Маңғыстау өңірінің киелі жерлерінің географиялық зерттеулері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ГЕОГРАФИЯ ЖӘНЕ ТУРИЗМ КАФЕДРАСЫ

ҒЫЛЫМИ ЖҰМЫС

ТАҚЫРЫБЫ: «МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ КИЕЛІ ЖЕРЛЕРІНІҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕУЛЕРІ»

Орындаған: Кенжебаева Н.И.
5В011600-география мамандығының
2курс студенті
Ғылыми жетекшісі: Токтагулова У.С.
география магистрі, аға оқытушы

Алматы, 2020
1

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ........................................................................................................................................3
I-ТАРАУ. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ.
1.1. Физика-географиялық орналасуы. Жер бедері мен этимологиясы...................................5
1.2. Табиғатжағдайы мен табиғи ресурстары.. ..........................................................................7
II-ТАРАУ. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ КИЕЛІ ЖЕРЛЕРІНІҢГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕУЛЕРІ.
2.1. Өңірдің киелі жерлерінің географиялық зерттеулері........................................................12
2.2. Өңірдегі киелі жерлердің туризмді дамытудағы маңызы.................................................20
ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................................................................24
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ......................................................................25

2

КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Маңғыстау өңірі Қазақстан Республикасында
табиғат жағдайы жағынан тарихи-мәдени қала. Маңгыстау жеті жұрт келіп, жеті жұрт
кеткен киелі өлке «Киелі Маңғыстау» деп аталады. Сол себептен де өңірді физикалық
географиялық тұрғыдан зерттегенде киелі жерлерінің географиялық зерттеулеріне
тоқталып өту өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Өңірде зерттеуді қажет ететін мәдени ескерткіштер мен киелі жерлер жетіліп
артылады. Маңғыстау облысының 10 нысаны «Қазақстанның киелі орындарының
географиясы» ұлттық арнайы жобаға кірді. «Рухани қазына» жобалық тобының мүшелері
«Рухани жаңғыру» өңірлік жобалық кеңсесіне Маңғыстау облысындағы тарихи-мәдени
мұралар тізіміне кіретін 161 киелі нысанды ұсынылды. Бұл нысандардың ішінен халық
жиі баратын және маңызы зор ескерткіштер таңдалды. «Қасиетті Қазақстан» ғылымизерттеу орталығы ғылыми-сарапшылар кеңесінің шешімімен 100 киелі орындардың тізімі
бекітілді.«Қазақстанның киелі орындарының географиясы» арнайы жобасы «Рухани
жаңғыру» бағдарламасының бағыттарының бірі және Қазақстанда ұлттық бірегей
элементтердің бірі саналатын мәдени-географиялық киелі орындар белдеуін құруға
бағытталған.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Маңғыстау өңіріндегі киелі жерлердіңжер бедері
мен этимологиясын, табиғаты мен табиғи ресурстарын физикалық географиялық жағынан
зерттеужәнеөңірдегі киелі жерлердің туризмді дамытудағы маңызы туралы түсінік бере
отырып, тарихи-этнографиялық жағынан өлкені сақтауға, қорғай білуге үйрету және
насихаттау.
Зерттеу жұмыстың

міндеттері: Маңғыстау өңірінің географиялық орнының

ерекшеліктерін анықтау;табиғи ресурстарын айқындау; киелі жерлерін физикалық
географиялық тұрғыдан зерттеу, қорғау және сақтау жолдарын айқындау.
Зерттеу

нысаны:

Маңғыстау

өңірінің

киелі

жерлерінің

географиялық

зерттеулері.Зерттеу жұмысты жазу барысында зерттеудің бастапқы материалдарыретінде
жоғары

оқу

орындарының

студенттеріне

арналған

оқулықтар,

хрестоматиялық

материалдар және интернет көздеріндегі ғылыми тұрғыдан зерттелінген материалдарды
атауға болады.
Зерттеу

әдістері: Жарияланған мақала, әдебиеттерді талдау, этнографиялық

мәліметтерді қолдана отырып, сипаттау, болжау, қорытындылау.

3

Зерттеу жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының
теориялық негізін отандық ғалымдардың ғылыми қорытындылары құрайды. Зерттеу
жұмысын жазуда физикалық география саласы бойынша мағлұматтарға анықтаумен
сипаттау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының басты зерттеу бағыттары: «Діни және ғибадат орындары»
аталымына Маңғыстаудың қорымдары мен жер асты мешіттері кірді: 18 ғасырдағы
Оғыланды жеріндегі Бекет ата, Шопан ата (10-19 ғасыр), Ескі Бейнеу мен Бекет ата (11-19
ғасыр), Қараман ата (13-19 ғасыр), Масат ата (10-19 ғасыр), Шақпақ ата (9-10 – 14-19
ғасыр), Сұлтан епе (10-19 ғасыр), Сисем ата (13-19 ғасыр). Тарихи тұлғаларға қатысты
киелі орындар тізіміне Форт-Шевченко қаласындағы Шевченко Тарас Григорьевичтің
мемориалды кешені енгізілді.
Зерттеу

жұмысының

қолданыстық

маңыздылығы.

Зерттеу

жұмысының

тақырыбы физикалық география, Қазақстанның физикалық географиясы, өлкетану,
туризм салаларынаарналған еңбектер қатарын толықтыра алады. Зерттеудің
қағидалары мен тұжырымдарын географ, геолог мамандар

негізгі

пайдалануына болады.

Жұмыстың материалдары педагог-географтардың, сонымен қатар жалпы география және
туризм саласындағы зерттеушілер мен өлкетану-мәдени мекемелер үшін де көмекші құрал
ретінде практикалық қызығушылығын арттыруы мүмкін.
Сонымен бірге зерттеу жұмысының материалдары «География» және «Туризм»
мамандықтары бойынша оқитын студенттерге жалпы және арнайы курстарды жүргізу
процесінде де қолдана алады.
Зерттеу жұмысы екі тараудан, кіріспе мен қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді. Жұмыс көлемі 25 бет.

4

I-ТАРАУ. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ.
1.1. Физика-географиялық орналасуы.Жер бедері мен этимологиясы.
Маңғыстау өңірі физикалық географиялық орналасуы жағынан Қазақстанның
оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Облыстың батысы мен солтүстігін қоршай
орналасқан Каспий теңізі арқылы Шығыс Еуропаға шығуға толықтай мүмкіндік болса,
оңтүстігінде

Түрікменстан,

оңтүстік-шығысында

Қарақалпақстан,

солтүстігі

мен

солтүстік-шығысында Атырау, Ақтөбе облыстарымен шектеседі. Өңір батысында Каспий
теңізіндегі Құлалы аралы; шығысында Қазақстанның Ақтөбе облысы және Өзбекстан,
Маңғыстаудың

шектескен

жерінде;

оңтүстігінде

Түркіменстан

шекарасындағы

Қапыланқыр шыңдарының жар қабағы; солтүстігінде Атырау облысымен шекарадағы
Желтаумен шектесіп жатыр. Маңғыстау облысының ең биік нүктесі - Шығыс Қаратау
жотасындағы Бесшоқы тауы. Ең төменгі нүктесі Қарақия немесе Батыр ойысының түбі,
Бұл ойыс өзінің тереңдігі жөнінен дүниежүзінде бесінші орын алады.
Маңғыстау

облысы

Қазақстан

Республикасының

қиыр

оңтүстік-батысында

орналасқан әкімшілік бірлігі. Маңғыстау облысы Атырау облысымен және Түркменстан
Республикасы мен Өзбекстан Республикасы және Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран
елдерімен шектеседі. Облыс 1973 жылы20 наурызда құрылды. 1988 жылдың2
маусымында таратылып 1990 жылдың 17 тамызында тарихи «Маңғыстау» деген атпен
қайта облыс болып құрылды. Облыс орталығы - Ақтау қаласы. Қазақстанның теңізбен
байланыстыратын жалғыз су бекеті Ақтау халықаралық теңіз сауда порты бар. Маңғыстау
жерінің тумасы жазушы Әбіш Кекілбайұлы Маңғыстауды «Ұйқыдағы аруға» теңеген.
Сонымен қатар ғарыштан түсірілген суреттерде Маңғыстау түбегінің контуры жас
келіншектің профиліне ұқсайды [1].
Маңғыстау өңірі көлемінің жер бедері әр түрлі. Солтүстік жартысын Желтау (қырат)
(221 м), Мың-суалмас (148 м) және құм алқабы (Қарақұм, Сам және басқалар), көлемді сор
(Өліқолтық, Қайдақ, Қаратүлей, Қаракешу және басқа) және Бозашы түбегі орналасқан
Каспий жағалауы алып жатыр. Орталық бөлігін Маңғыстау (Ақтау, Қаратау 556 м)
таулары, Маңғыстау үстірті және ТМД дағы ең терең ойпат (-132 м.) Қарақия ойпаты
орналасқан Маңғыстау түбегі алып жатыр. Оңтүстік батысында Кендірлі-Қаясан үстірті
орналасқан, оңтүстігінде - Қарынжарық ойпаты. Облыстың шығысын Үстірт шоқысы
алып жатыр.
Этимологиясына тоқталсақ, Маңғыстау сөзінің шығу тегіне қатысты сан түрлі
пікірлер бар. Соның бірі көшпелілердің құтты мекен, мың ауыл немесе мың қыстау дегені
5

халық арасында кең таралған. 1985 жылы жарық көрген Е.Қойшыбаевтың «Қазақстанның
жер-су атаулары атты сөздігі» кітабында Маңғыстау атауының шығу тегі туралы төрт
болжам келтірілген. Біріншісі, өлке аты «мың» және «қыстау»тіркесінен шыққан. Екіншісі
- ноғайдың «менк» деген тайпасының атынан ауысқан. Үшіншісі көне түркі тіліндегі
«мен» төрт жастағы қой сөзіне «қышлақ» жалғауы арқылы қалыптасса, төртіншісі
Е.Қойшыбаевтың өз болжамы бойынша «Маңғышлағ» «Құбыжықтар тауы»дегенді
білдіреді.
Маңғыстаудың өлкетанушы ғалым Серікбол Қондыбай «құбыжықтарға» қатысты
болжам дұрыс деген ой айтады. Шығыс түркі және моңғол мифологиясында «маңғыш»
(маңғыс, мангус) айдахар, керемет құбыжықтар дегенді білдіреді. Моңғолдарда ол тек
зұлым, зиянды сипатқа ие болса, түркілерді екіұдай жақсы жаман қасиетке ие ретінде
баяндалады. Қондыбайдың айтуы бойынша Маңғыстауда мекен еткен оғыз түркмен
тайпалардың арасында «салыр» руы болған, бүгінгі түрікмен ұлтының құрамында «салор»
ірі руы тайпасы бар. Сонымен қатар Қытайдағы Цинхай өлкесіндегі түркі тілдес салыр
мен осы салор арасында тарихи генетикалық байланыс бар деген тұжырым айтады.
Маңғыстауға келген оғыздар Қаратауды «Маңғышлтағ» деп атаған. Айдахар туралы
аңыздар түрікмен халқында да, қазақ халқында да (Айназар батыр туралы) бар. Оғыз
салылар «Маңғыштағ» атауын өздеріне дейінгі аңыздарға негіздеп жасаған, аударма
(калька) топоним. Сондықтан «Маңғыстауды» маңғыш тау қорқынышты алып айдаһардың
мекендеген тауы немесе «айдаһартау» дегенді білдіреді деген тоқтам жасауға болады [2].
Маңғыстау облысы Маңғыстау түбегінде орналасқан. Облыстың атауы географиялық
орналасуына байланысты берілген. Маңғыстау туралы алғашқы деректер 950-960 жылдар
шамасында мұсылман авторы Мұқаддасидің шығармасындағы хазарлардың Джурджан
жағындағы шкарасы Бенкишлах деген қала атауы болған. Маңғышлақ атауы аталған
Махмұт Қашқаридың Түрік сөздігі еңбегінде жазылған дерек 1070 жылдап шамасында
болған. Маңғыстау туралы алғашқы жазба дерек 922 жылы Бағдадтан Еділ Бұлғармясына
барған араб елшісі Ахмед ибн Фадлан Хорезмде болып, одан әрі Үстірт үстімен
жалғастырып, жолшыбай 4 наурызда оғыз еліне жетеді. Жолда өткізген уақыттың
қысқалығына қарағанда бұл мекен Бейнеу мен Жылыой аудандарының аралығында
болған. Ибн Фадлан «Ар Рисале» атты еңбегінде оғыздар туралы біраз ақпарат келтірген.
Маңғыстау облысының жер көлемі 16 564,2 мың га құрайды. Облыстың әкімшілікаумақтық құрылымы 5 ауданнан, 5 облыстық маңызы бар қаладан, 6 кенттен, 55 ауылдық
елді мекеннен және 43 ауылдық округтен тұрады. Қала халқының саны 274,6 мың адамды
құрайды (76%), ал ауыл тұрғындарының саны - 87,1 мың адам (24%). Облыс орталығы 6

Ақтау қаласы, бұрынғы атауы Шевченко қаласы. Қаланың алғашқы іргетасы 1963
жылыЛенинград жобасымен Каспий теңізінің жағасында салына бастады. Халқы 2005
жылдың басында Ақтау қаласының халқы 159,2 мың адамды құрады. Бұл барлық облыс
халқының 44%. Ақтаудан Нұрсұлтанға дейінгі ара қашықтық - 2413 км. Ақтау қалалық
әкімшілігіне мынадай поселкелер кіреді: Маңғыстау (тұрғындарының саны 19,4 мың
адам) және Өмірзақ (1,4 мың адам). Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері алғашқы
құрылған аудан Маңғыстау облысында Мұнайлы ауданы болып құрылды. Екінші аудан
Алматы қаласындағы Алатау ауданы. Мұнайлы ауданы Ақтау қаласының маңына жақын
шет елдерден отанына орала бастаған және қоныстана бастаған саяжайларды дамыту
мақсатында құрылды.
1.2. Табиғат жағдайы мен табиғи ресурстары.
Маңғыстау өңірінің табиғат жағдайы тоқталсақ, табиғаты ғажап. Бір жағынан
ақжелкеннің астында теңіздің таза ауасымен тыныстайтын немесе күн батқанда балық
аулау мүмкіншіліктері, құм жағалаулы Каспийдің жартасты жүздеген километрлері болса,
ендігісі дүние жүзіндегі әр түрлі шөлдердің көрінісі болып табылатын құмды аймақтар.
Ойпаттардың жұмбақтары және солардың ішінде дүние жүзіндегі ең терең
ойпаттардың бірі болып табылатын Дүниежүзілік мұхит деңгейінен - 132 м төмен
орналасқан Қарақия, ал басқа жағынан, Маңғыстаудың ортасында орналасқан Ақ тасты
Ақтау мен қара түнектей қап-қара тасты Қаратаудың таңғажайып әлемі. Сыңғырлап атқан
бұлақтар туындайтын ондаған жыралар және үлкен жасыл оазистер.Топырағы сортаң,
өсімдігі бұталы, ащылы, қысы ұзақ емес, бірақ желді, қара суық ызғырықты, ылғалы аз,
көктемі

созылмалы,

континентті

шөл

далаға

жатады.

Иә,

Маңғыстау

Каспий

жағалауындағы қызыл түсті шөл болып көрінуі де мүмкін. Бірақ шындығына келер
болсақ, бұл аймақ тарихи орындарға, аңыз - мұраларға өте бай. Маңғыстау - Ұлы Жібек
Жолының бір бөлшегі және қайталанбас сұлулық аймағы.
Өңірдің климаттық жағдайы Еуразия материгінің орталығында, әлемдік теңіз және
мұхиттан алыс қашықтықта орналасуына байланысты қалыптасады. Аймаққа тән
сипаттама бойынша жазы өте ыстық, осы ендік бойынша қысы суық, жылдық және
тәуліктік температураның күрт ауытқуы, жауын-шашыны аз және жыл мезгілі бойынша
тең таралмаған, ауасы қүрғақ; бұлтты аспаннан гөрі, ашық күндері мол. Осының бәрі
аймақтың қиыр солтүстігінде және солтүстік-батысында дала, орталығында шөлейт және
оңтүстігінде нағыз шөлді өңірлердің қалыптасуына әкеліп соқтырады. Жыл бойы ауа
7

ағымының негізгі үш түрі әсер етеді: арктикалық, полюстік (немесе қоңыржай белдеулік),
торпикалық. Өңір қоңыржай белдеудің оңтүстік белігінде жатқандықтан, қоңыржай ендік
ауасының әсері басымырақ. Аймақтың ауа райына Атлант және Солтүстік Мұзды
мұхиттар да әсер етеді. Таулы кедергінің жоқтығынан, ауа ағымдары солтүстіктен
оңтүстікке және батыстан шығысқа қарай еркін етеді. Атлант мұхитының теңіздерінен
келетін ауа үлкен қашықтықтардан өте отырып, көп ылғалын жоғалтады. Сейте тұра,
батыстан

атмосфералық

жауын-шашынның

ең

негізгі

белігін

әкеліп,

қысқы

температураны жоғарылатады да, жаздғы температураны төмендетеді. Солтүстік Мұзды
мүхит аймағында қалыптасатын континенттік арктикалық ауаға қыста да, жазда да төмен
температура

және

аз

ылғалдылық

тән.

Осындай

ауаның

келуіне

байланысты

антициклондық ашық күндер орнайды. Мұндайда қыста аяз, жазда ыстық болады.
Арктиканың континенттік ауа массасы аймаққа жылдың мезгіл аралық кезеңінде жиірек
өтіп кетуіне байланысты,көктемде тым кеш (бесқонақ), күзде ертерек суық түсу
мысалдары ұшырасады. Каспий теңізінің климатқа әсері шектеулі. Оның әсері жағалауға
жақын жерлерде ғана байқалады, атап айтсақ, ауаның ылғалдылығы шамалы артып, қыста
температурасы жоғарылайды, ал жазда төмендейді, температураның жылдық және
тәуліктік амплитудасы кемиді. Осы жайттардың әсерінен тым қүрғақ континенттік климат
қалыптасады.
Атырау қаласында атмосфералық қысымының орташа жылдық мөлшері 1022 мб,
қыста 1027 мб, жазда 1012 мб, яғни Қазақстаннан басқа аймақтарына қарағанда жоғары.
Шығыстан және оңтүстік-шығыстан соғатын желдердің жиі қайталанып келетіні
байқалады. Қыста Каспийдің суы, іргелес жатқан құмды шөлдермен салыстырғанда, аз
ғана суиды.

Осыған байланысты суық ауа ағымының шөлден Каспийге қарай ауысу

тенденциясы қалыптасқан. Аймақта жел қуатының қоры мол, оны шаруашылықта
пайдалануға болады. Күшті жел бұл аймаққа тән құбылыс. Каспий теңізінің жағалауы
қатты желімен ерекшеленеді, оның жыл сайынғы орташа жылдамдығы 6-7 м/сек, бұл
Қазақстан бойынша ең жоғары көрсеткіш. Мұнымен қоса, жазда жергілікті жел - бриз
(күндіз теңізден қүрлыққа қарай, ал түнде, керісінше, құрлықтан теңізге қарай соғады)
байқалады. Жылдың ең суық айы - қаңтар. Қиыр солтүстікте және солтүстік-шығыста
қаңтардың орташа айлық температурасы минус 10-15,6°С (Ақтөбе). Маңғыстау
облысының оңтүстігінде минус 5,5°С (Аққұдық).
Жалпы алғанда, қысы қоңыр салқын, ал аймақтың солтүстігі, сол ендікте жатқан
Украинамен және Солтүстік Кавказбен салыстырғанда, біраз суықтау. Солтүстігінде қыс
8

4,0 - 4,5 айға созылады, ал оңтүстігінде мерзімі қысқа да жұмсақтау. Қар жамылғысының
қалыңдығы солтүстігінде 15-20 см, оңтүстігінде 10 см-ден кем, солтүстікке қар мызғымай
3 ай бойы жатса, оңтүстігінде 1,5-2 ай ғана жатады. Кей мезгілде, қысы біршама суық
жылдары, аяздың көрсеткіші: Орал қаласында -43°С, Ақтөбеде -34°С,Маңғыстау
облысының оңтүстігінде -26°С. Алқаптың біраз бөлігінің жазы ыстық, құрғақ, күні ашық.
Шілде айының (ең ыстық ай) орташа температурасы солтүстігінде (Орал) +22,0°С,
оңтүстігінде (Аққұдық) +28,6°С. Кей жылдары ауаның температурасы +47°С-қа дейін
(Аққұдық) көтеріледі. Аймаққа үзақ мерзімді аязсыз кезең тән, бұл көрсеткіш 160-215
тәулік аралығында өзгереді. Мол жылу қоры аймақта жылусүйгіш ауыл шаруашылық
дақылдарын өсіру мүмкіндігін туғызады. Бірақ жауын-шашын мөлшері, тым аз, әсіресе
Маңғыстау облысының оңтүстігінде оның орташа жылдық мөлшері солтүстігінде (Орал)
360 мм, оңтүстігінде (Аққұдық) 150 мм. Өсімдік өсуге қажетті ылғал мөлшері жеткіліксіз,
сондықтан

мұнда,

негізінен,суармалы

егістік

алқаптары

орналасқан.

Жазда

температураның жоғары болуынан булану да артады. Мұны дақылдардың көпшілігінің
вегетациялық даму көзеңіндегі ылғалдылық жиынтығының жетімсіздік көрсеткішінен
(1105-2860) байқауға болады. Тіркелген ең суық күн 1969 жылы 10 акпан -28 градус
ыстык 43 градус (14.08.2006) орташа температура 12б2 орташа жылдық жауын-шашын
167 мм.
Маңғыстау өлкесінің дүниесін зерттеу жұмыстары ерте кезден басталып, 150 жыл
бұрын ботаник және әуесқой табиғат зерттеушілері: А. Шренк, И.Борщов, П. СеменовТянь-Шаньский, И.Северцов, Эйхвальдтардың еңбектері арқылы ғылымға белгілі бола
бастады. Оның ішінде 1825-26 ж.ж. жарық көрген Эйхвальдтың – Каспий теңізінің
Маңғыстаудан Шағадамға дейінгі жағалауындағы өсімдіктер дүниесі туралы еңбегі
айрықша маңызды. Г.С. Карелин 1832 ж. Каспий теңізінің терістік шығысынан қамал салу
үшін қолайлы орын іздей жүріп, Маңғыстаудың өсімдіктер дүниесі жөнінде құнды
пікірлер қалдырды. И.Г. Борщовтың 1965 ж. жарық көрген «Арал-Каспий аймағының
ботаникалық географиясына материалдар» атты еңбегінде Маңғыстау жарты аралының
өсімдіктер дүниесі жөнінде көптеген ескертпелер жасалды. Маңғыстау жерін зерттеген
атақты геологтар Барбот де Марин, Баярунас, Андрусов, Алексейчиктердің еңбектерінен
де бұл аймақтың өсімдіктердүниесі туралы көптеген мағлұматтар алуға болады.
Маңғыстаудың құмды аймақтары мен Үстірт жонындағы түйелер де, сондай-ақ, Сам,
Матай құмадарында: сексеуіл, жүзген, жыңғыл, қоянсүйек, ақшаотау, шағыр, құсқанбас,
Орталық Үстірт жонының шығыс, терістік шығыс бөлігінде баялыш; тау бойы мен
Түпқараған аймағында және Оңтүстік Маңғыстау жазығының ойпаң тұстарында қарағаш,
9

қаттықара, қараған, түйесіңір өседі. Сонымен қатар, жердің бедері мен құрылымына,
топырағының ащы, тұщылығына қарай теріскен, күйреуік, жантақ; құм жағаларында –
сүттіген, Бозашы түбегінің теңіз жағалауында сораң мен садақ, Оңтүстік Маңғыстау
жазығының үштен екі бөлігінде тітір шөбі өседі. Итсигекпен адыраспан,құрқашаш пен
сүттіген көбіне елді мекенде немесе мал көп жайлаған тұяқкесті жерлерде кездеседі.
Маңғыстаудағы жайылымның негізін құрайтын басты мал азығы – жусан. Жусан
аймақтың барлық жерінде өседі. Жусаннан кейінгі төрт түлік мал талғамай жейтін шөп –
күйреуік. Маңғыстауда тұрақты қоныс бола бермейді. Қысы қарлы, көктемі желсіз жылы,
жазы жаңбырлы болған жылдары шөптің қай түрі де: қызғалдық, сарғалдақ, раң, мортық,
сіргеқара, беде, мысыққұйрық, аққайың, жауылша, қазтабан, шытыр, қоңырбас, сіңбірік,
қоянжын; таулы жерлерде: киікоты, ерқұны, қына, түйежапырақ, қызылша; ащылы
жерлерде: көкпек, домалатпа, түйеқарын, алабұта, кекіре, торғайот,балықкөз т.б. қаптап
шығып,дала құлпырып кетеді. Бірақ, бұл сирек, 7-10 жылда бір кездесетін өзгермелі
құбылыс.
Маңғыстау өңірінің миллиондаған жылдармен өлшенетін тарихы, соған сәйкес, сан
алуан табиғат жаратылыстары мен жануарлар дүниесінің болғаны белгілі. Қазіргі кезеңде
Маңғыстаудың қай түпкірінен болса да тіршіліктің маусымдық ерекшеліктеріне
байланысты

хайуанаттардың,

бауырымен

жорғалаушылардың,

сүтқоректілердің,

кемірушілердің, жыртқыш аңдар мен құстардың шөл далаға тән өкілдерін кездестіруге
болады. Олардың ішінде: кірпі, дала тасбақалары, кесірткелер, жыланбас пен улы
қарашұбар жылан, оқ жылан, су жылан, құм жылан, сарыүйек, ешкіемерден бастап, дала
тышқандары: қосаяқ, сарышұнақ, күзен, қарсақ, түлкі, қасқыр т.б. жиі кездеседі. Ал,
мәлін, борсық, қарақұлақ өте сирек, оларды шалғайдағы қалыңдықтар мен мемлекеттік
корықтардан ғана кездестіруге болады. Сондай-ақ, көктем шыға келетін кішкентай көк
және сары шымшықтар мен күзгі салқындықтың хабаршысы суықторғайдан бастап, дала
құстарының үйреншікті түрлері: қарға, бозторғай, қараторғай, қарабауыр, шыл, жек,
қарлығаш, көкек пен кептер, жыртқыш құстар: қаршыға мен әр түрлі қарақұстар, дала
бүркіттері кездессе, теңіз жағалауы мен аралдарда: қасқалдақ, шағала, үйрек, торалақаз,
қоқиқаз, аққу сияқты су құстары мекен етеді. Үй жануарларынан жергілікті халықтың
өсіретін малдары: кәдімгі қазақтың түсайыр түйесі, Адай тұқымды жылқы, қаракөл қойы,
жеке қожалықтарда сиыр, ешкі түліктері. Бұлардың ішінде Адай жылқысы мен қазақтың
түсайыр түйесі - ғасырлар бойы түбектің табиғи ерекшелігіне сай қалыптасқан,
өміршеңдігі мен экономикалық тиімділігі жоғары тұқымдық қор болып есептеледі.

10

Республикамызда өңір табиғи ресурстарға өте бай өлкелердің бірі болып табылады.
Осыған байланысты өңірде Маңғыстау облысының табиғи ресурстар және табиғат
пайдалануды реттеу басқармалары қызмет жасайды. Өңірде табиғи ресурстарды өндіретін
өнеркәсіп орындары мен компаниялар жұмыс жасайды. Атап айтар болсақ, Каспий
Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорация, Маңғыстаумұнайгаз, Өзенмұнайгаз, ПМК, Ақтау
порты, Казмортрансфлот,

Қаражанбасмұнайгаз, Қарақұдықмұнай, Бозачи, Каспий

меруерті оперейтинг, Ноперейтинг, Құрманғазы Петролеум, Хазар, Ерсай, МАЭК,
КазАзот, Kazakhstan, Теңіз сервис.

11

II-ТАРАУ. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ КИЕЛІ ЖЕРЛЕРІНІҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕУЛЕРІ.
2.1. Өңірдің киелі жерлерінің географиялық зерттеулері.
Маңғыстау өңіріне ерекше өң беретін оның сирек кездесетін жер бедері. Ежелден келе
жатқан теңіздің толқындары бұл жерлерді миллион жылдар бұрын шайып жатқан
болатын. Маңғыстау түбегінде мемлекет қарамағындағы архитектуралық, археологиялық
және тарихи ескерткіштер сақтаулы. Сіз түзу жазықпен келе жатып, күтпеген жерден
көкжиекте аппақ таулар көрінеді. Соншама қабат болып, теңіз түбінде жатып, ондаған
метр қабаттар құрауы үшін қаншама миллиондаған жылдар қажет болды. Ары қарай
жазық күтпеген жерден жыралардан жасалған шытырманға айналады, олардың тереңдігі
200 – 300 метрдей болады және осылардың барлығы бір түсті емес әр түрлі ашық түстерге
боялғандай. Қазақстанның барлық жерінен және шекаралас мемлекеттерден қажылыққа
келушілер көп болғандықтан Маңғыстауды «Екінші Мекке» деп те атайды.
Сол себептен де өңірдің киелі жерлерін географиялық тұрғыдан зерттеуді қажет ететін
мәдени ескерткіштер мен киелі жерлер жетіліп артылады.Маңғыстау өңірініңкиелі
нысандары «Қазақстанның киелі орындарының географиясы» ұлттық арнайы жобасына
енді. «Рухани қазына» жобалық тобының мүшелері «Рухани жаңғыру» өңірлік жобалық
кеңсесіне Маңғыстау облысындағы тарихи-мәдени мұралар тізіміне кіретін киелі
нысандарды ұсынды. Бұл нысандардың ішінен халық жиі баратын және маңызы зор
ескерткіштер таңдалып алынды. «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығы ғылымисарапшылар кеңесінің шешімімен 100 киелі орындардың тізімі бекітілді.«Қазақстанның
киелі орындарының географиясы» арнайы жобасы «Рухани жаңғыру» бағдарламасының
бағыттарының бірі және Қазақстанда ұлттық бірегей элементтердің бірі саналатын
мәдени-географиялық киелі орындар белдеуін құруға бағытталған болатын.
Маңғыстау өңірінің киелі, яғни әулиелі жерлеріне тоқтала кетсек: Ақбота бүркіт,
Долы ала, Досалы әулие, Есенияз әулие, Көккүмбез, Қайып қорымы, Қара әулие,
Қаламқас, Қапам әулие, Қараша қатын әулие, Қоғам әулие, Құлмағанбет әулие, Әулие
балша ана, Көсем әулие, Мәді әулие, Баба түкті шашты әулие, Сабынды әулие, Дәрмен
ата, Әуел майрам әулие, Бала әулиелер, Шолақ тожал, Бибі әулие, Бүркітші әйел әулие,
Ақжігіт әулие, Есет ата әулие, Қамысбай әулие, Қаңғырғаз әулие, Қарабарақты әулие,
Құлбарақ батыр әулие, Құрманалы әулие, Бекбаулы ата. Үстірт-Бейнеу өңіріндегі
әулиелер: Сисем-ата, Әз әулие мен Бәйті, Ақпан Ысық, Аман қожа, Бейнеу ата, Қайырлап
Ата, Қызыл әулие, Қырық қыз, Қайғалы Баба. Түп қараған елді мекеніндегі әулиелер:
12

Қаңға баба, Айназа әулие, Ақшора, Әжі-баба, Қарағашты әулие. Қарақия ауданындағы
әулиелер: Қарақия, Исан ата, Бектемір имам, Темір баба. Ақтау қаласы маңындағы
әулиелер: Қошқар-ата, Бегеш әулие, Ақ әулие, Алпықұлаш әулиелер бар. Қазіргі таңда
олардың ішіндегі кейбірінің сыры ашылмаған, толық зерттелмеген және жойылып бара
жатқандықтан, болашақ ұрпақты өңірдегі киелі жерлерді сақтап, қорғау, әрі қарай қайта
жаңғырту мақсатында жобаны жазу көзделді.
Өңірде киелі жерлерді қорғау мақсатында Маңғыстау облыстық қорық мұражайы
құрылған. Әр өңірдің тарихы мен табиғатына алғаш қадам жасамас бұрын, тарихимәдени-табиғи құндылығын сақтап қана қоймай, сол орындар жайлы тарихынан мол сыр
шертететін қара шаңыраққа бас сұққанды жөн санадық. 35 жылдықтарихы бар ондай
қасиетті орынның бірі ол облыстық қорық мұражайы болатын. Қазіргі таңда мекемеде
«Ескерткіштерді есепке алу және қорғау», «Сәулет», «Археология», «Экскурсия-көпшілік
бөлімі» және ескерткіштердің құжаттары, тарихи деректер, бағалы кітаптар мен
жәдігерлер сақталатын «Қор» бөлімі жұмыс істеп тұр. Қорықтың қор бөлімінде 99771
дана артефакт пен жәдігер жинақталып, сақталуда. Тарихи-мәдени мұраның 13000-нан
астам объектілері зерттеліп, паспорттанған. Ерекше бір оқиға – 2014 жылдың тамыз
айында елімізде алғаш рет Ақтау қаласында Евразия мәдени мұрасының 7 халықаралық
конференциясы ұйымдастырылды. Нәтижесінде ЮНЕСКО тізіміне «Ұлы Жібек жолы»
бойында

орналасқан

бірқатар

ескерткіштер

енгізілді.

Жылбойындақорықтың

«Маңғыстауескерткіштері, «Маңғыстаудың киелі орындары», «От киесі», «Ежелгі
Маңғыстау мұралары», «Ортағасырлық Қызылқала қалашығы», «Сисемата қорымы»,
«Маңғыстау петроглифтері» атты тақырыптық жылжымалы көрмелері қала тұрғындары
мен қонақтарға, студенттер мен жастарға, үйірме жетекшілері мен оқушыларға, өлкеге
саяхаттап келуші көрермендер назарына ұсынылып тұрады. Маңғыстау халқының өмірі,
тұрмысы, тыныс-тіршілігі тарихи-мәдени ескерткіштерімен тығыз байланысты. Бұл ғажап
сәулет өнерін шетелден келіп тамашалап, таңдай қағушылар қатары да аз емес.
Қараманата жерасты

мешіті-

Манғыстау

жеріндегі

тарихи

орындар

зияратшылардың ынтық нысаны болып табылады. Ислам дiнi мен пұтқа табынушылық
кезеңдегі дәстүрлер тоғысуы да, бағзы заманнан сақталған. Жерасты мешiттеріде азиялық
суфизм тарихында өте сирек кездесетiн құбылыс. Бұл өңірде Шопан-ата, Масат-ата,
Шақпақ-ата, Бекет-ата, т.б. киелі орындар жалғасын тауып кете береді. Сондай орынның
бірі Қараман ата жер асты мешіті. Бір кездері елі үшін жан қиған бабаларымыз бастарына
әділетсіздік күні туғанда ант беріп анттасатын киелі мекен екен бұл Қараман ата жер асты
мешіті. Мұнда берілген ант елеусіз қалмайды екен. Егер кімде-кім антын бұзып, келеке
13

етіп жатса онда қандайда бір келеңсіз жағдайға душар болады екен. Аңызы мен деректері
өз алдына бір тақырып. Қараман-Ата ескерткiшi Маңғыстаудың орталық бөлiгiнде, ол үш
бөлмеден тұрады. Кiре берiс бөлме, оған жалғас намаз оқитын зал. Онда төбенi тiреп
тұрған ұстындар бар. Төбе сол жердiң бетiн алып жатқан ұлутастан тұрады. Аңыз
бойынша

Қараман-Ата

Шопан-Ата

әулиенiң

iнiсi

екен

делiнедi.

Екi

мешiттi

жалғастыратын жер асты жолы болған, бiрақ ол уақыт өте құлап қалған. Қараман-Ата
мешiтiнiң салыну кезеңi ХІІІ ғ-ға тән дүние екен.
«Қазақстанның киелі 100 нысанының» қатарына Маңғыстау өңірінде орналасқан
бірнеше көнеден келе жатқан мәдени ескерткіштер кіреді. Олардың бірі осы аймақтағы ірі
және сәулеті жағынан ежелгісі саналатын – Шопан ата қорымы. Қорым – Батыс Қазақстан
жеріндегі көне (XII-XX ғасырларға) сәулет өнеріне жататындардың ең үлкені. Ол Қазіргі
Маңғыстау облысынағы Сенек деп аталатын ауылдың солтүстік-шығысынан әрі 25
шақырымдай жерде жатыр. Шопан ата аңыз бойынша Қожа Ахмет Яссауидің шәкіртті
болған екен. Бір күні ұстаз Яссауи барлық оқушыларын шақырып алып, садақ тартқызады.
«Садақ оғы қайда түссе, сол маңға мешіт салыңдар» деп тапсырады шәкірттеріне. Содан
Шопан ата оғын таудың етегінде орналасқан малға бай ауылдың маңынан табады да, сол
ауылға бақташы болып жалданады.
Шопан ата қорымы осында тұратын халықтардың салт-дәстүрін көрсететін діни
сәулетті құрылыс ретінде тұрғызылған. Қорым Орал-Каспий аймағындағы жер көлемі
жағынан ең ірісі, сондай-ақ мұнда екі мыңнан астам ескерткіштер бар. Олар қазақ және
түрікмен қорымдары деп екіге бөлінеді. Оның орталығында әктастан қашалып
тұрғызылған бірнеше бөлмелі мешіт тұр. Ал мешіттің ауласында киелі саналатын
тұтағашы мен жуынатын тассуатор орналасқан. Шопаната қорымының солтүстікшығысына қарай михраб, құжыралар мен намаз оқуға арналған жайлар, шығысында
күмбезді кесене, қойтастар мен сандықтастар, сол сияқты алыстан көзге ұрылатын
сағанатамдар бар. Бұл ескерткіштер әктас пен құмтастардан қашалып, әртүрлі
өрнектермен сәнделген.
Мешіт осы өңірдегі Шақпақ ата, Бекет ата мешіттері секілді жер асты деп атауға
лайық. Себебі, үстіңгі бөлігі осында орналасқан ескерткіштердің табанына барып тіреледі.
Мешіттің солтүстік-батысына қарай барлық аумақты негізінен түрікмендердің қойтас
түріндегі өңделген тас тақталар, көне қабырғалар, стелалар алып жатыр. Бұлардың
арасынан құмтастардан тұрғызылған қабырғалалар мен саркофактар көне сәулетімен
14

дараланып тұр. Ал батыс бөлігінде қазақ руларының таңбалары салынған стелалар мен
бекіре пішіндес құлпытастарды жиі ұшыратасыз.

1-сурет. Шопан ата қорымы [3].
Мұндағы жерлеу құрылыстары сәулеттік пішіні жағынан сан түрлі болып келеді.
Олар көлемі, тегістігі жағынан, ою-өрнегімен ерекшеленіп тұрады. Бұлардың арасынан
оңтүстікке қаратып кесенелер секілді салынған сағанатамдар басымырақ және олар
басқалардан ерекше салынған.
Шопан ата қорымын 1952 жылы Малбағар Мендіқұловтың басқаруымен сәулет
экпседициясы кезінде зерттеле бастады. Ал 1977-78 жылдары бұл нысанды Қазақ КСР
мәдениет министрлігі, 1982 жылы тарих пен мәдениет ескерткіштерін қлрғайтын
республикалық қоғам арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сол жылы қорым
мемлекеттік қорғауға алынып, бүгінде Қазақстанның 100 киелі нысандарының қатарынан
табылып отыр. Қорымға сыйнып келетіндер мен қатар, саяхатшылар да жетерлік.
Қазақстанның киелі 100 нысандарының ішіндегі Маңғыстау өлкесінде орналасқан
Қараман атаның жер асты мешітін ерекше айтып кетуге болады. Себебі, бұл қасиетті орын
таудың төменгі бөлігіндегі үңгірлерді пайдалана отырып, ойып жасалынған. Қазіргі
орналасқан орны Маңғыстау өңіріндегі, Шетпе аталатын кенттің оңтүстік-батысына қарай
35 шақырымдық жер.
Қараман ата мешіті жалпы үшбөлмеден тұрады. Олар: кіреберіс бөлме, намаз оқуға
арналған бөлме және атаның өзі жер қойынына тапсырылған дөңгелек бөлме. Ортада
тұрған көлемі үлкендеу бөлменің төбесі тастан қашалынған бағаналармен бекітіліп,
төбесінен жарық кіруге ыңғайландырылып терезелер жасалынған. Бұл қорымның жалпы
аумағы шамамен төрт гектар жерді алып жатыр. Ал өзі XIII ғасырда тұрғызылған делінеді.
Қараман ата жайында бірнеше аңыздар бар. Оның бірінде Шопан ата інісі ретінде
15

айтылса, кей ғалымдардың дерегінде Балқан түбегінен түрікмендерді Маңғыстауға бастап
келген ірі бекетрдің бірі болған делінеді. Жалпы, Қараман ата ислам дінінің суфизм
бағытын таратушысы ретінде танылған діндар. Десек те, кей авторлар атаны жағымсыз
кейіпкер ретінде көрсеткен аңыздарды таратады. Мәселен, М.Мирзаевтың кітабында
қарақалпақтың мынандай бір әңгімесі жазылған. Қараман атты адам жегіш, жалғыз көзді
алып болыпты. Ол Есім батырдың жолын кесіп, алдап, ажал апанына түсіріпті. Осы
халықтың арасында Қараман «Шық бермес, Шығайбай» секілді сараң бай болғаны
жайында тағы бір аңыз бар.

2-сурет. Қараман ата қорымы [4].
Түрікмен аңыздарынан да Қараман есімді адамды жолықтылады. Ел ішінде
абыройы асқақ, сый-құрметке ие Ақман және Қараман атты екі ағайынды ғұмыр кешкен
екен. Олар ұстазы болған Қожа Ахмет Яссауимен келісе алмай, батысқа қарай бет түзепті.
Содан бір күндері екі бауырдың бірі дүниеден озып, оның құрметіне қорым тұрғызылып,
мешіт салынған. Сол секілді қазақтардың арасында, соның ішінде адайлықтарда Қараман
ата қасиеті жайында бірнеше нақты дәйектер айтылады. Оның Есета ата баласы, Шопан
атаның немересі екені, атасы жанынан жер асты мешітін салдырғаны туралы әңгіме бар.
Дүниеден өткенде Қараман атаны сол мешіттің маңына жерлейді. Ол жерленген орын даудамайды шешетін киелі жер болған. Мысалы, бір аңызда осы маңда мекен ететін екі ру
өкілдері бір іске келісе алмай, Қараман ата басына келіп, ант су ішуге уағдаласады. Қос
тарап ант берген кезде, бір рудың адамдарын түгелімен ажал құшқан екен. Себебі, олар
жалған уәде беріп, әлгі руды алдамақ болыпты. Сол секілді Пір Бекетке тағы да өзара
дауларын шеше алмаған рулар келіп көмек сұрайды. Сонда Бекет тұрып, «Қараман ата
басына барып бұл кикілжіңге нүкте қойыңдар» деп жіберіпті. Осыдан-ақ, Қaрaмaн aтa
қасиеті біраз елге таралған, беделді, ақ пен қараны тез ажырататын киесі бар адам
болғанын аңғаруға болады. Сондай-ақ, тірі кезінде жастарды дұрыс жолға жөн сілтеп,
ақыл-кеңесін айтып отырған.
16

Бүгінде Қараман ата қорымының негізгі бөлігі қоршалып, 1982 жылдан бері
мемлекеттік қорғауға алынған. Қорымның оңтүстік-батыс аумағында VIII-IX ғасырларда
белгі қойылған қабір үстіндегі қырықтан аса ескерткіштер бар. Сол секілді мұнда адай
рунынан

шыққан

елге

аты

мәшһүр

болған

бірнеше

адамдар

жерленген.

Ол

ескерткіштермен қосқандағы жер көлемі шамамен жеті гектар. Қараман ата ескерткіші
қазірге кезде тарихи жәдігер, мәдени құндылық ретінде заңмен қорғалып, міне,
Қазақстанның киелі 100 нысанының қатарына жатқызылып отыр. Маңғыстау өңірінде
орналасқан киелі мекенге саяхатшалар жан-жақтан келіп жатады.
Осы өлкеде тағы бір еліміздің киелі 100 нысанының қатарынан табылып отырған
жeр aсты мешіті бар. Ол – Мaсaт ата мешіті.Киелі орын Маңғыстау ауданында орналасқан
Үштаған атты ауылдың оңтүстік-шығысынан әрірек 15 шақырымдай жерде. Мұндағы
қорымда бес жүзден аса ескерткіштер бар. Олар орта ғасырдағы түрікмендердің
қойтастары, тастан жасалған қоршаулары және тастан қашалған белгілері, олар шамамен
XIV- XVIII ғасырларға жатқызылады. Ал қорымның солтүстік күншығысынан сәл берірек
XVIII-XIX ғасырларға жататын қазақ руларының ескерткіштері қойылған. Бұл қорымдағы
ерекше орын оңтүстік-батыс бағытындағы жартастан ойылып салынған жер астындағы
мешіт. Киелі орынның іші қазақтың киіз үйі тәріздес, төбесі шаңырақ секілді ойылған.
Кіреберістің оң ж