МАНҒЫСТАУ ӨҢІРІНДЕГІ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЛКЕТАНУ ЖҰМЫСТАРЫ – ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТУҒАН ЖЕРГЕ СҮЙІСПЕНШІЛІГІН АРТТЫРУ ҚҰРАЛЫ

Автор: Бигелдинова Сымбат
Маңғыстау облысы, Ақтау қаласы Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжинеринг университетінің 4 курс студенті

Аннотация

Бұл мақалада Маңғыстау өңіріндегі жергілікті өлкетану жұмыстарының маңызы, оның оқушылардың туған жерге сүйіспеншілігін арттырудағы рөлі, сондай-ақ оқу-тәрбие процесінде қолданылатын тиімді әдіс-тәсілдер жүйелі түрде қарастырылды. Өңір табиғатының, географиясының, тарихи-мәдени мұраларының ерекшеліктері оқу процесіне кіріктіріліп, оқушылардың танымдық белсенділігін, зерттеушілік қабілеттерін дамытуда өлкетанудың ықпалы жан-жақты талданды. Автор Маңғыстау аумағындағы табиғи және тарихи нысандарды ғылыми тұрғыда зерделеудің оқушы тұлғасын қалыптастырудағы рухани-адамгершілік, патриоттық маңызын көрсетеді.

Кілт сөздер:

өлкетану, Маңғыстау өңірі, туған жер, тарихи-мәдени мұра, зерттеу жұмысы.

Қазіргі заманда білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі – оқушының ұлттық бірегейлігі мен отаншылдығын қалыптастыру. Бұл талап педагогикалық тәжірибеде туған жерді танытуға бағытталған өлкетану жұмыстары арқылы жүзеге асады. Әсіресе, Маңғыстау секілді табиғи-географиялық, тарихи-мәдени мұрасы ерекше аймақтарда өлкетану сабақтарының маңызы зор.[2]

Маңғыстау – Қазақстандағы ең көне геологиялық құрылымдардың бірі. «Жер астындағы музей» атанған өңір ғасырлар бойы көшпелі мәдениеттің, тайпалар қозғалысының, тарихи оқиғалардың куәсі болды. Бұл өлкенің әрбір үңгірі, әрбір тасы, әрбір жазулары – ұлт тарихының шежіресі. Сол себепті мектеп оқушыларын осы мұралармен таныстыру – олардың туған жеріне деген махаббатын оятудың ең тиімді жолдарының бірі.[3]

Өлкетану жұмыстары оқушылардың тек ғылыми-танымдық дағдыларын дамытуға ғана емес, сонымен қатар рухани-адамгершілік тұлғасын қалыптастыруға да ықпал етеді. Әсіресе, далалық зерттеу, жорық, экскурсия, тарихи орындарға бару, картографиялық жұмыс жасау сияқты әдістер оқушының туған жерге эмоционалдық байланысын күшейтеді.

Зерттеу әдістері

Географиялық ұйымдасу ерекшеліктері

1. Маңғыстау өңірінің географиялық ерекшеліктері – өлкетану жұмыстарының іргетасы

Маңғыстау облысы – Қазақстандағы табиғи ландшафты ерекше, шөл және шөлейт зоналар басым аймақ. Оның географиясын оқыту оқушыларға табиғат компоненттерінің өзара байланысын түсіндіруге мүмкіндік береді.[2]

Өңірдегі басты табиғи нысандар:

• Қарақия ойысы – ТМД-дағы ең терең нүкте (-132 м);

• Үстірт қыраты – биік кемерлі, түрлі геологиялық дәуірлердің шөгінді жыныстары;

• Шерқала тауы – табиғи-геологиялық ескерткіш;

• Бозжыра шатқалы – эрозиялық процестердің ерекше көрінісі;

• Қаратау жотасы – қазба байлықтар мен минералдарға бай аумақ.

Осындай нысандарды зерттеу арқылы оқушылар жер бедерінің түзелуін, жел және су эрозиясының әсерін, тау жыныстарының түрлерін нақты мысалдар негізінде меңгереді.

География пәнінде кіріктіру мысалдары:

• «Жер бедерінің түрлері» тақырыбында Бозжыра мысалын қолдану;

• «Пайдалы қазбалар» бөлімінде Қаратау мен Жетібай–Қаламқас кен орындарын талдау;

• «Климат» тарауында Маңғыстаудың шөлдік климатына байланысты далалық бақылаулар жүргізу.

Бұл тәсіл оқушының танымдық қабілетін арттырып, туған өлкені ғылыми негізде тануына көмектеседі.

2. Тарихи-мәдени мұралар – рухани тәрбие құралы

Маңғыстау – «362 әулие» мекені. Өңірдегі тарихи-мәдени ескерткіштердің тығыз орналасуы өлкетану жұмыстарына кең мүмкіндік береді.[1]

Негізгі тарихи нысандар:

• Бекет ата жер асты мешіті

• Шопан ата

• Кетікқала қалашығы

• Қызылқала

• Ерлік пен батырлықты дәріптейтін ескерткіштер (Қараман ата, Адай ата және т.б.)

Тарихи ескерткіштерді зерттеу барысында оқушылар Маңғыстаудың ежелгі өркениеттерге ортақ болғанын, ортағасырлық қалалардың, керуен жолдарының, діни орталықтардың маңызды рөлін түсінеді.[4]

Экскурсиялар барысында оқушыда:

• өткенге деген құрмет;

• ұлттық мәдениетті бағалау;

• рухани-адамгершілік қасиеттер;

• тарихи сананың қалыптасуы
  сияқты маңызды қасиеттер дамиды.

3. Өлкетану жұмыстарының түрлері және олардың тәрбиелік маңызы

Өлкетану – тек ақпарат беру емес, ол арнайы педагогикалық процестерді қамтитын жүйе.

Мектепте жүргізілетін негізгі өлкетану жұмыстары:[2]

1) Далалық зерттеулер
– өсімдіктер қауымдастығын зерттеу
– топырақ түрлерін анықтау
– жануарлар әлемін бақылау

2) Туристік-экспедициялық жұмыстар
– бағыттық жорықтар
– табиғи нысандарға шығу
– далалық картография

3) Жобалық-зерттеу жұмыстары
– «Маңғыстау өсімдіктерінің гербарийін жасау»
– «Ескерткіштердің туристік картасын құрастыру»
– «Қарақия ойысының экологиясы»

4) Әдеби-мәдени өлкетану
– жергілікті ақын-жыраулар шығармашылығын талдау
– аңыздар мен шежірелерді жинау

5) Музейлік педагогика
– өңірлік музейлерде сабақ өткізу
– артефактілермен танысу

Бұл жұмыстардың тәрбиелік нәтижелері:

• патриоттық сана

• туған жерге мақтаныш сезімі

• табиғатқа жанашырлық

• ұлттық мәдениетке қызығушылық

• зерттеушілік дағдылар

4. Өлкетануды пәндерге кіріктірудің педагогикалық тиімділігі

Өлкетану тек география пәнімен шектелмейді. Мектепте оны 7–8 пәнмен біріктіруге болады.

Пәнаралық кіріктіру мысалдары:

Тарих:
– Маңғыстау жеріндегі тайпалар, сауда жолдары, ортағасырлық қалалар.

Әдебиет:
– Абыл, Қашаған, Ақтан Керейұлы, Сүгір жырау шығармашылығын талдау.

Биология:
– Қызыл кітапқа енген жабайы түйе, қарақұйрық, сексеуіл ормандары.

География:
– табиғи зоналар, климаттық ерекшеліктер, пайдалы қазбалар.

Өзін-өзі тану:
– туған жерге сүйіспеншілік, рухани құндылықтар.

Пәнаралық байланыс сабақтың мазмұнын байытып, оқушылардың туған өлкені жан-жақты тануына мүмкіндік береді.

5. Маңғыстауда өлкетану жұмыстарының қазіргі жағдайы және дамыту жолдары

Өңір мектептерінде өлкетану бағытында бірқатар жобалар іске асуда, бірақ олардың жүйелілігін арттыру қажет.

Қазіргі проблемалар:

• оқу бағдарламасындағы өлкетану материалының жеткіліксіздігі;

• далалық жұмысқа арналған қауіпсіз маршруттар аз;

• оқытушылардың өлкетану әдістемесін меңгеруі жеткіліксіз;

• материалдық-техникалық база әлсіз (экспедициялық құралдар, карталар).[3]

Ұсыныстар:

1. Маңғыстау бойынша бірыңғай өлкетану бағдарламасын әзірлеу.

2. Мектептерде өлкетану кабинеттерін ашу.

3. Мұғалімдер үшін өлкетану курстарын ұйымдастыру.

4. География–тарих–биология пәндері арасында біріккен жобалар жүргізу.

5. Маңғыстаудың табиғи нысандарын цифрландыру: 3D модель, виртуалды экскурсия.

Қорытынды

Маңғыстау өлкетану материалдары – оқушыларды тәрбиелеудің қуатты құралы. Өңірдің қайталанбас табиғаты, ерекше геологиясы, тарихи-мәдени нысандары оқушылардың туған жерге деген сүйіспеншілігін, ұлттық рухын, табиғатты қорғау жауапкершілігін қалыптастыруға тікелей әсер етеді.[1]

Өлкетану жұмыстары оқушының:

• патриоттық сезімін дамытады;

• ғылыми-зерттеу қабілетін шыңдайды;

• ұлттық құндылықтарға деген құрметін арттырады;

• туған өңірімен байланысын күшейтеді.

Сондықтан Маңғыстау өңіріндегі өлкетану жұмыстарын білім беру жүйесінің негізгі құрамдас бөлігіне айналдыру – бүгінгі күннің басты міндеттерінің бірі.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Маңғыстау облысының тарихы. – Ақтау: Өлкетану орталығы, 2022. – 354 б.

2. Қазақстан географиясы: оқу құралы / Қ. Ахметов, А. Жолдасбаев. – Астана: Білім, 2021. – 412 б.

3. Маңғыстаудың тарихи-мәдени ескерткіштері / ред. С. Әбілов. – Алматы: Ғылым, 2019. – 280 б.

4. Жергілікті жерді зерттеу әдістемесі / Д. Қоңыров. – Нұр-Сұлтан: Педагогика, 2020. – 198 б.

5. Сарқұлов А. Өлкетану – рухани тәрбиенің негізі // Педагогика журналы. – 2021. – №4. – Б. 33–38.