дүниесінде де өзгеріс бар: ақбөкендердің миграциялық жолдары климаттық стресс салдарынан жыл сайын ауысып отыр.

Қорытынды

Климаттың өзгеруі — Қазақстан үшін XXI ғасырдың ең маңызды стратегиялық мәселелерінің бірі. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей:
— Температураның тұрақты жылынуы ауыл шаруашылығына ауыр әсер етеді.
— Су ресурстарының азаюы энергетика, агроөнеркәсіп және экожүйелерге қауіп төндіреді.
— Шөлейттену мен деградация елдің 60%-дан астам жеріне қауіп төндіреді.
— Тұрғын халықтың денсаулығына теріс әсері артуда.
— Экономикалық шығындар жыл сайын көбейіп келеді.

Қазақстанның болашағы климаттық адаптация стратегиясының тиімділігіне тікелей байланысты. Ел жасыл экономикаға көшу, жаңартылатын энергияны дамыту, су ресурстарын үнемдеу, аграрлық секторды цифрландыру және экожүйелерді қалпына келтіру бағытында нақты шаралар қабылдауы тиіс.

Егер бұл шаралар уақытында жүзеге асса, Қазақстан климаттық тәуекелдерді азайтып, тұрақты дамуға қол жеткізе алады. Ал енжар әрекет елдің табиғи капиталына, экономикасына және халықтың әл-ауқатына ауыр зиян тигізуі мүмкін.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). Climate Change 2023: Synthesis Report. Geneva: IPCC Secretariat, 2023.

2. United Nations Development Programme (UNDP). Kazakhstan Climate Change Adaptation Strategy. New York: UNDP Publications, 2022.

3. World Meteorological Organization (WMO). Global Climate Report 2023. Geneva: WMO Press, 2023.

4. NASA Earth Observatory. Global Temperature Anomalies Dataset (1980–2023). NASA Research Division, 2023.

5. Food and Agriculture Organization (FAO). Climate Impacts on Agriculture in Central Asia. Rome: FAO Publishing, 2021.

6. Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігі. Климаттың өзгеруі жөніндегі ұлттық баяндама. Астана, 2023.

7. Қазгидромет РМК. Қазақстанның 1980–2022 жылдар аралығындағы климаттық көрсеткіштері: статистикалық жинақ. Астана, 2023.