Жамбыл облысы әкімдігнің білім басқармасы Байзақ ауданы білім бөлімінің Мәншүк Маметова атындағы негізігі мектебінің жанынан ашылған мектепке дейінгі "Нұрай" шағын орталығы КММ

ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ

«Мектепке дейінгі тәрбиеде ертегілерді

тиімді қолдану бағдарламасы»

(балабақшада балаларды дамытуға раналған құрал)

Қалдыбаева Динара Валериевна

тәрбиеші

2025 жыл

Жамбыл облысы әкімдігнің білім басқармасы Байзақ ауданы білім бөлімінің Мәншүк Маметова атындағы негізігі мектебінің жанынан ашылған мектепке дейінгі "Нұрай" шағын орталығы КММ

АВТОРЛЫҚ БАҒДАРЛАМА

«Мектепке дейінгі тәрбиеде ертегілерді тиімді қолдану бағдарламасы» бағдарлама құрастырушы балабақша тәрбиешісі

Қалдыбаева Динара Валериевна

Пікір берушілер:

Карсыбаева Раиса Канабековна – Қазақ Ұлттық қыздар педагогикалық университетінің

оқытушысы, п.ғ.к., қауымдастырылған профессор м.а. Текесбаева Анар – Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің «Педагогика және психология» кафедрасының кандидаты

Аңдатпа

Бұл әдістемелік құрал «Балабақшада ертегілер арқылы тәрбие беру» тақырыбына арналған. Құрал мектепке дейінгі ұйымдардың тәрбиешілері, педагогтер, психологтар және ата-аналар үшін құнды әдістемелік көмекші материал болып табылады.

Әдістемелік құралда ертегілердің тәрбиелік мәні, олардың балалардың эмоционалдық, танымдық, шығармашылық және әлеуметтік дағдыларын дамытудағы рөлі, ертегілерді оқыту, сахналау, талдау әдістері, сондай-ақ ұлттық салт-дәстүрлерді меңгертудің тиімді жолдары қарастырылған.

Құралда балабақшадағы тәрбие үрдісіне ертегілерді тиімді енгізу әдістері, ертегі терапиясы, интерактивті ертегілер құрастыру, балалардың өзін-өзі тануына көмектесу, құндылықтарды қалыптастыру, сахналық қойылымдар мен шығармашылық тапсырмалар арқылы балалардың қызығушылығын арттыру жолдары сипатталады.

Кітапта ертегілер тізімі және олардың тәрбиелік мәні, практикалық қолдану әдістері, тәрбиешілерге арналған ұсыныстар, сондай-ақ балабақшада ертегілерді қолдануға арналған ойындар мен жаттығулар берілген.

 

 

 

 

КІРІСПЕ

Балабақша – баланың тұлға болып қалыптасуының алғашқы қадамдары жасалатын маңызды кезең. Бұл кезеңде бала қоршаған орта туралы алғашқы түсініктерін қалыптастырып, негізгі мінез-құлық нормаларын меңгереді. Балабақшадағы тәрбие беру үрдісі тек білім берумен шектелмей, балаларды әлеуметтік, рухани, адамгершілік тұрғысынан дамытуға бағытталады. Сондықтан тәрбиешілердің алдында маңызды міндеттердің бірі – бала бойына ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды сіңіру, олардың ойлау қабілеттерін дамыту, шығармашылықтарын жетілдіру және тұлға ретінде тәрбиелеу болып табылады.

Тәрбие беру процесінде әртүрлі әдістер қолданылады, бірақ олардың ішінде ең тиімділерінің бірі – ертегілер арқылы тәрбие беру әдісі. Ертегілер – адамзат мәдениетінің ең көне әрі терең мазмұнды дүниелерінің бірі. Олар тек қиял-ғажайып оқиғалар тізбегі ғана емес, баланың санасына сіңірілетін өмірлік сабақтар мен тәрбиелік мәні зор ақпараттардың қайнар көзі болып табылады.Ертегілердің баланың дамуына тигізетін әсері сан алуан. Біріншіден, ертегілер арқылы бала жақсы мен жаманды ажыратуды үйренеді. Әрбір ертегіде негізгі моральдық ой түйіні бар, ол – әділдік пен адалдықтың әрдайым жеңіске жететіндігі, ал зұлымдық пен өтіріктің түбінде әшкереленетіндігі туралы идея. Мұндай идеялар баланың дүниетанымын қалыптастырады, оны әділдікке, шыншылдыққа, қайырымдылыққа баулиды.

Екіншіден, ертегілер баланың сөйлеу мәдениетін, тілдік қорын дамытады. Балалар ертегілерді тыңдау арқылы жаңа сөздерді үйреніп, сөйлеу дағдыларын жетілдіреді. Әсіресе, халық ауыз әдебиетінің үлгілері балаларға ана тілін меңгеруге көмектесіп қана қоймай, оның көркемдік ерекшеліктерін түсінуге, тіл байлығын арттыруға ықпал етеді. Сонымен қатар, ертегілердегі қайталанатын тіркестер, өлең жолдары балалардың есте сақтау қабілетін жақсартып, логикалық ойлау дағдыларын қалыптастырады.

Үшіншіден, ертегілер – баланың қиялы мен шығармашылық қабілеттерін дамытудың ең тиімді құралы. Балалар ертегідегі кейіпкерлер мен оқиғаларды көз алдына елестете отырып, өздерінің қиялында жаңа бейнелер жасайды. Бұл олардың көркем ойлауын жетілдіріп, шығармашылық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ертегілер баланың эмоциялық әлемін байытып, оның түрлі сезімдерді түсінуіне көмектеседі.

Төртіншіден, ертегілер балалардың өзін-өзі тануына, өз ортасында өзін қалай ұстау керектігін үйренуіне көмектеседі. Көптеген ертегілерде кейіпкерлердің қиындықтардан өтуі, олардың түрлі сынақтардан сүрінбей өтіп, мақсаттарына жетуі бейнеленеді. Мұндай оқиғалар балаларға кез келген кедергілерді жеңуге болатынын, өмірде кездесетін қиындықтарға мойымау керек екенін көрсетеді.

Бесіншіден, ертегілер арқылы балалардың әлеуметтенуі жүзеге асады. Балалар ертегі кейіпкерлерінің әрекеттерін саралай отырып, адамдар арасындағы қарым-қатынас ережелерін меңгереді. Олар достықтың, сыйластықтың, ынтымақтастықтың маңыздылығын түсінеді. Ертегілердегі жағымды кейіпкерлер балаларға үлгі болып, олардың бойында адамгершілік қасиеттердің қалыптасуына ықпал етеді.

Қазіргі таңда балабақшада тәрбие беру үрдісінде ертегілерді пайдалану – баланың жан-жақты дамуына үлкен үлес қосатын тиімді әдістердің бірі. Дұрыс таңдалған ертегілер арқылы балаларға ұлттық құндылықтарды, әдет-ғұрыптарды, салт-дәстүрлерді үйретуге болады. Сонымен қатар, ертегілерді оқып, талқылау, рөлдік ойындар арқылы сахналау балалардың коммуникативтік дағдыларын жетілдіруге көмектеседі.

Құралдың мақсаты

Балабақшадағы тәрбиелік үдерісті жақсарту мақсатында ертегілерді тиімді қолдану әдістерін ұсыну. Балалардың адамгершілік қасиеттерін, тіл байлығын, ойлау және шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған инновациялық тәсілдерді қарастыру.

Құралдың міндеттері

1.     Балаларға ертегілер арқылы адамгершілік қасиеттерді үйрету (мейірімділік, адалдық, әділдік, еңбекқорлық, батырлық).

2.     Ертегілерді оқу, тыңдау, талдау және сахналау арқылы балалардың сөйлеу мәдениетін, тілдік қорын байыту.

3.     Ертегілерді тәрбие құралы ретінде қолданудың тиімді әдістерін ұсыну.

4.     Балалардың қиялын, шығармашылық қабілетін дамытуға бағытталған ертегілермен жұмыс істеу тәсілдерін көрсету.

5.     Ертегілер арқылы балалардың эмоционалдық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету.

6.     Балаларға ұлттық құндылықтар мен салт-дәстүрлерді үйрету.

7.     Тәрбиешілерге ертегілерді тиімді пайдалану бойынша әдістемелік нұсқаулар беру.

Құралдың өзектілігі

Қазіргі таңда балабақшаларда тәрбиелеу мен білім беруде жаңа технологиялар мен әдістер енгізілуде. Алайда, балалардың ұлттық құндылықтарға негізделген тәрбиесі мен шығармашылық дамуына жеткілікті көңіл бөлінбей жатады. Ертегілер – ғасырлар бойы жинақталған халықтық тәрбие құралы ретінде балалардың рухани және тұлғалық дамуына ерекше ықпал етеді. Сондықтан ертегілерді қолданудың жаңа әдістерін енгізу – балабақшадағы тәрбиелеу процесінің маңызды аспектісі.

Ертегілер балалардың сөздік қорын байытып, олардың тілін дамытады, қиялын ұштайды, өмірлік маңызды ұстанымдар қалыптастырады. Сонымен қатар, ертегілер арқылы балалар өздерін кейіпкерлермен салыстырып, дұрыс әрекеттер жасауды үйренеді. Осы әдістемелік құрал ертегілерді тиімді пайдалану жолдарын ұсынып, тәрбиешілерге нақты әдістемелік көмек көрсету үшін әзірленді.

Құралдың жаңалығы

1.     Кешенді әдістеме – ертегілерді оқытудың жаңа тәсілдерін қарастырып, оларды баланың жас ерекшеліктеріне бейімдеу ұсынылады.

2.     Рөлдік ойындар мен драматизацияны қолдану – балалардың ертегілерді сахналау арқылы тілдік және әлеуметтік дағдыларын дамытуға арналған әдістер ұсынылады.

3.     Интерактивті әдістер – ертегілерді оқу кезінде қолдануға болатын ойындар, сұрақ-жауап әдістері, шығармашылық тапсырмалар енгізілген.

4.     Эмоционалды дамуға бағытталған тәсілдер – балалардың сезімдерін түсінуіне және оларды дұрыс бағыттауға арналған жаңа әдістемелер енгізілген.

5.     Жеке тұлғалық дамуға ықпал ету – балалардың өзін-өзі тануына, өз ойларын еркін жеткізуіне, жаңа идеялар ұсынуына көмектесетін шығармашылық тапсырмалар ұсынылады.

Күтілетін нәтижелер

1.     Балалардың адамгершілік қасиеттері артады, дұрыс әрекеттер жасауға дағдыланады.

2.     Балалардың тілдік қоры кеңейіп, сөйлеу дағдылары дамиды.

3.     Балалардың қиялы, шығармашылық ойлау қабілеті күшейеді.

4.     Ертегілер арқылы балалар өз ойларын еркін жеткізіп, рөлдік ойындарға белсенді қатысады.

5.     Тәрбиешілер ертегілерді тәрбие беру құралы ретінде тиімді пайдалана алады.

6.     Балалар арасында достық, ынтымақтастық және өзара көмек көрсету мәдениеті қалыптасады.

7.     Ертегілер арқылы балалардың есте сақтау қабілеті жақсарып, логикалық ойлау дағдылары дамиды.

8.     Ұлттық құндылықтар мен дәстүрлерге деген қызығушылық артады.

9.     Балабақшада тәрбиелеу үдерісінің тиімділігі артады.

Осы әдістемелік құралда ертегілерді балабақшада тәрбие құралы ретінде пайдаланудың тиімді жолдары қарастырылады. Сонымен қатар, ертегілерді оқыту әдістемесі, оларды баланың жас ерекшелігіне сәйкес таңдау жолдары, тәрбиелік іс-шаралар мен ойын элементтері арқылы ертегілерді қолдану тәсілдері ұсынылады. Бұл құрал тәрбиешілерге балалардың қызығушылығын арттырып, олардың тәрбиелік және танымдық қабілеттерін дамытуға көмектеседі.

 

 

Ертегілер және олардың тәрбиелік мәні

Ертегілердің түрлері және олардың ерекшеліктері

 

Ертегілер – халық ауыз әдебиетінің ерекше жанры, ол ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, ғасырлар бойы халық даналығының жарқын көрінісі ретінде сақталған. Ертегілер тек қиял-ғажайып оқиғалар мен қызықты сюжеттерден құралмайды, олардың әрқайсысы терең тәрбиелік мәнге, даналыққа, ұлттық құндылықтарға негізделген. Ертегілердің негізгі мақсаты – балаларды тәрбиелеу, олардың қиялын дамыту, ойлау қабілетін арттыру және өмірлік сабақ беру.

Ертегілердің көптеген түрлері бар, олардың ішінде қиял-ғажайып ертегілер, хайуанаттар туралы ертегілер, тұрмыс-салт ертегілері, шыншыл ертегілер және аңыз-ертегілер жиі кездеседі. Әрбір ертегі түрінің өзіндік ерекшеліктері мен мазмұндық бағыттары бар.

Қиял-ғажайып ертегілер

Қиял-ғажайып ертегілер – ең көне және кең таралған ертегі түрлерінің бірі. Бұл ертегілерде шынайы өмірде кездеспейтін қиял-ғажайып кейіпкерлер мен құбылыстар бейнеленеді. Мысалы, айдаһарлар, жалмауыз кемпірлер, сиқыршылар, перілер, қанатты аттар, алтын балықтар, өмір суы, сиқырлы таяқшалар, ұшатын кілемдер – мұның бәрі қиял-ғажайып ертегілерге тән элементтер.

Бұл ертегілерде жақсылық пен жамандықтың күресі негізгі сюжет ретінде қарастырылады. Басты кейіпкер, көбінесе, қарапайым адам немесе батыр болып келеді. Ол қиындықтар мен сынақтардан өтіп, ерлік көрсетеді, адалдығы мен ақылдылығының арқасында зұлымдықты жеңеді.

Ерекшеліктері:

• Сиқырлы элементтердің болуы (сиқырлы заттар, керемет күшке ие кейіпкерлер).

• Аңызға айналған, қиялдан туған оқиғалар мен керемет құбылыстар.

• Кейіпкерлердің батырлық істері мен әділдікке ұмтылысы.

• Қатал сынақтардан өту, қиындықтарды жеңу арқылы жетістікке жету.

• Ізгілік пен зұлымдықтың күресі, жақсылықтың әрдайым жеңіске жетуі.

Қазақ халық ертегілерінде бұл түрге «Ер Төстік», «Керқұла атты Кендебай», «Қобыланды батыр» сияқты шығармалар жатады. Мұндай ертегілер балаларға ерлік, адалдық, батылдық қасиеттерін сіңіреді, олардың қиялын дамытады.

Хайуанаттар туралы ертегілер

Бұл ертегілердің негізгі кейіпкерлері – жануарлар мен құстар. Хайуанаттар адамша сөйлеп, ойлайды, әрекет етеді. Әдетте, мұндай ертегілерде әрбір жануар белгілі бір мінездің, қасиеттің символына айналады.

Мысалы:

• Түлкі – айлакерлік пен қулықтың бейнесі.

• Арыстан – биліктің, күштің символы.

• Қоян – қорқақтықтың белгісі.

• Қасқыр – ашкөздіктің, мейірімсіздіктің кейіпкері.

• Аққу – тазалық пен адалдықтың символы.

Бұл ертегілер балаларға өмірлік сабақ береді, ақылды, адал болуға үйретеді. Олар көбінесе қысқа, әрі қызықты болып келеді, оқиғалары жеңіл қабылданады. Ең танымал ертегілердің қатарына «Түлкі мен қасқыр», «Шалқан», «Арыстан мен тышқан», «Тырна мен түлкі» жатады.

 

 

Ерекшеліктері:

• Жануарлар адам кейпінде сөйлейді, ақылды немесе айлакер болады.

• Әрбір кейіпкер белгілі бір адам мінезін бейнелейді.

• Ертегілерде моральдық түйін бар – әділдік пен шыншылдық маңызды.

• Оқиға желісі жеңіл, түсінікті, күлкілі немесе ойландыратын болып келеді.

Бұл ертегілер балалардың логикалық ойлауын, дүниетанымын қалыптастыруға көмектеседі.

Тұрмыс-салт ертегілері

Бұл ертегілер халықтың тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрыптарын, салт-дәстүрлерін бейнелейді. Негізінен, күнделікті өмірден алынған оқиғалар суреттеледі. Мұндай ертегілерде сиқырлы элементтер аз кездеседі немесе мүлде болмайды.

Кейіпкерлер көбінесе қарапайым адамдар – шаруалар, еңбекқор кедейлер, ақылды қыздар, тапқыр балалар болып келеді. Сюжет желісінде еңбекқорлық, адалдық, адамгершілік сияқты қасиеттер дәріптеледі.

Мысалы, «Алтын сақа», «Аяз би», «Қайырымды бала» сияқты ертегілер қазақ тұрмыс-салт ертегілеріне жатады.

Ерекшеліктері:

• Қарапайым адамдардың өмірін бейнелейді.

• Халық даналығын, еңбек пен адалдықтың маңызын көрсетеді.

• Әдетте, тапқырлық, еңбекқорлық арқасында әділетсіздік жеңіледі.

• Өмірден алынған оқиғалар көп кездеседі.

Бұл ертегілер балаларды шынайы өмірге дайындайды, оларды еңбексүйгіштікке, қайырымдылыққа баулиды.

Аңыз-ертегілер

Аңыз-ертегілер тарихи оқиғалар мен танымал тұлғалар туралы баяндап, халықтың арман-мақсаттарын, ұлттық батырларының ерліктерін насихаттайды. Бұл ертегілерде ел қорғаған батырлар, ақылды билеушілер, халық қамқоршылары туралы айтылады.

Ерекшеліктері:

• Шынайы тарихи оқиғалар мен тұлғаларға негізделуі мүмкін.

• Кейіпкерлердің батырлығы, елге деген адалдығы көрсетіледі.

• Халықтың арман-тілегі мен дүниетанымы суреттеледі.

Мысалы, «Қобыланды батыр», «Алдар Көсе», «Қожанасыр» сияқты шығармалар осы ертегі түріне жатады.

 

Ертегілердің түрлері және олардың мысалдары

Ертегінің түрі	Мысалдар
Қиял-ғажайып ертегілер	«Ер Төстік», «Керқұла атты Кендебай», «Алтын сақа», «Қобыланды батыр», «Жеті басты жылан», «Мыстан кемпір», «Сиқырлы күрек», «Ұшқыш кілем», «Жеті қарақшы», «Ай астындағы Айбарша», «Құйрықты жұлдыз»
Хайуанаттар туралы ертегілер	«Түлкі мен қасқыр», «Арыстан мен тышқан», «Шалқан», «Қоян мен қасқыр», «Тырна мен түлкі», «Көкек пен қарға», «Қасқыр, түлкі және қоян», «Аю мен ара», «Құмырсқа мен шегіртке», «Жалқау көгершін», «Жылан мен кірпі»
Тұрмыс-салт ертегілері	«Алдар Көсе мен бай», «Аяз би», «Қайырымды бала», «Сараң бай мен ақылды кедей», «Шық бермес Шығайбай», «Байлық пен ақыл», «Ақылды қыз», «Жалқау бала», «Аңқау қасапшы», «Қыздың тапқырлығы», «Кедейдің бақыты»
Аңыз-ертегілер	«Алдар Көсе», «Қожанасырдың тапқырлығы», «Томирис патшайым», «Абылай хан туралы аңыз», «Жиренше шешен», «Қорқыт ата туралы аңыз», «Төле бидің әділдігі», «Кенесары хан», «Домалақ ана», «Қазыбек бидің тапқырлығы», «Шыңғыс ханның шешімі»

 

 

 

 

Балаларға ертегілерді қалай түсіндіреміз?

Балаларға ертегілерді түсіндіру – олардың жас ерекшеліктеріне, қабылдау деңгейіне және қызығушылығына қарай жүргізілуі керек. Ертегілер тек қызықты оқиғалар жинағы ғана емес, олардың әрқайсысында тәрбиелік мән, өмірлік сабақ бар. Сондықтан балаларға ертегілерді дұрыс түсіндіру әдістерін қолдану өте маңызды.

Ертегіні мәнерлеп оқу және баяндау

• Балалар ертегіні қызығушылықпен қабылдауы үшін оны мәнерлеп оқу, интонацияны өзгерту, кейіпкерлердің дауыстарын салу әдістерін қолдану қажет.

• Егер ертегі диалогтарға бай болса, әр кейіпкердің сөзін әртүрлі дауыспен айту арқылы олардың мінезін ерекшелеуге болады.

• Балаларға қызықты болу үшін қимылдармен, бет-әлпет мимикасымен ертегі мазмұнын көрсету пайдалы.

Көрнекі құралдарды пайдалану

• Суреттер мен иллюстрациялар: Балаларға ертегінің мазмұнын түсіндіргенде, түрлі-түсті суреттер, иллюстрациялар мен кітапшаларды пайдалану тиімді.

• Қуыршақтар мен ойыншықтар: Ерекше әсер беру үшін қуыршақ театрын қолдануға болады. Бұл балалардың қызығушылығын арттырып, олардың ертегіні есте сақтауын жеңілдетеді.

• Видеолар мен анимациялар: Егер мүмкіндік болса, балаларға ертегінің қысқа мультфильмін көрсетіп, кейін оны бірге талқылауға болады.

 Сұрақ-жауап әдісі

Ертегі тыңдалғаннан кейін балалармен бірге оны талқылау маңызды. Оларды ойландыру үшін келесі сұрақтарды қоюға болады:

• Бұл ертегіде қандай оқиға болды?

• Қай кейіпкер ұнады? Неге?

• Қай кейіпкер жаман әрекет жасады? Ол не істеді?

• Егер сен батыр болсаң, қалай әрекет етер едің?

• Ертегі қандай сабақ береді?

Бұл сұрақтар балалардың сыни ойлауын, қиялын және өзіндік пікір айту қабілеттерін дамытуға көмектеседі.

 Ертегіні сахналау және рөлдік ойындар

• Балалар ертегілерді жақсырақ түсіну үшін оларды рөлге бөліп, сахналау өте пайдалы.

• Мысалы, «Қызыл телпек» ертегісін ойнау барысында әр бала қасқыр, әже, қызыл телпек, аңшы секілді кейіпкерлерді сомдап, олардың әрекеттерін қайталауы мүмкін.

• Осылайша, балалар ертегінің мазмұнын терең түсініп, оны өз өмірлеріне жақын қабылдайды.

Сурет салу және шығармашылық тапсырмалар

• Балаларға ертегіге байланысты сурет салуды ұсынуға болады.

• Кейде балалардан ертегінің соңын өздері ойлап табуын сұрау – олардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға көмектеседі.

• Ертегі мазмұнына байланысты шағын қойылым жасау, комикс сызу, жапсырмалау жұмыстары да балалардың ертегіні түсінуіне көмектеседі.

 

 

 

Ертегідегі құндылықтарды өмірмен байланыстыру

• Балаларға ертегідегі оқиғалар тек ойдан шығарылған емес, олардың өмірде де кездесетінін түсіндіру керек.

• Мысалы:

  • «Түлкі мен қасқыр» ертегісінде – қулықтың түбінде зиян әкелетінін түсіндіруге болады.

  • «Алдар Көсе» ертегілерінде – тапқырлық пен әділдіктің маңызды екенін айтып өтуге болады.

  • «Ер Төстік» ертегісінде – батылдық пен еңбектің жемісті болатынын көрсету қажет.

 Қайталау және бекіту әдістері

• Балаларға ертегіні жақсы түсіндіру үшін оны бірнеше рет қайталау маңызды.

• Қайталау арқылы олар ертегінің негізгі ойын, оқиғалар ретін және кейіпкерлердің әрекеттерін жақсы есте сақтайды.

• Тәрбиеші балалардан ертегіні қысқаша баяндауды, өз сөзімен айтып беруін немесе кейіпкерлерді сипаттауды сұрай алады.

Балаларға ертегілерді түсіндіру – олардың ақыл-ойы мен тілдік қабілеттерін дамытуға, қиялын жетілдіруге, өмірлік құндылықтарды бойына сіңіруге көмектесетін маңызды процесс. Тәрбиешілер ертегіні мәнерлеп айтып, көрнекі құралдарды пайдаланып, сұрақтар қойып, рөлдік ойындар арқылы балалардың белсенділігін арттыруы керек. Ең бастысы – әр ертегіні тек әңгіме ретінде қабылдамай, оның тәрбиелік мәнін, өмірлік сабақтарын балаларға жеткізу. Осы әдістерді қолдану арқылы балалар ертегіні терең түсініп, оны өз өмірінде қолдана алады.

 

 

Халық ертегілері мен авторлық ертегілердің айырмашылығы

Ертегілер – халықтың ғасырлар бойы жинақтаған өмірлік тәжірибесін, даналығын, дүниетанымын бейнелейтін көркем шығармалар. Олар балалардың ой-өрісін кеңейтеді, қиялын дамытады, адамгершілік қасиеттерді бойларына сіңіреді. Жалпы ертегілер халық ертегілері және авторлық ертегілер болып екіге бөлінеді.

Халық ертегілері – ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жетіп, халықтың ортақ қазынасына айналған шығармалар. Олар белгілі бір авторға тән емес, ғасырлар бойы халық аузында айтылып, әр ұрпақ өз заманына сай өзгерістер енгізіп отырған. Ал авторлық ертегілер – белгілі бір жазушының өз қиялынан туған, нақты авторы бар, әдеби тұрғыда жазылған ертегілер. Бұл екі ертегінің ерекшеліктері, құрылымы, тілі мен стилі әртүрлі болып келеді.

 

Халық ертегілері: ерекшеліктері мен мысалдары

Халық ертегілері – халықтың ауыз әдебиетінің бір бөлігі. Олар көп уақыт бойы ауызша айтылып, ел аузында сақталып, тек кейінірек қағаз бетіне түсірілген. Бұл ертегілер әртүрлі тарихи кезеңдерді қамтып, халықтың өмір салты, әдет-ғұрыптары, арман-мақсаттары туралы мағлұмат береді.

Халық ертегілерінің ерекшеліктері:

1.     Авторсыздық: Белгілі бір авторы жоқ, халықтың шығармашылығы ретінде қалыптасқан.

2.     Көп нұсқалылық: Бір ертегі әртүрлі аймақтарда, әртүрлі нұсқада кездеседі. Мысалы, «Алдар Көсе» туралы ертегілердің бірнеше нұсқасы бар.

3.     Ауызша таралуы: Ертегілер ауыздан-ауызға беріліп, ғасырлар бойы халық арасында айтылып келген.

4.     Тәрбиелік мәні: Халық ертегілерінде жақсы мен жаманның күресі көрсетіліп, әділдік пен адалдық мадақталады.

5.     Қарапайым тіл: Тілі жеңіл, халықтың сөйлеу стиліне жақын, мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестер көп кездеседі.

6.     Символдық мағына: Ертегілерде батырлар, айдаһарлар, жезтырнақтар, перілер, алыптар халықтың дүниетанымын бейнелейтін образдар ретінде көрінеді.

Халық ертегілеріне мысалдар:

• Қиял-ғажайып ертегілер: «Ер Төстік», «Керқұла атты Кендебай», «Жеті басты айдаһар»

• Тұрмыс-салт ертегілері: «Алдар Көсе мен бай», «Аяз би», «Сараң бай мен кедей»

• Хайуанаттар туралы ертегілер: «Түлкі мен қасқыр», «Қоянның айласы», «Арыстан мен тышқан»

• Аңыз-ертегілер: «Абылай хан туралы аңыз», «Қожанасырдың тапқырлығы»

Мысалы, «Ер Төстік» ертегісінде батырлық пен ерлік дәріптеледі. Ер Төстік өзінің қиындықтарға мойымай, мақсатқа жетуі арқылы халықтың идеал бейнесіне айналады. Бұл ертегі халықтың арман-мақсатының көрінісі, себебі қазақ халқы әрқашан батырлық пен әділдікті жоғары бағалаған.

Авторлық ертегілер: ерекшеліктері мен мысалдары

Авторлық ертегілер – белгілі бір жазушының қаламынан туған, көркемдік тұрғыда өңделген, әдеби жанр ретінде қалыптасқан шығармалар. Олардың нақты авторы бар және олар халық ертегілеріне қарағанда әдеби стильде жазылады.

Авторлық ертегілердің ерекшеліктері:

1.     Нақты авторы бар: Әрбір авторлық ертегі белгілі бір жазушының шығармасы болып табылады.

2.     Жазбаша түрде таралуы: Авторлық ертегілер көбінесе кітап түрінде басылып, таралады.

3.     Біртұтас нұсқа: Бұл ертегілердің халық ертегілері сияқты көптеген нұсқалары болмайды, бір нұсқамен белгілі болады.

4.     Күрделі тіл мен стиль: Тілі халық ертегілеріне қарағанда бай, көркемдік элементтерге толы болады.

5.     Терең психологиялық сипаттама: Кейіпкерлердің сезімдері, ойлары, ішкі жан дүниесі тереңірек сипатталады.

6.     Қазіргі заманмен байланысы: Авторлық ертегілерде бүгінгі қоғамға жақын тақырыптар қозғалады.

Авторлық ертегілерге мысалдар:

• Ханс Кристиан Андерсеннің ертегілері: «Су перісі», «Қар ханшайымы», «Сүйкімсіз үйрек балапан»

• Шарль Перроның ертегілері: «Қызыл телпек», «Күлбике», «Мысық етік киген»

• Александр Пушкиннің ертегілері: «Балықшы мен алтын балық», «Алтын әтеш туралы ертегі»

• Лев Толстойдың ертегілері: «Құмырсқа мен шегіртке», «Ақымақ қасқыр»

• Ыбырай Алтынсариннің ертегілері: «Өрмекші, құмырсқа және қарлығаш», «Мейірімді бала»

Мысалы, «Қар ханшайымы» ертегісі Ханс Кристиан Андерсеннің шығармасы. Бұл ертегі халық ертегілеріне ұқсас болғанымен, автордың өзіндік стилі айқын көрінеді. Ертегіде адамдар арасындағы достық, сатқындық, қайсарлық сияқты қасиеттер тереңірек бейнеленеді.

Тағы бір мысал – Шарль Перроның «Күлбике» ертегісі. Бұл ертегі фольклорлық сюжетке негізделгенімен, автор оны әдеби тұрғыда өңдеп, жаңа кейіпкерлер мен ерекше детальдар қосқан.

 

Халық ертегілері мен авторлық ертегілердің негізгі айырмашылықтары

Сипаттамасы	Халық ертегілері	Авторлық ертегілер
Авторы	Белгісіз, халық ауыз әдебиетінің мұрасы	Белгілі бір жазушының шығармасы
Таралу жолы	Ауызша таралған	Жазбаша таралған
Нұсқалары	Әртүрлі нұсқалары бар	Бір ғана түпнұсқасы бар
Тілі	Қарапайым, халықтық сөйлеу стилі	Көркем әдебиет тілі, күрделірек стиль
Тақырыбы	Адамгершілік, батырлық, әділдік, қиял-ғажайып	Қоғам, мораль, психология, ішкі сезімдер
Құрылысы	Дәстүрлі оқиға желісі, айқын моралі бар	Кейіпкерлердің психологиясы тереңірек ашылады

Халық ертегілері – ұлттың рухани қазынасы, олар халық даналығы мен ұлттық дүниетанымды бейнелейді. Ал авторлық ертегілер белгілі жазушылардың қиялынан туған, әдеби тұрғыда өңделген шығармалар. Екі ертегі түрі де балалар үшін пайдалы, әрі тәрбиелік мәнге ие. Сондықтан балабақшада  халық және авторлық ертегілерді бірге оқыту балалардың ой-өрісін кеңейтіп, көркем әдебиетті түсінуіне ықпал етеді.

 

 

Ертегілердегі құндылықтар: мейірімділік, адалдық, еңбекқорлық, достық, батырлық

Ертегілер – халықтың рухани мұрасы, балаларға тәрбиелік мәні зор өмірлік сабақ беретін көркем шығармалар. Олар тек қиял-ғажайып оқиғалар емес, адам бойындағы ең жақсы қасиеттерді дәріптеуші құрал. Ертегілер арқылы балалар мейірімділік, адалдық, еңбекқорлық, достық, батырлық сияқты құндылықтарды меңгереді. Бұл қасиеттер олардың болашақ өмірінде дұрыс шешім қабылдауына, жақсы адам болуына көмектеседі.

Мейірімділік

Мейірімділік – адамгершіліктің негізгі қағидаларының бірі. Ертегілерде мейірімді адамдар әрдайым жеңіске жетіп, жақсылық жасағаны үшін сый-құрметке ие болады. Бұл қасиет адамдар арасындағы ізгі қарым-қатынастың, қамқорлық пен жанашырлықтың көрінісі ретінде көрсетіледі.

Мысалдар:

• «Алтын балық» (А.С. Пушкин) – Балықшының қарапайым әрі мейірімді болғаны үшін ол сиқырлы алтын балықтан тілек сұрауға мүмкіндік алады.

• «Мейірімді бала» (Ыбырай Алтынсарин) – Ертегіде баланың жанашырлығы мен үлкендерге көмектесуге деген құлшынысы дәріптеледі.

• «Қайырымды қасқыр» (қазақ халық ертегісі) – Жыртқыш бола тұра, әлсіз жануарларды қорғаған қасқыр туралы ертегі.

Мейірімділік – адам жүрегіндегі жылулықтың белгісі. Бұл қасиет балаларға өзгелерге көмектесуді, қайырымды болуды үйретеді.

 

Адалдық

Адалдық – адамның шыншылдығы, әділеттілікке деген сенімі, ар-ұжданының тазалығы. Ертегілерде адал адамдар әрқашан марапатталып, ал өтірік пен қулық жасағандар жазасын алады.

Мысалдар:

• «Аяз би» (қазақ халық ертегісі) – Аяз би адалдығы мен ақылдылығының арқасында ханға кеңесші болады.

• «Үш ағайынды» (халық ертегісі) – Інілерінің ішіндегі ең адал әрі шыншылы ақыры жетістікке жетеді.

• «Етікші мен бай» – Қарапайым етікші өзінің адалдығы мен адал еңбегі арқылы бақ-берекеге қол жеткізеді.

Адалдық – адамның рухани тазалығы. Балалар ертегілер арқылы шындықты айту, әділ болу сияқты маңызды ұстанымдарды меңгереді.

 

Еңбекқорлық

Еңбекқорлық – табыстың, жетістіктің және өмірде өз орныңды табудың негізгі жолы. Ертегілерде еңбекқор кейіпкерлер әрдайым жеңіске жетіп, жалқаулар сәтсіздікке ұшырайды. Бұл – еңбекқорлықтың адам өміріндегі рөлін айқындаушы құрал.

Мысалдар:

• «Кедей мен бай» (қазақ халық ертегісі) – Кедей өзінің еңбекқорлығының арқасында байып, әділетті жеңіп шығады.

• «Шегіртке мен құмырсқа» (И. Крылов) – Құмырсқа еңбекқор болғандықтан қыста азығы дайын, ал жаз бойы ән айтып, еріншектікке салынған шегіртке аш қалады.

• «Алтын сақа» (қазақ халық ертегісі) – Мал бағуға жалқау болған бала қиындыққа тап болып, ақыры еңбекқорлықтың маңызын түсінеді.

Еңбекқорлық – адамның өзін-өзі дамытудың, жетістіктерге жетудің басты қағидаты. Ертегілер арқылы балалар еңбектің маңыздылығын, оның адамды бақытқа жетелейтінін түсінеді.

 

Достық

Достық – сенімге, адалдыққа, сыйластыққа негізделген адамдар арасындағы маңызды қарым-қатынас. Ертегілерде достық тек қарым-қатынас қана емес, кейде басты кейіпкерді қиындықтан құтқаратын құдіретті күш ретінде көрінеді.

Мысалдар:

• «Қарға мен көгершін» (халық ертегісі) – Досын құтқару үшін қарға өз өмірін қатерге тігеді.

• «Жеті лақ» (Гримм ағайындылары) – Балалар бірігіп, қасқырдан құтылудың жолын табады.

• «Бауырсақ» – Бауырсаққа жолда достық пен адалдықтың маңызын түсінетін бірнеше жағдай кездеседі.

Достық – өмірдің мәнін арттыратын құндылық. Балалар ертегілерден достықтың қандай болу керектігін, досқа адалдық пен қолдау көрсетудің маңызын үйренеді.

 

Батырлық

Батырлық – қорқынышқа бой алдырмау, әділдік үшін күресу, әлсіздерді қорғау. Қазақ ертегілерінде батырлық – негізгі құндылықтардың бірі. Ерлік көрсеткен кейіпкерлер әрдайым халықтың сүйіспеншілігіне ие болады.

Мысалдар:

• «Ер Төстік» (қазақ халық ертегісі) – Ер Төстік өзінің батырлығымен түрлі сынақтардан өтіп, халқына көмектеседі.

• «Қобыланды батыр» (халық жыры) – Батыр елін жаудан қорғау үшін басын қатерге тігеді.

• «Керқұла атты Кендебай» (қазақ халық ертегісі) – Батыр әділетсіздікпен күресіп, халыққа көмек көрсетеді.

Батырлық – тек қылыш алып соғысу емес, әділеттілік үшін күресу, қиындыққа мойымау, қорықпай әрекет ету. Балалар ертегілерді оқу арқылы батыл болуға, қиындықтардан қорықпауға үйренеді.

Ертегілер – балаларға тек қызықты оқиғаларды емес, өмірлік маңызды құндылықтарды да үйрететін құрал. Мейірімділік, адалдық, еңбекқорлық, достық, батырлық сияқты қасиеттер әрбір ертегіде көрініс табады. Балалар осы ертегілер арқылы өздерінің мінез-құлықтарын қалыптастырып, дұрыс жолды таңдай білуге үйренеді.

Балабақшада және отбасында балаларға ертегілер оқу – олардың жан-жақты дамуына, дұрыс моральдық ұстанымдарды қалыптастыруына көмектеседі. Осылайша, ертегілердің көмегімен біз балаларды тәрбиелеп, оларға өмірде қажет ең маңызды құндылықтарды бойларына сіңіре аламыз.

 

 

Ертегілерді оқу және талдау әдістері

Ертегіні мәнерлеп оқу және балаларға бейнелі түрде жеткізу

Ертегілер – балалардың қиялын дамытуға, тіл байлығын арттыруға, рухани құндылықтарды сіңіруге көмектесетін маңызды құрал. Балаларға ертегілерді тек оқу ғана емес, оны мәнерлеп жеткізу, талдау, түсіндіру де ерекше маңызға ие. Себебі ертегіні дұрыс оқу мен талдау әдістері арқылы балалар ертегінің мәнін терең түсініп, өз өмірлеріне қажетті сабақ алады.

Ертегілерді оқытуда мәнерлеп оқу, бейнелі түрде жеткізу, интерактивті талдау, қойылымдар қою, шығармашылық тапсырмалар орындау сияқты түрлі әдістер қолданылады.

 

 Ертегіні мәнерлеп оқу және балаларға бейнелі түрде жеткізу

Мәнерлеп оқудың маңызы

Мәнерлеп оқу – балалардың ертегіні қызығушылықпен тыңдауы мен түсінуінің негізгі тәсілі. Егер тәрбиеші немесе мұғалім ертегіні құрғақ дауыспен, бір қалыпта оқыса, балалар оны жылдам ұмытып қалады. Ал интонациямен, дауыс ырғағын өзгерте отырып, кейіпкерлердің эмоцияларын бейнелеп оқыса, балалар ертегінің әрбір оқиғасына еніп, оған шын беріліп тыңдайды.

Мәнерлеп оқудың негізгі әдістері:

• Интонацияны өзгерту: Әр кейіпкердің дауысын әртүрлі шығару (мысалы, мыстан кемпірді қарлыққан дауыспен, ержүрек батырды сенімді, қу түлкіні қулықпен айту).

• Ерекше сөздер мен қайталанатын тіркестерді ерекше оқу: Мысалы, «Ау, ағайын, көмектесіңдер!» деген сөзді ерекше дауыстап айту.

• Кейіпкерлердің көңіл-күйін дауыс арқылы жеткізу: Батырлық көріністерде дауысты қаттырақ, қорқынышты сәттерде ақырын, жұмсақ жеткізу.

• Қимыл-әрекеттерді көрсету: Мысалы, «Ертөстік семсерін суырып алды» дегенде, қолды сермеп көрсету.

Мысал:

Мысалы, «Ер Төстік» ертегісін оқығанда:

• Ер Төстіктің батырлығын көрсету үшін оның сөздерін нық, сенімді дауыс ырғағымен айту.

• Мыстан кемпірдің зұлым әрекеттерін бейнелегенде дауыс қарлығып, жұмбақ түрде өзгеруі керек.

• Керқұла атты бейнелегенде шабыс ырғағын қолдың қимылымен көрсетуге болады.

Бұл тәсілдер ертегіге жан бітіріп, балалардың қызығушылығын арттырады.

 

Ертегілерді талдау әдістері

Ертегіні оқу – тек оны тыңдап, есте сақтау емес, оны талдау, түсіну, сабақ алу процесі. Талдау барысында балалар ертегідегі оқиғалардан түйін шығарып, кейіпкерлердің әрекеттерін бағалап, олардың қандай қасиеттерге ие екенін анықтайды.

Талдаудың негізгі әдістері:

1) Сұрақ-жауап әдісі

Ертегі оқылғаннан кейін балаларға сұрақтар қою арқылы олардың оқиғаны қаншалықты түсінгенін анықтауға болады.

Мысал: «Алдар Көсе мен бай» ертегісінен кейін:

• Бай қандай адам?

• Алдар Көсе қандай қасиеттерімен ерекшеленді?

• Сен Алдар Көсенің орнында болсаң не істер едің?

Бұл сұрақтар балалардың сыни ойлауын дамытып, өз пікірін айтуға үйретеді.

 

Кейіпкерлерді талдау әдісі

Балаларға кейіпкерлерді жақсы-жаман деп бөліп, олардың әрекеттеріне баға беру ұсынылады.

Мысал: «Қызыл телпек» ертегісінен кейін:

• Қызыл телпек – сенімді, мейірімді, бірақ аңғал.

• Қасқыр – айлакер, қулықпен жетістікке жетуге тырысқан.

• Әже – тәжірибелі, бірақ әлсіз.

Бұл әдіс балаларға кейіпкерлердің мінез-құлқын ажыратып, олардың жақсы немесе жаман әрекеттерін тануға көмектеседі.

 

«Ертегіні жалғастыр» әдісі

Балалардан ертегінің соңын өз ойымен жалғастыруды сұрау – олардың қиялын дамытуға көмектеседі.

Мысал: «Бауырсақ» ертегісін оқығаннан кейін:

• Егер Бауырсақ түлкіге алданбай, басқаша әрекет жасаса, не болар еді?

• Ол қандай жолмен аман қалуы мүмкін?

Бұл тәсіл балалардың логикалық ойлау қабілетін, қиялын және шығармашылық дағдыларын дамытады.

 

«Ертегіні рөлге бөліп ойнау» әдісі

Балаларға ертегіні оқып бергеннен кейін, оны сахналық қойылым ретінде ойнап шығуға болады.

Мысал: «Түлкі мен қасқыр» ертегісін балаларға сахналап көрсетуді ұсыну.

• Бір бала түлкі рөлінде – айлакер болуға тырысады.

• Бір бала қасқыр рөлінде – аңғалдықты бейнелейді.

• Қалған балалар көрермен ретінде баға береді.

Бұл әдіс балалардың өз ойын еркін жеткізуіне, қарым-қатынас жасауына, қимыл-қозғалыс арқылы шығармашылық қабілетін дамытуға көмектеседі.

 

Ертегіні шығармашылық тұрғыда меңгеру әдістері

Балалар ертегіні оқу және талдаудан бөлек, оны өздігінен зерттеп, шығармашылық тұрғыда меңгеруі керек.

1) Сурет салу әдісі

Балаларға ертегідегі оқиғаларға байланысты сурет салдыру олардың есте сақтау қабілетін жақсартады.

Мысал:

• «Ер Төстік» ертегісінен кейін балаларға Ер Төстік пен Керқұла атты Кендебайды суретке салу.

• «Қар ханшайымы» ертегісінен кейін Қар ханшайымының сарайын бейнелеу.

2) Комикс жасау әдісі

Балаларға ертегіні суреттер арқылы шағын комикс түрінде салуды ұсыну.

3) «Ертегідегі басты ой» әдісі

Балалардан ертегіден алған негізгі сабақтарын жазғызу немесе айтып беру.

Мысал:

• «Шегіртке мен құмырсқа» ертегісінен қандай сабақ алдың?

• «Күлбике» ертегісінің негізгі ойы қандай?

Бұл әдіс балалардың қорытынды жасау қабілетін дамытады.

Ертегілерді мәнерлеп оқу және талдау – балаларға оны жүрегімен түсінуге, өмірде қолдануға мүмкіндік беретін маңызды әдістер.

✅ Мәнерлеп оқу – ертегіге жан бітіріп, балалардың қызығушылығын арттырады.
✅ Талдау әдістері – балаларды ойландыруға, өзіндік көзқарасын қалыптастыруға көмектеседі.
✅ Шығармашылық әдістер – баланың ойлау қабілетін, елестету дағдыларын дамытады.

Осы әдістерді қолдану арқылы ертегілерді қызықты, пайдалы әрі есте қаларлықтай етіп өткізуге болады.

 

 

Ертегіні сахналау және рөлдік ойындар

Ертегілерді балаларға түсіндіру мен меңгертудің ең тиімді әдістерінің бірі – оларды сахналау және рөлдік ойындар арқылы көрсету. Балалар үшін тек тыңдау ғана емес, ертегінің кейіпкерлеріне еніп, олардың іс-әрекеттерін сезіну өте маңызды. Сахналау мен рөлдік ойындар ертегілерді есте сақтауды жеңілдетіп қана қоймай, балалардың сөйлеу дағдыларын дамытуға, эмоцияларын еркін көрсетуге және шығармашылық қабілеттерін арттыруға мүмкіндік береді.

Ертегілерді сахналау мен рөлдік ойындар әдісі баланың интерактивті түрде білім алуына көмектеседі. Яғни, олар оқиғалардың ішінде болып, өздерін кейіпкер ретінде сезінеді. Бұл әдіс баланың өзін-өзі тануына, топта жұмыс істеп, әлеуметтік дағдыларын жетілдіруіне үлкен ықпал етеді.

 

Ертегіні сахналаудың маңызы

Ертегілерді сахналау – балалардың ертегі мазмұнын толық түсінуіне, кейіпкерлердің мінез-құлқын зерттеп, олардың іс-әрекеттеріне баға беруіне көмектесетін ерекше әдіс. Балалар сахналық қойылым барысында өз рөлін ойнап қана қоймай, оқиғаның логикасын, кейіпкерлер арасындағы қарым-қатынасты түсінеді.

Сахналаудың негізгі артықшылықтары:

✅ Есте сақтау қабілетін арттырады – балалар әрекеттерді қайталау арқылы ертегі мазмұнын жақсы меңгереді.
✅ Сөйлеу дағдыларын дамытады – балалар рөл ойнау кезінде сөйлеуге үйренеді, дауысты мәнерлі қолданады.
✅ Өз ойын еркін жеткізуге үйретеді – балалар өздерін еркін сезінеді, эмоцияларын еркін білдіре алады.
✅ Қиял мен шығармашылықты дамытады – балалар кейіпкерлердің әрекеттерін бейнелеп, өз ойларын қосып, ертегіге жаңаша көзқараспен қарайды.
✅ Топтық жұмысты жақсартады – балалар бірге ойнап, бірігіп әрекет етеді, бұл олардың қарым-қатынастық дағдыларын жақсартады.

 

 

Ертегіні сахналау кезеңдері

Ертегіні сахналау белгілі бір жоспар бойынша жүргізіледі. Егер сахналау әдісі дұрыс ұйымдастырылса, балалар үшін бұл өте қызықты әрі пайдалы процесс болады.

Ертегіні таңдау және оқу

Алдымен тәрбиеші балалардың жас ерекшелігіне сай ертегі таңдап, оны мәнерлеп оқып береді. Балалар ертегінің мазмұнын толық түсінуі үшін олармен бірге негізгі оқиғаларды талқылап, кейіпкерлерді сипаттау қажет.

Мысал: «Бауырсақ» ертегісін сахналау алдында тәрбиеші:

• Бауырсақ қандай кейіпкер?

• Қасқыр, аю, түлкі қандай мінез көрсетеді?

• Егер сен Бауырсақтың орнында болсаң, не істер едің?
  деген сұрақтар қойып, балаларды ойландыруы керек.

Рөлдерді бөліп беру

Балалар ертегідегі кейіпкерлерге бөлінеді. Әр бала өзіне жақын кейіпкерді таңдайды немесе тәрбиеші оларға рөлдерді таратады. Рөлдер әртүрлі болуы мүмкін:

• Негізгі кейіпкерлер (батыр, хан, қасқыр, түлкі, т.б.).

• Қосымша кейіпкерлер (халық, табиғат күштері, аңдар, т.б.).

• Жетекші (сахна сыртынан ертегі оқушы) – егер балалар мәтінді жаттауға дайын болмаса, бір бала оқиғаны оқиды, ал басқалары әрекеттерді сахнада орындайды.

Киімдер мен декорациялар дайындау

Балалар ертегіге сай маска, костюмдер киіп, сахналық қойылымға дайындалады. Бұл процеске оларды да қатыстыру маңызды:

• Жануарлардың құлағы мен құйрығын қағаздан жасап, түрлі-түсті бояумен безендіруге болады.

• Ағаштар, үйлер, өзендер сияқты фондық элементтерді суреттер немесе үлкен қағаздар арқылы көрсетуге болады.

• Қарапайым заттарды сахналық реквизит ретінде пайдалану (шалғам – үлкен жеміс, таяқ – қылыш, үстел – таудың бейнесі, т.б.).

Мысал: «Қызыл телпек» ертегісінде қызыл түсті жамылғы, қасқырдың бетпердесі, әженің көзілдірігі сияқты заттар дайындалады.

Қойылымды ойнау

Балалар сахнаға шығып, өз рөлдерін ойнайды. Ең бастысы – олар еркін әрекет ете алуы керек. Егер балалар сөздерін ұмытып қалса, тәрбиеші көмек беріп, олардың импровизация жасауына мүмкіндік бергені дұрыс.

Мысал: «Шалқан» ертегісін сахналау кезінде балалар өздерін көкөніс теріп жатқандай сезініп, шалқанды шығару процесін эмоциямен көрсетеді.

 

Қорытындылау және талқылау

Қойылым аяқталғаннан кейін балалармен бірге сахналау тәжірибесін талқылау қажет:

• Қай кейіпкер ұнады?

• Кім қандай сезімде болды?

• Егер ертегіде басқа шешім болса, қандай болар еді?

Бұл балалардың талдау қабілетін дамытып, өз пікірін білдіруге көмектеседі.

 

 

 

Рөлдік ойындар әдісі

Рөлдік ойындар – ертегілерді түсіндірудің ең тиімді әдістерінің бірі. Мұнда балалар өздерін еркін сезініп, кейіпкер бейнесіне енеді.

Рөлдік ойындардың ерекшеліктері:

• Балалар дайын мәтінді оқымайды, өздері сол оқиғаға еніп, еркін сөйлейді.

• Олар кейіпкерлердің іс-әрекеттерін өз ойларымен бейімдеп, ойынды дамытады.

• Бұл әдіс балалардың қиялын, ойлау қабілетін және сөйлеу шеберлігін арттырады.

 

 

Рөлдік ойын түрлері:

1.     «Кейіпкер бол» – әр бала өз кейіпкерін таңдап, сол бейнеде сөйлейді.

2.     «Ертегіні өзгертіп ойна» – балалар ертегінің соңын өздері құрастырып, оны сахналайды.

3.     «Сұхбат беру» – балалар кейіпкерлерге сұрақ қойып, олар жауап береді.

4.     «Ертегіге кіру» – балалар ертегіге жаңа кейіпкер ретінде қосылып, оқиғаны өзгертуі мүмкін.

Мысал: Егер «Ер Төстік» ертегісін рөлдік ойынға айналдырсақ, балалар тек негізгі оқиғаны қайталамай, оған жаңа кейіпкерлерді қосып, өз нұсқасын жасай алады.

Ертегіні сахналау мен рөлдік ойындар – балаларды белсенді ойлау, еркін сөйлеу, қиялдау қабілеттерін дамытуға көмектесетін қуатты әдістер. Бұл әдістер балаларға ертегілерді тек тыңдап қана қоймай, оны өмірде қолдануға, сезінуге және шығармашылық тұрғыдан дамытуға мүмкіндік береді. Тәрбиеші ертегіні сахналауды дұрыс ұйымдастырса, балалардың эмоционалдық, әлеуметтік, тілдік дағдылары қарқынды дамиды.

 

 

Ертегілерді тыңдау арқылы балалардың қиялын дамыту

Қиял – адамның шығармашылық ойлау қабілетін дамытатын, болашақты елестетіп, жаңа идеяларды тудыратын ерекше психологиялық процесс. Балалар үшін қиял тек ойлау құралы ғана емес, олардың әлемді тану жолындағы басты механизмдерінің бірі болып табылады. Ал ертегілерді тыңдау – балалардың қиялын дамытудың ең тиімді әдістерінің бірі.

Балалар ертегі тыңдау барысында оқиғаларды көз алдына елестетеді, кейіпкерлердің бейнесін қалыптастырады, оқиғалардың қалай өрбитінін болжайды. Бұл үдеріс олардың қиял әлемін кеңейтеді, ойлау қабілетін шыңдайды, шығармашылық белсенділігін арттырады.

 

Ертегілердің қиялға әсері

Көркем бейнелерді елестету қабілетін арттырады

Ертегілерде нақты суреттер көрсетілмегенімен, мәтіндегі сипаттамалар арқылы бала өз санасында түрлі бейнелерді жасайды. Ол оқиғаны тыңдай отырып,
✅ Кейіпкерлердің қандай екенін,
✅ Олар қандай ортада өмір сүретінін,
✅ Қандай әрекеттер жасайтынын көз алдына елестетеді.

Мысал:

• «Ер Төстік» ертегісін тыңдаған бала Ер Төстіктің батыл бейнесін, алып Керқұла атты елестетеді.

• «Қар ханшайымы» (Ханс Кристиан Андерсен) ертегісін тыңдағанда, бала мұздай салқын, бірақ әдемі ханшайымның бейнесін санасында қалыптастырады.

Бұл процесс баланың шығармашылық ойлауын күшейтіп, елестету қабілетін жетілдіреді.

Балалардың логикалық және сын тұрғысынан ойлауын дамытады

Ертегілер көбінесе логикалық желімен құрылған. Балалар оқиғалар тізбегін тыңдай отырып, оның себеп-салдарын талдауға тырысады. Олар ертегінің соңын болжауға, оқиғаның дамуын алдын ала елестетуге дағдыланады.

 

Мысал:

• «Қызыл телпек» ертегісін тыңдаған бала қасқырдың жоспарын болжайды және оның немен аяқталатынын түсінеді.

• «Алдар Көсе мен бай» ертегісінде бала Алдар Көсенің тапқырлықпен байды қалай алдайтынын алдын ала елестетеді.

Бұл баланың логикалық ойлау жүйесін, оқиғаларды байланыстыру қабілетін жақсартады.

Қиял арқылы баланың шығармашылық қабілеті артады

Ертегіні тыңдаған бала оқиғаның тек дайын нұсқасын қабылдамайды, ол өзін оқиғаның ішінде жүргендей сезінеді. Ол ертегінің басқа мүмкіндіктерін елестетіп, жаңа шешімдер ойлап табады.

Мысал:

• «Бауырсақ» ертегісін тыңдаған соң, бала:

  • Егер Бауырсақ түлкіге алданбаса, не істеуі мүмкін еді?

  • Ол басқа жолмен қашып кетуі мүмкін бе?

  • Оқиғаның басқа аяқталуы қандай болар еді?
    деген сұрақтарға жауап іздейді.

Қиялды дамыту әдісі:
✅ Балаларға ертегінің жаңа нұсқасын құруды ұсыну
✅ Ертегінің соңын өзгертуді сұрау
✅ «Егер сен ертегі кейіпкері болсаң, не істер едің?» деп ойландыру

Бұл тәсіл баланың шығармашылық қабілетін арттырып, қиялын кеңейтеді.

Қиял арқылы сөздік қорын және сөйлеу қабілетін жетілдіреді

Ертегі тыңдаған бала жаңа сөздер үйренеді, олардың мағынасын түсініп, сөйлеу дағдыларын дамытады. Ертегілерде жиі қолданылатын көркем сөздер баланың тіл байлығын арттырады.

Мысал:

• «Аяз би» ертегісін тыңдаған бала «даналық», «әділдік», «қайырымдылық» сияқты сөздерді меңгереді.

• «Сиқырлы тас» ертегісінен кейін «сиқыр», «арман», «тілек» сөздерінің мағынасын тереңірек түсінеді.

Қиялды дамыту әдісі:
✅ Балаларға ертегіден үйренген жаңа сөздерді қолдана отырып, өз оқиғасын құрастыруды ұсыну
✅ Ертегі кейіпкерлерінің атынан сөйлеуін сұрау
✅ Ертегі бойынша сурет салып, оны сипаттауды тапсыру

Бұл тәсіл баланың тілін дамытуға, ойларын нақты әрі бейнелі жеткізуге көмектеседі.

 

Балалардың қиялын дамытуға арналған ертегілерді тыңдау әдістері

Балалардың қиялын дамыту үшін ертегіні дұрыс тыңдату әдістерін қолдану қажет.

Интерактивті тыңдау

✅ Тәрбиеші ертегіні оқып немесе әңгімелеп отырып, балаларға сұрақтар қойып, оларды ойландыру керек.
✅ Оқиға барысында балалардан "Келесіде не болады деп ойлайсың?" деп сұрап, олардың қиялын іске қосу қажет.

Мысал:

• «Ер Төстік» ертегісін тыңдаған соң:

  • Егер Ер Төстік айдаһармен кездескенде басқа жолды таңдаса, не болар еді?

  • Егер оның Керқұла аты болмағанда, ол қалай құтылар еді?

Бұл тәсіл балаларды оқиғаларды алдын ала болжауға, ойлауға, өз шешімдерін ұсынуға үйретеді.

 

 

Драматизация (сахналық қойылым арқылы тыңдау)

✅ Балаларға ертегіні тыңдатып, оны сахналауға мүмкіндік беру.
✅ Қимыл-қозғалыс арқылы кейіпкерлердің әрекеттерін көрсету.

Мысал:

• «Түлкі мен қасқыр» ертегісін тыңдаған соң, балалар түлкі мен қасқырдың әрекеттерін сахналап көрсетеді.

• «Үйшік» ертегісін тыңдаған соң, әр бала бір кейіпкер болып, оқиғаны қайталайды.

Бұл әдіс баланың қиялын шынайы өмірде қолдануға, оқиғаларды ойнап көруге мүмкіндік береді.

 

Сурет арқылы тыңдау

✅ Балалар ертегіні тыңдаған соң, оны суретке түсіреді.
✅ Кейін сурет бойынша өздері әңгіме құрастырады.

Мысал:

• «Алтын балық» ертегісін тыңдаған соң, балалар өздері алтын балықты қалай елестететінін салып, оның жаңа ертегісін ойлап табады.

Бұл әдіс баланың елестету қабілетін, шығармашылық ойлауын жетілдіреді.

Ертегілерді тыңдау – балалардың қиялын, шығармашылық қабілетін, тілдік дағдыларын дамытудың ең тиімді жолдарының бірі. Балалар ертегіні тек тыңдап қоймай, оны елестетіп, ой елегінен өткізіп, оқиғаны қайта құрастыру арқылы логикалық және сыни ойлауды үйренеді. Қиялы дамыған бала – креативті, өзіндік көзқарасы бар, жаңа идеяларды тудыруға қабілетті тұлға. Сондықтан ертегіні тыңдату әдістерін дұрыс ұйымдастыру – баланың жан-жақты дамуына үлкен ықпал етеді.

 

  

Сұрақ-жауап әдісі арқылы ертегілерді талдау

Ертегілер – балалардың қиялын дамытып, тіл байлығын арттыратын және адамгершілік құндылықтарды бойларына сіңіретін маңызды құрал. Алайда, ертегіні тек тыңдау немесе оқу жеткіліксіз, оны терең талдау арқылы балалардың ойлау қабілетін дамыту қажет. Осы мақсатта сұрақ-жауап әдісі кеңінен қолданылады.

Сұрақ-жауап әдісі – балалардың ертегі мазмұнын түсінуіне, негізгі ойды ашуына, оқиға желісіне баға беруіне, кейіпкерлердің әрекеттерін сараптауына көмектесетін тиімді тәсіл. Бұл әдіс балаларды белсенді тыңдауға, ойын еркін жеткізуге, өз пікірін дәлелдеуге үйретеді. Сонымен қатар, баланың есте сақтау қабілетін арттырып, логикалық ойлауына ықпал етеді.

 

Сұрақ-жауап әдісінің маңызы

Сұрақ-жауап әдісі – балалардың ертегіге қызығушылығын арттыруға, олардың есте сақтау, сөйлеу, ойлау дағдыларын дамытуға көмектесетін ең тиімді әдістердің бірі.

Бұл әдістің басты мақсаттары:
✅ Баланың зерделі тыңдауын дамыту
✅ Оқиғаның мазмұнын түсінуге көмектесу
✅ Кейіпкерлердің іс-әрекеттеріне баға беруге үйрету
✅ Қиялын және логикалық ойлауын дамыту
✅ Өз ойын еркін жеткізуге дағдыландыру

Сұрақ-жауап әдісінің арқасында балалар тек ертегіні тыңдап қана қоймай, оның мән-мағынасын тереңірек түсінеді, оқиғалар мен кейіпкерлерді саралап, қорытынды жасай алады.

 

 

 

Сұрақ-жауап әдісін қолдану кезеңдері

Сұрақ-жауап әдісі бірнеше кезең бойынша жүргізіледі.

 Ертегіні мәнерлеп оқу және алғашқы сұрақтар қою

• Балаларға ертегіні мәнерлеп, интонациямен оқып беру немесе аудиожазба тыңдату.

• Тыңдау барысында балаларды оқиғаға қызықтыру үшін алғашқы сұрақтар қою.

Мысал: «Қызыл телпек» ертегісін оқыған кезде:

• «Қызыл телпек қандай қыз?»

• «Ол неге әжесіне бара жатыр?»

• «Қасқырдың қандай ойы бар деп ойлайсың?»

Бұл сұрақтар балаларды оқиғаға назар аударуға, қызығушылығын арттыруға көмектеседі.

 

 Оқиғаның негізгі бөлігін талдау (Түсіну сұрақтары)

Ертегіні оқып болған соң, балаларға мазмұнын түсіндіру үшін сұрақтар қою керек.

Бұл сұрақтар оқиға тізбегін есте сақтауға, кейіпкерлердің іс-әрекеттерін саралауға, ертегідегі негізгі ойды анықтауға көмектеседі.

✅ Мысал: «Бауырсақ» ертегісі

• «Бауырсақтың саяхаты қалай басталды?»

• «Ол қандай жануарлармен кездесті?»

• «Түлкі неге Бауырсақты жеуге шешім қабылдады?»

• «Бауырсақтың қателігі неде?»

✅ Мысал: «Ер Төстік» ертегісі

• «Ер Төстік қандай бала болып өсті?»

• «Оның қандай қиындықтарды жеңгенін айтып бер»

• «Керқұла атты Кендебай оған қалай көмектесті?»

Бұл сұрақтар балалардың есте сақтау, талдау қабілеттерін дамытады.

 

Кейіпкерлерді талдау (Сын тұрғысынан ойлау сұрақтары)

Ертегідегі кейіпкерлердің іс-әрекеттеріне баға беру үшін сұрақтар қою.

Бұл сұрақтар арқылы балалар жақсы мен жаманды ажыратуды үйренеді, кейіпкерлердің әрекеттеріне талдау жасайды.

✅ Мысал: «Алдар Көсе мен бай»

• «Алдар Көсенің әрекеті дұрыс па? Ол әділ адам ба?»

• «Бай неге ашкөз болды?»

• «Егер сен Алдар Көсенің орнында болсаң, не істер едің?»

✅ Мысал: «Түлкі мен қасқыр»

• «Қасқыр неліктен түлкінің айтқандарына сенді?»

• «Түлкінің қулығы ақылды әрекет пе, әлде жамандық па?»

Бұл сұрақтар балалардың этикалық көзқарасын қалыптастыруға көмектеседі.

 

 Қиялды дамытуға арналған сұрақтар (Шығармашылық сұрақтар)

Бұл сұрақтар балалардың қиялын, шығармашылық ойлауын, елестету қабілетін дамытады.

✅ Мысал: «Шегіртке мен құмырсқа»

• «Егер шегіртке жаз бойы еңбек етсе, оқиға қалай өзгерер еді?»

• «Құмырсқаның орнында болсаң, шегірткеге көмектесер ме едің?»

✅ Мысал: «Күлбике»

• «Егер Күлбике сиқыршыдан көмек сұрамағанда, тағдыры қандай болар еді?»

• «Күлбикенің орнына сен болсаң, не істер едің?»

Бұл сұрақтар балалардың ойлау көкжиегін кеңейтеді, өз ойын жеткізуге үйретеді.

 

Ертегі бойынша қорытынды жасау (Өмірмен байланыстыру сұрақтары)

Бұл сұрақтар балаларға ертегіде үйренген нәрселерін күнделікті өмірмен байланыстыруға мүмкіндік береді.

✅ Мысал: «Аяз би»

• «Аяз бидің адалдығы біздің өмірімізде қаншалықты маңызды?»

• «Біз адалдықты күнделікті өмірде қалай көрсете аламыз?»

✅ Мысал: «Қызыл телпек»

• «Қызыл телпектің орнында болсаң, бейтаныс адаммен сөйлесер ме едің?»

• «Өмірде қауіпсіздік ережелерін сақтау қаншалықты маңызды?»

Бұл сұрақтар балалардың өмірлік тәжірибесін арттырады, ертегіден сабақ алуға үйретеді.

 

Сұрақ-жауап әдісінің тиімділігі

✅ Балалар оқиғаларды терең түсінеді
✅ Сөйлеу дағдылары жетіледі
✅ Өз ойларын еркін жеткізе алады
✅ Сыни ойлау қабілеттері дамиды
✅ Қиялы мен шығармашылық қабілеттері артады
✅ Өмірмен байланыс орнатады

Сұрақ-жауап әдісі арқылы балалар тек ертегіні түсініп қана қоймай, оның мәнін өз өмірінде қолдануға үйренеді. Бұл әдісті қолдану оқу процесін қызықты, танымдық және пайдалы етеді.

Сұрақ-жауап әдісі – балалардың ойлау, сөйлеу, есте сақтау, талдау және шығармашылық қабілеттерін дамытатын ең тиімді әдістердің бірі. Ол ертегіні жай ғана тыңдап, ұмытып кетпеуге, керісінше, оны терең түсініп, өз ойларын білдіруге мүмкіндік береді.

✅ Егер балалар сұрақтарға еркін жауап берсе, олар ойларын жүйелі жеткізе алады.
✅ Егер ертегіні өмірмен байланыстыра алса, олар нақты өмірде дұрыс шешім қабылдауға үйренеді.

Сондықтан ертегіні оқыту кезінде сұрақ-жауап әдісін қолдану балалардың жан-жақты дамуына зор ықпал етеді.

 

 

Рухани-адамгершілік тәрбие

Адамгершілік құндылықтарды сіңіру

Адамгершілік – адам бойындағы ең асыл қасиеттердің бірі. Ол адамның дұрыс әрекет етуін, айналасындағы адамдармен сыйластықта болуын, әділдік пен мейірімділік қағидаларын ұстануын білдіреді. Бала жастан адамгершілік тәрбиесін алмаса, есейгенде оның өмірдегі құндылықтар жүйесі әлсіз қалыптасады. Сондықтан баланы рухани-адамгершілікке тәрбиелеу балабақша мен мектептегі ең маңызды міндеттердің бірі.

Ертегілер – балаларға рухани-адамгершілік тәрбиесін берудің ең тиімді әдістерінің бірі. Себебі олар адамның ізгі қасиеттерін насихаттайды, өмірлік құндылықтарды қарапайым әрі түсінікті түрде жеткізеді. Ертегі тыңдаған бала жақсы мен жаманды ажыратады, әділдік пен зұлымдықтың, мейірімділік пен қатыгездіктің айырмасын түсінеді.

 

Ертегі арқылы берілетін адамгершілік құндылықтар

1. Мейірімділік – адамдықтың негізі

Мейірімділік – адам бойындағы ең маңызды құндылықтардың бірі. Балалар ертегі арқылы мейірімді адамның әрдайым жеңіске жететінін, ал зұлымдық түбінде жеңілетінін түсінеді.

Мысалдар:

• «Қар ханшайымы» (Х.К. Андерсен) – Герда досы Кайды құтқару үшін ұзақ сапар шегіп, қиындықтарға қарамастан мейірімділігін сақтайды.

• «Алтын балық» (А.С. Пушкин) – Шалдың сабырлы, мейірімді болуына қарамастан, оның ашкөз әйелі бәрінен айырылады.

• «Аяз би» (қазақ халық ертегісі) – Аяз бидің даналығы мен мейірімділігі оның биік мәртебеге жетуіне көмектеседі.

Ертегілер балаларды мейірімді, қамқор, жанашыр болуға үйретеді. Балалар ертегілердегі кейіпкерлер арқылы жақсылық жасаудың маңызын түсінеді.

 

 

 

2. Адалдық пен әділдік – өмірдің басты қағидасы

Ертегілерде адал адамдардың әрдайым жеңіске жететіні, ал өтірік пен қулық жасағандардың түбі сәтсіздікке ұшырайтыны көрсетіледі. Бұл балаларға шындықты айту, әділ болу, уәдеде тұру сияқты қасиеттерді үйретеді.

Мысалдар:

• «Аяз би» – Аяз би өзінің адалдығы мен әділдігі арқылы хан сарайында беделге ие болады.

• «Алдар Көсе мен бай» – Алдар Көсе әділдік пен тапқырлық арқылы сараң байларды алдап, қарапайым халықтың жағына шығады.

• «Етікші мен бай» – Етікші еңбегімен күн көріп, адал өмір сүргені үшін бақытты болады.

Балалар ертегіден адалдық пен әділдік өмірде үлкен рөл атқаратынын түсінеді.

3. Еңбекқорлық – табыстың кілті

Еңбексүйгіш адам өмірде қиындықты жеңіп, табысқа жетеді. Ал жалқаулық адамның болашағына кері әсер етеді. Бұл ұстаным халық ертегілерінде кеңінен насихатталады.

Мысалдар:

• «Құмырсқа мен шегіртке» (И. Крылов) – Құмырсқа еңбек етіп, қысқа азық жинайды, ал шегіртке жалқаулықтың кесірінен қиындыққа тап болады.

• «Шалқан» – Бірлік пен еңбекқорлықтың арқасында ғана үлкен шалқанды жұлып алуға болады.

• «Алтын сақа» – Еріншек бала қиындыққа тап болып, тек еңбек арқылы ғана жетістікке жетуге болатынын түсінеді.

Ертегілер балаларға еңбек етудің маңызын, жалқаулықтың зиянын көрсетеді.

 

 

 Достық пен сыйластық – адамдар арасындағы негізгі қарым-қатынас

Нағыз достық өзара көмек пен сенімге негізделеді. Достық пен сатқындықтың айырмашылығын балаларға ертегілер арқылы түсіндіруге болады.

Мысалдар:

• «Жеті лақ» – Лақтардың бірлігі оларды қасқырдан құтқаруға көмектеседі.

• «Үш дос» – Достықтың ең қиын сәттерде сыналатынын көрсетеді.

• «Қарға мен көгершін» – Қарға досын құтқару үшін өзін қауіпке тігеді.

Ертегілер арқылы балалар бірлік, достық, сенімділік қасиеттерін үйренеді.

 

Батырлық пен ерлік – әділдік жолындағы күрес

Көптеген ертегілерде батырлар зұлым күштермен күреседі, әділдікті қорғайды, өз халқы үшін жанын береді. Бұл балалардың бойында ерлік, батылдық, жауапкершілік сезімдерін қалыптастырады.

Мысалдар:

• «Ер Төстік» – Ер Төстік қиындыққа мойымай, әділдік үшін күреседі.

• «Қобыланды батыр» – Халқын қорғаған ержүрек батырдың бейнесін сомдайды.

• «Керқұла атты Кендебай» – Батыр өз елін қорғау үшін ерекше ерлік көрсетеді.

Ертегілер балаларды батыл, ержүрек, әділетті болуға үйретеді.

 

Ертегі арқылы адамгершілік тәрбиесін берудің әдістері

1. Мәнерлеп оқу және талқылау

• Балаларға ертегіні мәнерлеп оқып беру.

• Кейіпкерлердің әрекеттерін талқылау (Жақсы мен жаманды ажырату).

• «Сен осы кейіпкердің орнында болсаң, не істер едің?» деген сұрақтар қою.

2. Рөлдік ойындар мен сахналау

• Балаларға кейіпкерлердің рөлін беріп, сахналату.

• Батыр мен зұлымның күресін көрсету арқылы балаларға таңдау жасату.

3. Шығармашылық тапсырмалар

• Балалардан ертегінің басқа нұсқасын ойлап табуды сұрау.

• Ертегіге сурет салу, комикс жасау тапсырмаларын беру.

4. Өмірмен байланыстыру

• «Өмірде мейірімді болу деген не?»

• «Адал адам қандай болады?»

• «Достық деген не?» сияқты сұрақтар арқылы балалардың өз ойларын айтуына мүмкіндік беру.

Ертегілер – рухани-адамгершілік тәрбиенің негізгі құралы. Олардың көмегімен балалар мейірімділік, адалдық, достық, еңбекқорлық, батылдық сияқты қасиеттерді меңгереді.

✅ Ертегілер баланы ізгілікке үйретеді
✅ Жақсы мен жаманды ажыратуға көмектеседі
✅ Қоғамдағы өз орнын табуға бағыттайды

Осылайша, ертегі арқылы берілген адамгершілік тәрбие баланың болашақта саналы, тәрбиелі, ізгі ниетті азамат болып өсуіне негіз болады.

 

Жақсылық пен жамандықты ажырата білуге үйрету

Балалардың мінез-құлқы, дүниетанымы, өмірге деген көзқарасы жас кезінен қалыптасады. Сол себепті оларға жақсылық пен жамандықтың айырмашылығын ерте жастан үйрету өте маңызды. Бұл қасиет баланың болашақта саналы, әділетті, адал тұлға болып қалыптасуына ықпал етеді.

Жақсылық пен жамандықты түсіну баланың өмірінде кездесетін қиындықтар мен жағдайларда дұрыс шешім қабылдауына, әрекеттеріне жауапкершілікпен қарауына, әділдікті ұстануына көмектеседі. Мұны үйретудің ең тиімді жолдарының бірі – ертегілер.

 

Ертегі – жақсылық пен жамандықтың айнасы

Ертегілер – халықтың ғасырлар бойы жинаған даналығы, өмірлік тәжірибесі. Олар жақсылық пен жамандықтың күресін бейнелеп, балаларға ізгілік, әділдік, қайырымдылық, адалдық сияқты құндылықтарды сіңіреді.

✅ Жақсылық жасаған кейіпкерлер әрдайым жеңіске жетеді
✅ Өтірік пен қулықтың соңы әрқашан сәтсіздікпен аяқталады
✅ Әділдік түбінде орнайды

Балалар ертегілерді тыңдай отырып, жақсы мен жаманның шекарасын ажыратуға, кейіпкерлердің іс-әрекеттерін бағалауға үйренеді.

 

Жақсылық пен жамандықтың айырмашылығын көрсететін ертегілер

Адалдық пен өтірік

Мысалдар:

• «Алдар Көсе мен бай» – Алдар Көсе әділдік үшін күресіп, сараң байды алдап, халыққа көмектеседі.

• «Аяз би» – Аяз би өзінің ақылдылығы мен адалдығы арқылы құрметке ие болады, ал әділетсіз хан жеңіліске ұшырайды.

• «Алтын балық» – Өтірік пен ашкөздіктің түбі жақсылыққа әкелмейтінін көрсетеді.

✅ Қорытынды: Адалдық пен әділдік әрдайым жеңеді, өтірік пен сараңдық түбінде жазаға ұшырайды.

Мейірімділік пен қатыгездік

Мысалдар:

• «Қар ханшайымы» – Герда досы Кайды құтқару үшін мейірімділік танытады, ал қатыгез ханшайым ақыры жеңіледі.

• «Шалқан» – Бірлік пен мейірімділік арқылы ғана мақсатқа жетуге болатыны айтылады.

• «Түлкі мен тырна» – Түлкінің айлакерлігі мен қатыгездігі түбінде оның жалғыз қалуына әкеледі.

✅ Қорытынды: Мейірімді адам әрдайым қолдау табады, ал зұлымдық түбінде өз иесін жояды.

 

Еңбекқорлық пен жалқаулық

Мысалдар:

• «Құмырсқа мен шегіртке» (И. Крылов) – Жаз бойы ән салып, ештеңе істемеген шегіртке қыс келгенде аш қалады, ал еңбекқор құмырсқа дайындықпен шығады.

• «Еңбекқор бала» – Адал еңбек еткен бала түбінде үлкен жетістікке жетеді.

• «Алтын сақа» – Жалқау бала ештеңеге жетпейді, ал еңбекқор адам табысқа жетеді.

✅ Қорытынды: Жалқаулықтың түбі – сәтсіздік, ал еңбекқор адам өмірде жетістікке жетеді.

 

Достық пен сатқындық

Мысалдар:

• «Үш дос» – Достық қиын жағдайда сыналады.

• «Қарға мен көгершін» – Қиындықта көгершін досын жалғыз қалдырмайды.

• «Бауырсақ» – Бауырсақтың аңғалдығы мен сенімшілдігі оны қателікке ұрындырады.

✅ Қорытынды: Адал достық кез келген қиындықты жеңуге көмектеседі, ал сатқындықтың соңы өкінішке әкеледі.

 

Жақсылық пен жамандықты ажыратуды үйретудің әдістері

1. Сұрақ-жауап әдісі

Балаларға ертегіні оқып немесе тыңдатып, олардың ойлау қабілетін дамыту үшін сұрақтар қою керек.

✅ Мысал: «Қызыл телпек» ертегісі

• Қасқырдың іс-әрекеті дұрыс па?

• Қызыл телпек қалай қателесті?

• Егер сен Қызыл телпектің орнында болсаң, не істер едің?

Бұл әдіс балаларды ойлауға, өз пікірін айтуға үйретеді.

 

Рөлдік ойындар мен сахналау

Балаларға ертегіні сахналау арқылы жақсылық пен жамандықтың айырмашылығын сезінуге көмектесуге болады.

✅ Мысал: «Шалқан» ертегісін сахналау

• Барлығы бірге жұмыс істесе, сәттілікке жетуге болатынын балалар өздері көреді.

✅ Мысал: «Түлкі мен қасқыр» сахналау

• Балалар түлкі мен қасқырдың әрекеттерін ойнап, олардың мінез-құлықтарын бағалай алады.

Бұл әдіс балалардың эмоционалды қабылдауын күшейтеді.

 

Өмірмен байланыстыру

Балаларға шынайы өмірден мысалдар келтіру арқылы ертегіде үйренгендерін қолдануға мүмкіндік беру.

✅ Сұрақтар:

• Егер сен досыңның өтірік айтқанын білсең, не істер едің?

• Біреу қиын жағдайға тап болса, оған көмектесесің бе?

• Қиын жұмысты істегің келмесе, не істеу керек?

Бұл әдіс балаларды шынайы өмірде дұрыс әрекет етуге үйретеді.

Жақсылық пен жамандықты ажырата білу – баланың болашақтағы мінез-құлқының, өмірге деген көзқарасының негізі.

✅ Ертегі – жақсылық пен жамандықтың шекарасын түсінудің ең тиімді құралы.
✅ Балалар кейіпкерлердің әрекеттерін бағалау арқылы өмірлік құндылықтарды меңгереді.
✅ Сұрақ-жауап, сахналау, өмірмен байланыстыру әдістері арқылы балаларды жақсылыққа тәрбиелеуге болады.

Ертегілерді дұрыс қолдану арқылы балаларға адалдық, мейірімділік, еңбекқорлық, достық, әділдік сияқты құндылықтарды бойларына сіңіріп, жамандықтың алдын алуға үйретуге болады.

Қамқорлық, әділдік және сабырлық қасиеттерін дамыту

Адам өміріндегі ең маңызды қасиеттердің бірі – қамқорлық, әділдік және сабырлық. Бұл құндылықтар адамды мейірімді, адал, әділ және төзімді болуға үйретеді. Бала жастан осы қасиеттерді бойына сіңірсе, ол қоғамда сыйлы, жауапкершілігі мол азамат болып қалыптасады.

Балаларды қамқор, әділ және сабырлы болуға үйретудің ең тиімді жолдарының бірі – ертегілер арқылы тәрбиелеу. Себебі ертегілер балаларға өмірдің шынайы құндылықтарын түсіндіріп, жақсылықтың әрқашан жеңетінін көрсетеді.

 

 

Қамқорлықты дамыту

Қамқорлық – адамның өзгелерге көмектесуге ұмтылысы, жанашырлық пен мейірімділік көрсету қасиеті. Бұл қасиет балаларға жанашыр болуға, үлкендер мен кішілерге көмектесуге, табиғатты аялауға, жан-жануарларды қорғауға үйретеді.

Ертегілердегі қамқорлықтың көрінісі

✅ «Қар ханшайымы» (Х.К. Андерсен) – Герда Кайды құтқару үшін көптеген қиындықтарды жеңіп, шынайы достық пен қамқорлықты көрсетеді.
✅ «Шалқан» – Атасы, әжесі, немересі, ит, мысық, тышқан бірігіп, бір-біріне көмектесу арқылы ортақ мақсатқа жетеді.
✅ «Қайырымды бала» (қазақ халық ертегісі) – Бала ата-анасына, үлкендерге қамқор болып, өз мейірімділігімен өмірде табысқа жетеді.

Қамқорлықты дамыту әдістері

✅ Сұрақ-жауап:

• Егер сен Герданың орнында болсаң, досыңды құтқару үшін не істер едің?

• Өмірде кімдерге қамқорлық көрсетуге болады?

✅ Рөлдік ойындар:

• Балаларға «Қамқор дос» ойынын ойнату, онда бір бала көмекке мұқтаж кейіпкер болады, ал басқалары оған көмектесудің жолдарын ойластырады.

✅ Тапсырма:

• Балаларға «Қамқорлық жасайтын 5 әрекет» жазуды тапсыру.

Қамқорлық көрсету – кез келген адамның бойында болуы тиіс асыл қасиет. Балалар қамқорлықты үйрену арқылы жанашыр, мейірімді, көмекке дайын тұлға болып өседі.

 

 

 

Әділдік қасиетін дамыту

Әділдік – шыншылдық, адалдық, турашылдық. Бұл қасиет балаларға өтіріктен аулақ болуды, шындықты айтуға үйретуді, әділетсіздікке қарсы тұруды үйретеді.

Ертегілердегі әділдіктің көрінісі

✅ «Аяз би» (қазақ халық ертегісі) – Аяз би әділдігі арқылы әділетсіз ханнан жоғары мәртебеге көтеріледі.
✅ «Алдар Көсе» – Алдар Көсе әділетсіз, ашкөз байлар мен сараң адамдарды ақылмен жеңіп шығады.
✅ «Алтын балық» (А.С. Пушкин) – Балықшы қарапайым, адал, әділ болғандықтан, тағдыр оған мүмкіндік береді, ал ашкөз әйелі әділетсіздігі үшін жазаланады.

Әділдікті дамыту әдістері

✅ Сұрақ-жауап:

• Егер сен әділетсіздікке тап болсаң, не істер едің?

• Аяз бидің әділдігі оған қалай көмектесті?

✅ Рөлдік ойындар:

• Балаларға әділдік пен әділетсіздікке байланысты түрлі жағдайлар ойнап көрсетуді тапсыру (мысалы, екі бала ойыншыққа таласқанда әділ шешім қабылдау).

✅ Шығармашылық тапсырма:

• «Әділ патша» атты әңгіме жазу немесе сурет салу.

Қорытынды:
Әділдік – қоғамда тәртіпті сақтау үшін өте маңызды қасиет. Әділ адам шындықты қолдайды, қателігін мойындайды, әділетсіздікке жол бермейді.

 

 

 

 

Сабырлық қасиетін дамыту

Сабырлық – адамның қиындықтарға мойымай, әр нәрсені ойланып, ақылмен шешуі. Бұл қасиет балаларға шыдамдылыққа, кез келген жағдайда эмоцияны басқаруға, тез шешім қабылдамауға үйретеді.

Ертегілердегі сабырлықтың көрінісі

✅ «Түйе, бота, қасқыр» (қазақ халық ертегісі) – Түйе сабырлы болғандықтан, қиындыққа төзіп, дұрыс шешім қабылдайды.
✅ «Ер Төстік» – Ер Төстік сабырлықпен өз мақсатына жетіп, қиындықтарды жеңеді.
✅ «Қар ханшайымы» – Герда сабырлылық пен төзімділік танытып, көптеген қиындықтарға мойымай, досын құтқарады.

Сабырлықты дамыту әдістері

✅ Сұрақ-жауап:

• Егер сен Ер Төстіктің орнында болсаң, не істер едің?

• Қиын жағдайға тап болғанда сабыр сақтау неліктен маңызды?

✅ Практикалық жаттығу:

• «5 секунд ережесі» – Балаларға кез келген сұраққа бірден жауап бермей, 5 секунд ойлануға үйрету.

✅ Рөлдік ойындар:

• «Сабырлы патша» ойыны – Балаларға сабырсыз адам мен сабырлы адамның әрекеттерін салыстырып көрсетуді ұсыну.

Сабырлық – адамның өміріндегі ең маңызды қасиеттердің бірі. Сабырлы адам қиындыққа төтеп береді, дұрыс шешім қабылдайды және эмоциясын басқарады.

✅ Қамқорлық – мейірімділікті, жанашырлықты, өзгелерге көмек көрсетуді үйретеді.
✅ Әділдік – баланы шындықты айтуға, адал болуға, әділетсіздікке қарсы тұруға баулиды.
✅ Сабырлық – баланы шыдамдылыққа, эмоцияны басқаруға, қиындықтарға мойымауға үйретеді.

Ертегілерді оқу, рөлдік ойындар, сұрақ-жауап әдісі және шығармашылық тапсырмалар арқылы осы қасиеттерді балалардың бойына сіңіруге болады. Осылайша, ертегілер балаларды мейірімді, адал, әділ, сабырлы азамат болып өсуіне көмектеседі.

 

 

Эстетикалық тәрбие

Әсемдікті түсіну және сезіну қабілетін дамыту

Эстетикалық тәрбие – баланың сұлулықты түсіну, бағалау, сезіну қабілетін қалыптастыруға бағытталған маңызды білім беру бағыты. Бұл тәрбие түрі адамның рухани байлығын, өнерге, табиғатқа, өмірге деген сүйіспеншілігін, қоршаған әлемдегі сұлулықты қабылдай білуін дамытады.

Эстетикалық тәрбиенің мақсаты – баланың өнерге, табиғатқа, шығармашылыққа қызығушылығын арттыру, әсемдікті көре білуге, оны бағалауға үйрету. Әсемдікке деген сүйіспеншілік адам бойындағы ізгілік, мейірімділік, үйлесімділік сияқты жоғары құндылықтарды қалыптастырады.

 

Эстетикалық тәрбиенің маңызы

Бала үшін әсемдікті түсіну тек көркем өнермен немесе музыкамен шектелмейді. Ол өмірдің барлық салаларында кездеседі:
✅ Табиғаттың әсем көріністерін тамашалау
✅ Музыка тыңдап, оның сұлулығын сезіну
✅ Көркем әдебиетті оқу арқылы өмірдегі әдемілікті түсіну
✅ Бейнелеу өнері арқылы өзінің сезімдерін білдіру
✅ Киіну мәдениетін, сөйлеу әдебін дамыту

Эстетикалық тәрбиенің арқасында бала өмірді көркем қабылдауға, үйлесімділікті сезінуге, сұлулықты бағалауға және өзін-өзі шығармашылық тұрғыдан көрсетуге үйренеді.

 

 

 

Әсемдікті түсіну және сезіну қабілетін дамыту жолдары

Балалардың әсемдікті қабылдауын дамыту үшін оларды әртүрлі өнер түрлерімен, табиғат көріністерімен, музыка, әдебиет және бейнелеу өнерімен таныстыру қажет.

 

Табиғат сұлулығын қабылдау арқылы эстетикалық тәрбие беру

Табиғат – сұлулықтың ең керемет үлгісі. Балаларды табиғаттың сұлулығына сүйсінуге, оның ғажайып көріністерін түсінуге үйрету керек.

Әдістер:
✅ Балалармен бірге табиғатқа серуен жасау, маусымдық өзгерістерді бақылау
✅ Күннің батуы, таулар, өзендер, гүлдер, ормандардың әсемдігін сипаттап, оларды суреттеуге үйрету
✅ «Табиғаттағы сұлулықты сипатта» ойыны – балалар өздері көрген табиғаттың әсемдігін сипаттайды

Мысал:

• «Күзгі орман» тақырыбында әңгіме құрастыру

• «Гүлдердің сұлулығы» туралы сурет салу

• «Табиғат дыбыстарын» тыңдап, олардың әсемдігін түсіндіру

✅ Қорытынды: Табиғат арқылы балалар түстер үйлесімдігін, табиғи реттілікті, табиғаттағы әдемілікті бағалауды үйренеді.

 

Музыка арқылы әсемдікті сезіну қабілетін дамыту

Музыка – адамның эмоциясын, сезімін, ішкі әлемін байытатын өнер түрі. Балаларды музыка тыңдауға, оны сезінуге, әуен арқылы көңіл-күйді ажыратуға үйрету эстетикалық тәрбиенің маңызды бөлігі болып табылады.

Әдістер:
✅ Әртүрлі жанрдағы әуендерді тыңдату (классикалық музыка, халық әндері, балалар әндері)
✅ Балалардан музыканың қандай сезім тудыратынын сұрау («Бұл әуенді тыңдағанда қандай көңіл-күйде болдың?»)
✅ Музыкамен бірге қозғалыс жасау (би, ырғаққа сай қимыл жасау)

Мысал:

• Классикалық музыка тыңдап, оның көңіл-күйін сипаттау

• Балаларға ұлттық күй тыңдатып, оның ерекшеліктерін талқылау

• Табиғаттың дыбыстарын тыңдап, олардың әуенге ұқсастығын анықтау

✅ Қорытынды: Музыка арқылы балалар дыбыстар үйлесімдігін, эмоцияларды қабылдауды, музыканың сұлулығын түсінуді үйренеді.

 

Көркем әдебиет арқылы эстетикалық тәрбиені дамыту

Әдебиет – баланың ойлау қабілетін дамытатын, оның қиялын кеңейтетін, өмірдегі сұлулықты сезінуге үйрететін маңызды құрал. Балаларға поэзия, ертегілер, әңгімелер оқыту олардың сөздік қорын байытып, көркем ойлауға көмектеседі.

Әдістер:
✅ Балаларға мәнерлеп оқу арқылы көркем сөздің әсемдігін түсіндіру
✅ Әдеби шығармалардың негізгі ойын талқылау, кейіпкерлердің сұлулыққа деген көзқарасын зерттеу
✅ Балаларға өз ертегісін немесе әңгімесін ойлап табуға мүмкіндік беру

Мысал:

• «Қызыл телпек» ертегісін оқып, оның көркемдік ерекшеліктерін талдау

• «Табиғат туралы» өлеңдерді жаттап, әуезділігін сезіну

• «Егер сен жазушы болсаң...» ойыны арқылы балаларға өз ертегісін ойлап табуға мүмкіндік беру

✅ Қорытынды: Көркем әдебиет балаларды сөздің сұлулығын түсінуге, ойларын бейнелі жеткізуге, қиялын дамытуға үйретеді.

 

 

 

 

 

Бейнелеу өнері арқылы эстетикалық қабылдауды дамыту

Балалар сурет салу, мүсіндеу, қолөнер жасау арқылы өзін-өзі шығармашылық тұрғыдан көрсетуге үйренеді. Бұл олардың түстерді сезіну, пішіндерді үйлестіру, композиция құру қабілеттерін дамытады.

Әдістер:
✅ Балаларға атақты суретшілердің туындыларын көрсету, оларды сипаттау
✅ Балаларға табиғат, ертегілер, эмоциялар тақырыбында сурет салғызу
✅ Қолөнер арқылы шығармашылық қабілеттерін жетілдіру

Мысал:

• «Күзгі орман» тақырыбында сурет салу

• «Бақытты күн» тақырыбында өз қиялынан сурет салу

• «Өз қалаңды бейнеле» тапсырмасы

✅ Қорытынды: Бейнелеу өнері арқылы балалар көркемдік сезімдерін, үйлесімділікті, қиялды, шығармашылық қабілетті дамытады.

 

Киіну мәдениеті мен эстетикаға баулу

Сән-салтанат пен тазалық – эстетикалық тәрбиенің маңызды бөлігі. Балаларды әдемі киінуге, түстерді үйлестіруге, өзін-өзі күтуге үйрету керек.

Әдістер:
✅ Балаларға дұрыс киім таңдауды үйрету
✅ Өз денесін таза ұстау, шашын дұрыс тарау, ұқыпты болу дағдыларын қалыптастыру
✅ «Киімдерді үйлестір» ойыны арқылы түстерді таңдауды үйрету

✅ Қорытынды: Киіну мәдениеті арқылы балалар эстетикалық талғамын дамытады, сұлулық пен тазалықтың маңызын түсінеді.

Эстетикалық тәрбие – баланың өмірге деген көзқарасын қалыптастырып, оның әсемдікті түсіну, сезіну және бағалау қабілетін дамытатын маңызды процесс.

✅ Табиғат сұлулығы арқылы бала үйлесімділікті түсінеді
✅ Музыка арқылы әуенді сезінуді үйренеді
✅ Көркем әдебиет арқылы сөз өнерін, бейнелі ойлауды меңгереді
✅ Бейнелеу өнері арқылы шығармашылық қабілетін дамытады
✅ Киіну мәдениеті арқылы өзін-өзі ұқыпты ұстауға үйренеді

Эстетикалық тәрбие алған бала рухани бай, көркемдікті бағалай білетін, шығармашылық ойлау қабілеті жоғары тұлға болып қалыптасады.

 

 

Сурет салу, мүсіндеу және қолөнер арқылы ертегілерді бейнелеу

               Балалар үшін ертегі – тек тыңдап, есте сақтайтын оқиға ғана емес, олардың қиялын дамытатын, шығармашылық қабілетін арттыратын ерекше әлем. Ертегіні тек тыңдап қана қоймай, оны бейнелеу, мүсіндеу, қолөнер арқылы көрсету – баланың эстетикалық тәрбиесін қалыптастырып, шығармашылық ойлау қабілетін дамытуға мүмкіндік береді.

               Сурет салу, мүсіндеу және қолөнер – балалардың ой-өрісін кеңейтетін, қиялын дамытатын және өзін-өзі шығармашылық тұрғыдан көрсетуге мүмкіндік беретін маңызды әдістер. Ертегілерді осы тәсілдер арқылы бейнелеу баланың логикалық, кеңістіктік және бейнелі ойлауын, қол моторикасын, түстерді ажырату қабілетін жақсартады.

 

Ертегілерді бейнелеу арқылы дамитын дағдылар

✅ Қиял мен шығармашылық қабілет – Балалар ертегі кейіпкерлерінің сыртқы бейнесін елестетіп, өз ойларын қағазға, мүсінге немесе қолөнерге түсіреді.
✅ Эмоцияларды жеткізу – Сурет, мүсін немесе қолөнер арқылы бала өз эмоциясын білдіріп, ертегідегі оқиғалардың маңыздылығын көрсетеді.
✅ Көркемдік талғам мен эстетикалық көзқарас – Түстер үйлесімділігі, бейнелер композициясы арқылы бала сұлулықты қабылдауды үйренеді.
✅ Моторика мен қол икемділігі – Ұсақ қол қозғалыстарын дамыту арқылы бала жазу, сурет салу, мүсіндеу сияқты әрекеттерді оңай орындай алады.
✅ Ертегі мазмұнын терең түсіну – Балалар кейіпкерлердің сыртқы түрін, оқиға орнын бейнелеу арқылы ертегіні тереңірек түсінеді.

 

Сурет салу арқылы ертегілерді бейнелеу

Сурет салу – баланың қиялын, шығармашылық қабілетін, түстерді ажырату және композиция құру дағдыларын дамытатын ең қарапайым әрі тиімді әдіс.

Сурет салу әдістері:
? Дайын үлгі бойынша сурет салу – Балаларға белгілі бір кейіпкердің бейнесін беріп, оны бояуға немесе жалғастыруға мүмкіндік беру.
? Қиял бойынша сурет салу – Балаларға «Өзіңнің сүйікті ертегіңнің кейіпкерін қалай елестетесің?» деген сұрақ қойып, оларды өз нұсқасын салуға ынталандыру.
? Топтық сурет салу – Балалар бір параққа бірге сурет салып, ертегіні бірлесіп бейнелейді (мысалы, біреуі батырды, екіншісі айдаһарды, үшіншісі сарайды салады).

Мысал:
?️ «Ер Төстік» ертегісі бойынша – Ер Төстіктің батыр бейнесін салу, оның Керқұла атты Кендебаймен бірге жүріп келе жатқан сәтін бейнелеу.
?️ «Бауырсақ» ертегісі бойынша – Бауырсақтың орман арқылы саяхатын, қасқырмен, аюмен, түлкімен кездесу сәттерін суреттеу.
?️ «Қар ханшайымы» ертегісі бойынша – Қарлы әлемді, Герда мен Кайды немесе Қар ханшайымының сарайын бейнелеу.

✅ Қорытынды: Сурет салу арқылы балалар өз ойларын көркем түрде білдіруді үйренеді, түстерді үйлестіруді меңгереді және ертегі мазмұнын тереңірек түсінеді.

 

 

Мүсіндеу арқылы ертегілерді бейнелеу

Мүсіндеу – балалардың көру, қолмен сезіну, пішіндерді қабылдау қабілетін дамытатын өте маңызды әдіс. Бұл тәсіл кеңістіктік ойлау мен қимыл координациясын жетілдіреді.

Мүсіндеу әдістері:
? Қарапайым кейіпкерлерді мүсіндеу – Балалар ертегі кейіпкерлерінің пішінін жасап, оларды бояп немесе безендіреді.
? Көлемді композициялар жасау – Балалар ертегідегі көріністі толықтай мүсіндеп көрсетеді (мысалы, ертегі қалашығы).
? Топтық мүсіндеу – Балалар ортақ жұмыс жасап, әрқайсысы ертегінің бір бөлшегін мүсіндейді (мысалы, бір бала батырды, екіншісі патша сарайын, үшіншісі жыланды жасайды).

Мысал:
? «Үйшік» ертегісінде – Қоян, қасқыр, аю, түлкі, тышқан бейнелерін мүсіндеу.
? «Күлбике» ертегісінде – Күлбикенің сарайын, сиқырлы арбаны немесе ханзаданы жасау.
? «Мысық етік киген» ертегісінде – Етік киген мысықты саз балшықтан мүсіндеу.

✅ Қорытынды: Мүсіндеу арқылы балалар пішіндер мен көлемді түсінуге, ертегінің мазмұнын тереңірек сезінуге және шығармашылық қабілеттерін дамытуға үйренеді.

 

Қолөнер арқылы ертегілерді бейнелеу

Қолөнер – баланың шығармашылық қабілетін дамытуға, ұсақ моторикасын жетілдіруге, ойлау қабілетін жақсартуға көмектесетін әдіс.

Қолөнер әдістері:
? Қағаздан кесіп-жапсыру – Балалар түрлі-түсті қағаздарды қиып, олардан ертегі кейіпкерлерінің бейнесін жасайды.
? Қуыршақ жасау – Балалар ертегі кейіпкерлеріне арналған қуыршақтар жасап, олармен сахналық қойылымдар қояды.
? Сиқырлы кітап жасау – Балалар ертегіге арналған шағын кітаптар жасап, олардың ішін суреттермен безендіреді.

Мысал:
✂️ «Бауырсақ» ертегісін қағаздан қиып-жапсыру арқылы көрсету.
✂️ «Ер Төстік» ертегісі бойынша қағаздан батырдың сауыт-сайманын жасау.
✂️ «Алтын балық» ертегісі бойынша алтын балықты жылтыр қағаздан жасап, оның тілек орындалу сәтін бейнелеу.

✅ Қорытынды: Қолөнер арқылы балалар қиялын дамытады, шығармашылық қабілеттерін шыңдайды, өз қолымен бір нәрсе жасауға дағдыланады.

 

? Сурет салу, мүсіндеу және қолөнер – балаларға ертегіні терең түсінуге, өз ойын көркемдік тұрғыдан білдіруге, шығармашылық қабілетін дамытуға мүмкіндік береді.
? Бұл әдістер арқылы балалар қиялын дамытады, эстетикалық талғамын қалыптастырады, өнерге деген қызығушылығын арттырады.
? Балалардың есте сақтау, логикалық ойлау, кеңістіктік қабылдау қабілеттері артады.

Осылайша, ертегілерді бейнелеу арқылы балалар өнерді сүйіп, шығармашылық тұлға ретінде қалыптасады.

              

Еңбекке баулу және тұрмыстық дағдылар

Еңбекқорлықты насихаттайтын ертегілерді оқу

Еңбекқорлық – адамның өмірінде жетістікке жетудің, өзін-өзі дамытудың негізгі жолдарының бірі. Балаларға еңбекқорлықты үйрету олардың мінезін қалыптастыруға, жауапкершілікті сезінуге, қиындықтарды жеңуге және табысты болуға көмектеседі.

Еңбекке баулу тек қана жұмыс істеуді үйрету емес, ол адамды тәртіпке, табандылыққа, шыдамдылыққа, мақсатқа жетуге дағдыландырады. Балалардың бойында еңбекқорлық қасиетін дамыту үшін ертегілерді оқу, сахналау, талдау өте тиімді әдістердің бірі болып табылады.

 

Еңбекқорлықты насихаттайтын ертегілер және олардың тәрбиелік мәні

Төмендегі ертегілер балалардың еңбекқор болуына, жалқаулықтың зиянын түсінуіне, өз еңбегінің нәтижесін көруге көмектеседі.

 

1. «Құмырсқа мен шегіртке» (И. Крылов)

✅ Тәрбие мәні:

• Еңбекқорлықтың маңызын түсіндіреді.

• Қысқа дайындалмай, жазда уақытын босқа өткізген шегірткенің жағдайы еңбек етпеген адамға сабақ болады.

• Ал құмырсқа тынымсыз еңбек еткендіктен, қыс мезгілінде аш қалмайды.

? Сахналау идеясы:

• Балаларға шегіртке мен құмырсқаның рөлін бөліп беріп, қыс мезгіліндегі жағдайды көрсету.

• «Жазда еңбек етпеген адам қыста қалай күн көреді?» деген сұраққа жауап іздеу.

 

 

 

 

2. «Еңбекқор бала» (қазақ халық ертегісі)

✅ Тәрбие мәні:

• Еңбекқорлық – адамның өмірін жақсартады.

• Ертегіде еңбекқор бала ешкімге сенбей, өзі жұмыс істеп, үлкен жетістікке жетеді.

• Ал жалқау адамдар әрдайым қиындыққа тап болады.

? Ойын түрінде меңгеру:

• Балаларға жалқау мен еңбекқор баланың өмірін салыстыратын сахналық қойылым жасау.

• «Егер сен осы баланың орнында болсаң, не істер едің?» деген сұраққа жауап беру.

 

3. «Үш ағайынды» (қазақ ертегісі)

✅ Тәрбие мәні:

• Ағайындылардың ішіндегі ең еңбекқоры ғана жетістікке жетеді.

• Жалқаулық түбінде сәтсіздікке апарады.

• Адал еңбек әрдайым марапатталады.

? Сурет салу тапсырмасы:

• Балаларға әр ағайындының еңбекке деген көзқарасын сурет арқылы көрсету (мысалы, жалқау бауыр ештеңе істемей отырса, еңбекқор ағайын жұмыс істеп жатыр).

 

4. «Шалқан» (орыс халық ертегісі)

✅ Тәрбие мәні:

• Бірлік пен еңбек арқылы ғана үлкен жетістіктерге жетуге болады.

• Бәрі бірігіп әрекет етсе, кез келген қиындықты жеңуге болады.

? Сахналау:

• Балаларға кейіпкерлердің рөлін бөліп беріп, шалқанды жұлу көрінісін ойнау.

• «Егер біреу көмектеспесе, не болар еді?» деген сұраққа жауап беру.

 

5. «Алтын сақа» (қазақ халық ертегісі)

✅ Тәрбие мәні:

• Жалқау бала қиындыққа тап болады, ал еңбекқор адам жетістікке жетеді.

• Өмірде өз еңбегің арқылы ғана табысқа жете аласың.

? Қолөнер тапсырмасы:

• Балаларға ертегідегі алтын сақаның макетін жасап, оны безендіру.

 

Еңбекқорлықты насихаттайтын ертегілерді талдау әдістері

✅ Сұрақ-жауап әдісі:

• «Ертегіде еңбекқор адам кім болды?»

• «Жалқаулықтың қандай зияны бар?»

• «Егер сен осы кейіпкердің орнында болсаң, не істер едің?»

✅ Рөлдік ойындар:

• Балалар ертегідегі еңбекқор кейіпкердің рөлін ойнап, оны сахналайды.

✅ Шығармашылық тапсырмалар:

• Балалар ертегіге өз жалғасын ойлап табады.

• «Еңбекқорлық туралы өз әңгімеңді жаз» тапсырмасы беріледі.

Еңбекқорлық – адамның жетістікке жетуінің басты шарты.
? Ертегілер арқылы балалар еңбек етудің маңызын түсінеді.
? Жалқаулықтың зиянын сезінеді.
? Өз еңбегінің нәтижесін көруге үйренеді.

Осылайша, ертегілер балаларды еңбекқор, жауапкершілігі мол, табанды, адал тұлға болып өсуіне ықпал етеді.

 

Тақырып	Мазмұны
Ертегілер арқылы қарапайым тұрмыстық дағдыларды үйрету	Ертегілер балаларға тұрмыстық әрекеттерді үйренуге көмектеседі. «Шалқан» – бірігіп жұмыс істеу дағдысын үйретсе, «Үйшік» – тазалық пен ұқыптылықтың маңызын көрсетеді. «Бауырсақ» – қауіпсіздік ережелерін сақтаудың, бөтендермен абай болудың маңызын түсіндіреді. «Қызыл телпек» үлкендердің кеңесін тыңдаудың, сақтық шараларын білудің қажеттілігін көрсетеді. «Қасқыр мен жеті лақ» балаларды қауіпсіздік ережелерін сақтауға, бөтеннің сөзіне сенбеуге үйретеді. «Маша мен аю» өзін-өзі күту, жолда абай болу және бейтаныс жерде сақтық таныту дағдыларын үйретеді. «Қар ханшайымы» – достық пен адалдықтың тұрмыста да, өмірде де маңызды екенін көрсетеді. «Алтын балық» – қанағат пен сабырдың, дұрыс шешім қабылдаудың маңызын түсіндіреді. «Етікші мен бай» – адал еңбек етіп, тұрмысты жақсартуға болатынын үйретеді. «Құмырсқа мен шегіртке» – еңбек пен болашаққа дайындықтың маңызын көрсетеді. «Күлбике» – киіну мәдениетін, тазалықты сақтаудың, шыдамдылық пен еңбектің нәтижесін көрудің маңызын түсіндіреді.
Балалардың өз бетінше әрекет етуін дамыту	Ертегілер балалардың дербестігін, шешім қабылдау қабілетін дамытады. «Ер Төстік» – батылдық пен ержүректілікті, өз бетінше шешім қабылдауды үйретеді. «Алдар Көсе» – тапқырлықтың, ақылдылықтың маңызын көрсетеді. «Қызыл телпек» – сақтыққа, жолда абай болуға, өз әрекеттеріне жауапты қарауға үйретеді. «Түлкі мен қасқыр» – қиын жағдайда дұрыс әрекет ету керектігін көрсетеді. «Алтын сақа» – шыдамдылық пен еңбектің арқасында жетістікке жетуге болатынын үйретеді. «Мақта қыз бен мысық» – қателікті мойындау, келісімге келу дағдыларын дамытады. «Аяз би» – ақылдылық пен әділдіктің, өз пікіріңді қорғаудың маңызын көрсетеді. «Қаңбақ шал» – қиындықтарды жеңу, тапқырлық таныту, өз бетінше өмір сүрудің жолдарын үйретеді. «Сиқырлы қазан» – тұрмысқа қажетті дағдыларды үйрену, үнемшіл болу, артық шығын жасамау дағдыларын дамытады. «Жеті лақ» – өз бетінше шешім қабылдаудың, қауіптен сақтанудың маңызын түсіндіреді. «Керқұла атты Кендебай» – ақылмен әрекет ету, өз мақсатына жету жолында табандылық таныту дағдыларын үйретеді. «Ұшқыш кілем» – өз қабілетіңді дамыту, қиындықтан шығудың жолдарын іздеу қажеттігін түсіндіреді.

 

 

 

Танымдық және интеллектуалдық тәрбие

Тақырып	Мазмұны
Баланың логикалық ойлау қабілетін дамыту	Ертегілер балалардың ойлау қабілетін дамытып, себеп-салдарлық байланыстарды түсінуге көмектеседі. «Түлкі мен ешкі» – алдау мен ақылдылықты салыстыра отырып, дұрыс шешім қабылдаудың маңызын үйретеді. «Шалқан» – бірлескен әрекеттің нәтижеге қалай әсер ететінін көрсетеді. «Етік киген мысық» – тапқырлық пен есептеудің табысқа жетелейтінін дәлелдейді. «Қасқыр мен жеті лақ» – балаларға логикалық ойлаудың көмегімен қауіптен сақтану жолдарын ұғындырады. «Құмырсқа мен шегіртке» – болашақты болжау, алдын ала жоспар құру қажеттігін түсіндіреді. «Арыстан мен тышқан» – кішкентай нәрсенің де маңызды рөл атқаратынын көрсетеді. «Алдар Көсе мен бай» – айла мен тапқырлықтың артықшылығын түсінуге көмектеседі. «Жеті лақ» – жағдайды талдау, қауіптен сақтану дағдыларын дамытады. «Сиқырлы қазан» – үнемшілдік пен ақылмен шешім қабылдау қажеттігін көрсетеді.
Ертегілер негізінде танымдық ойындар ұйымдастыру	Балалар ертегілерді тек тыңдап қана қоймай, оларды ойын арқылы түсінгенде танымдық қабілеттері дамиды. «Шалқан» ертегісін сахналау – бірлескен әрекеттің нәтижесін түсіндіреді. «Бауырсақ» ертегісі бойынша жұмбақ ойыны – кейіпкерлердің кім екенін табу арқылы есте сақтау қабілетін жақсартады. «Қызыл телпек» ертегісі негізінде жол ережелерін үйрету – балаларға қауіпсіздік ережелерін меңгертеді. «Алтын балық» ойыны – балалар тілектерді дұрыс жоспарлауды үйренеді. «Күлбике» бойынша уақытты тиімді пайдалану ойыны – тапсырмаларды уақытқа орындау арқылы шапшаңдық пен тәртіптілікке үйретеді. «Түлкі мен қасқыр» ойыны – дұрыс шешім қабылдау дағдыларын жетілдіреді. «Үйшік» ойыны – балаларға достық пен бірлік маңызын үйретеді.
Сұрақтар мен тапсырмалар арқылы оқиғаның дамуын болжау	Балаларға ертегінің мазмұнын алдын ала болжауға мүмкіндік беру олардың логикалық ойлау қабілетін дамытады. «Бауырсақ» ертегісі – «Бауырсақ түлкіге алданбаса, не болар еді?» деген сұрақ қою арқылы баланың қиялын дамытады. «Қызыл телпек» – «Қызыл телпек орманға басқа жолмен барғанда не өзгерер еді?» деген тапсырма беріледі. «Алдар Көсе» ертегісі – «Алдар Көсе байды алдамаса, не болар еді?» деген сұрақ арқылы баланың ойлау қабілеті жетілдіріледі. «Құмырсқа мен шегіртке» – «Шегіртке жазда еңбек етсе, оның тағдыры қалай өзгерер еді?» деген сұрақ қойылады. «Күлбике» – «Егер ханзаданың орнына сен болсаң, не істер едің?» деген тапсырма арқылы оқиға дамуын болжауға мүмкіндік беріледі. «Қасқыр мен жеті лақ» – «Егер лақтар қасқырды тану үшін басқа тәсіл қолданса, не өзгерер еді?» деген сұрақ беріледі. «Аяз би» – «Егер Аяз би ханның айтқанын орындамаса, не болар еді?» деген сұрақ баланың сын тұрғысынан ойлау қабілетін арттырады. «Жеті лақ» – «Қасқырды жеңудің басқа жолдары бар ма?» деген тапсырма беріледі.

 

 

Ұлттық тәрбие

Тақырып	Мазмұны
Қазақ халық ертегілері арқылы ұлттық мәдениетті таныстыру	Қазақ халық ертегілері – халқымыздың мәдениеті мен дүниетанымының айнасы. Олардың көмегімен балалар ұлттық құндылықтарды, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, дүниетанымын, рухани мұрасын түсінеді. «Ер Төстік», «Қобыланды батыр», «Керқұла атты Кендебай» сынды батырлық ертегілер ел қорғау, ержүректік, патриотизм туралы ұғымдарды қалыптастырады. «Алдар Көсе», «Тазша бала» ертегілері тапқырлық, шешендік, әділдік сияқты қасиеттерді дәріптейді. «Аяз би» ел басқару жүйесі мен әділдіктің маңызын түсіндіреді. «Құйыршық», «Алтын сақа» қазақтың отбасы құндылықтарын, жетім-жесірге қамқорлық жасау дәстүрін көрсетеді. «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан» жырлары арқылы балалар қазақ халқының үйлену салты, қыз тәрбиесі, ер адамның міндеттері туралы мәлімет алады. Қазақ ертегілері ұлттық мәдениеттің негізгі көрінісі ретінде балалардың патриоттық сезімін оятып, қазақ халқының салт-дәстүрлерін терең түсінуге көмектеседі.
Ұлттық салт-дәстүрлерді ертегілер арқылы меңгерту	Ертегілер қазақ халқының салт-дәстүрін, ұлттық әдет-ғұрпын, отбасы құндылықтарын, қонақжайлығын үйретудің таптырмас құралы. «Құйыршық» – жетімдерді қорғау дәстүрін, «Алтын сақа» – қазақтың көшпелі өмір салтын, «Тазша бала» – сөз тапқырлығы мен шешендіктің маңызын, «Қобыланды батыр» – батырларды тәрбиелеу дәстүрін көрсетеді. «Қыз Жібек» жыры қазақ халқының үйлену салтын, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» махаббат пен адалдықты дәріптейді. «Аяз би» – ақыл мен әділдіктің билікте қандай маңызды екенін көрсетеді. «Кендебай батыр» ертегісі қазақтың ұлттық тағамдарын, тұрмыс салтын, ер балалардың батырлыққа қалай тәрбиеленетінін түсіндіреді. «Сиқырлы қазан» – үнемділік пен қанағатшылдықты дәріптейді. «Қаңбақ шал» – кедейдің де ақылдылық пен батырлық арқылы жетістікке жететінін көрсетеді. Осы ертегілер арқылы балалар қазақ халқының құрмет, қонақжайлылық, үлкенге ізет, кішіге қамқорлық, еңбекқорлық сияқты құндылықтарын бойына сіңіреді.
Қазақ батырлық және хайуанаттар туралы ертегілерінің тәрбиелік мәні	Батырлық ертегілер – жас ұрпақтың бойына отансүйгіштік, ерлік, батылдық, әділдік, қайсарлық қасиеттерін сіңіретін ең маңызды халық мұрасы. «Ер Төстік», «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Кендебай батыр» – ел қорғау, әділдік орнату, қиындыққа мойымау сияқты қасиеттерді насихаттайды. Бұл ертегілерде батырлардың халық үшін күресуі, әділетсіздікке қарсы тұруы, туған жерін қорғауға жанын беруі суреттеледі. «Қамбар батыр» – адалдық пен қарапайымдылықты, «Дотан батыр» – батырлық пен әділдікті, «Едіге батыр» – ел үшін жанын қиюды, «Бөгенбай батыр» – патриотизм мен ерлікке тәрбиелейді. Хайуанаттар туралы ертегілер балаларға айлакерлік, тапқырлық, әділдік, адалдық, еңбексүйгіштік сияқты қасиеттерді сіңіреді. «Түлкі мен қасқыр» – айлакерліктің зиянын көрсетсе, «Арыстан мен тышқан» – мейірімділіктің пайдасын, «Қоян мен арыстан» – ақылдың күштіден де мықты екенін үйретеді. «Түлкі мен ешкі» аңғалдықтың зиянын көрсетеді. «Жеті ешкі» – отбасы бірлігі мен сақтықты үйретеді. «Арыстан, қасқыр және түлкі» – әділдік пен әділетсіздіктің күресін көрсетеді. Бұл ертегілер арқылы балалар жақсы мен жаманды ажыратуды, достық пен сатқындықты тануды, әділ болуды, адал еңбек етуді үйренеді.

 

Ертегілерді қолданудың практикалық әдістері

Тақырып	Мазмұны
Балаларға арналған ертегі терапиясы	Ертегі терапиясы – балалардың эмоционалды, психологиялық дамуын қолдайтын тиімді әдіс. Бұл әдіс арқылы балалар қорқыныш, сенімсіздік, агрессия, уайым сияқты ішкі күйзелістерін жеңуге үйренеді. «Қызыл телпек» – бейтаныстардан сақтануды үйретеді. «Қасқыр мен жеті лақ» – қауіпсіздік шараларын түсінуге көмектеседі. «Алтын балық» – ашкөздік пен қанағатсыздықтың зиянын көрсетеді. «Ер Төстік» – батылдық пен төзімділікке үйретеді. «Күлбике» – шыдамдылық пен әділеттіліктің маңызын көрсетеді. Балаларға ертегілерді оқытып, сол оқиғалар арқылы олардың эмоцияларын, қорқыныштарын жеңуге, өзіне сенімді болуға көмектесуге болады. Ертегі терапиясы арқылы балалар ішкі күйзелістерін жеңілдетіп, жақсы мен жаманды ажыратуды үйренеді.
Сахналық қойылымдар мен драматизация	Ертегілерді сахналау – балалардың сөйлеу қабілетін, шығармашылық ойлауын, өз ойын еркін жеткізу дағдыларын дамытатын әдіс. Балалар кейіпкерлердің рөлін ойнап, эмоцияларды білдіру, дауыс ырғағын қолдану, сахналық қимылдар жасау арқылы өзін еркін сезінуге үйренеді. «Шалқан» – ұжымдық жұмыстың маңызын көрсететін сахналық қойылымға ыңғайлы. «Бауырсақ» – кейіпкерлердің диалогы арқылы балалардың сөйлеу дағдысын дамытады. «Түлкі мен қасқыр» – балаларға айла мен адалдықты түсінуге көмектеседі. «Аяз би» – әділдік пен ақылдың маңызын көрсететін драмаға негіз бола алады. «Қызыл телпек» ертегісін сахналау арқылы балалар қауіпсіздік ережелерін үйренеді. Сахналау барысында балалар кейіпкердің мінезін, эмоциясын сезініп, оны өз өмірімен байланыстыра алады.
Интерактивті ертегілер құрастыру (балалардың өз ертегілерін ойлап табуы)	Балалардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін өз ертегілерін ойлап табу өте маңызды. Бұл әдіс арқылы олар қиялын дамытады, сөйлеу дағдысын жақсартады, оқиғаны жоспарлауды үйренеді. «Болашақтағы батыр» – балалар өздерінің ел қорғайтын батыр кейіпкерлерін ойлап табады. «Жаңа әлем» – балалар фантастикалық ертегілер құрастырады. «Мейірімділік патшалығы» – балалар өздері ойлап тапқан кейіпкерлер арқылы жақсылық жасаудың маңызын түсіндіреді. «Айлакер түлкі мен әділ арыстан» – балалар кейіпкерлердің қақтығысын құрастырып, әділдіктің жеңетініне көз жеткізеді. Балалар интерактивті түрде ертегінің сюжетін өзгертіп, оқиғаны өздері жалғастырып, жаңа шешімдер ойлап табады. Бұл әдіс логикалық ойлауды, креативтілік пен сөйлеу мәдениетін дамытуға көмектеседі.
Ертегі кейіпкерлерінің мінез-құлқын талдау арқылы өзін-өзі тануға үйрету	Ертегілердегі кейіпкерлерді талдау балалардың өзін-өзі тануына, өз мінез-құлқын бағалауына, шешім қабылдау қабілетін дамытуға көмектеседі. «Ер Төстік» – батылдық пен мақсатқа жетуге ұмтылуды үйретеді. «Алдар Көсе» – тапқырлық пен әділдіктің маңызын түсіндіреді. «Құмырсқа мен шегіртке» – жалқаулық пен еңбекқорлықтың айырмашылығын көрсетеді. «Аяз би» – ақыл мен әділдіктің биіктігін көрсетеді. «Түлкі мен ешкі» – аңғалдық пен сақтықты салыстыруға көмектеседі. Балаларға «Сен қай кейіпкерге ұқсайсың?», «Бұл кейіпкердің орнында болсаң, не істер едің?» сияқты сұрақтар қою арқылы олардың өзін-өзі тануына, эмоцияларын реттеуге, дұрыс шешім қабылдауға көмектесуге болады

 

 

Тәрбиешілерге ұсыныстар: Ертегілерді тәрбиелік мақсатта қолдану

1. Балалардың жас ерекшелігін ескеріңіз

• 3-4 жастағы балаларға қысқа, қайталанатын және қарапайым сюжетті ертегілер таңдаңыз (мысалы, «Бауырсақ», «Үйшік», «Шалқан»).

• 5-6 жастағы балаларға кейіпкерлердің мінез-құлқы тереңірек ашылатын, оқиғалары тартымды ертегілер ұсыныңыз («Алдар Көсе», «Ер Төстік», «Түлкі мен ешкі»).

2. Ертегіні мәнерлеп оқыңыз

• Балаларға ертегіні дауыс ырғағын өзгертіп, эмоциямен оқып беріңіз.

• Қызықты сәттерде үнсіз қалып, балалардың өз болжамын айтуына мүмкіндік беріңіз.

• Кейіпкерлердің даусын түрліше салып, олардың мінезін айқындап көрсетіңіз.

3. Ертегіні талдауға уақыт бөліңіз

• Балаларға «Бұл кейіпкердің орнында болсаң, не істер едің?», «Бұл оқиға басқаша аяқталуы мүмкін бе?» деген сұрақтар қойыңыз.

• Жақсы мен жаманның айырмашылығын ажыратуға көмектесіңіз.

• Балалардың кейіпкерлерге баға беруіне мүмкіндік беріңіз (мысалы, «Қай кейіпкер саған ұнады? Неге?»).

 4. Ертегіні сахналаңыз

• Балаларға кейіпкерлердің рөлін бөліп беріп, шағын қойылым қойыңыз.

• Драматизация арқылы балалар сөйлеу, қимылдау, өзін еркін ұстау дағдыларын дамытады.

• Қарапайым костюмдер мен аксессуарларды қолдану арқылы қойылымды қызықты етіңіз.

 5. Балаларға интерактивті ертегі ойлап табуды ұсыныңыз

• «Ертегіні жалғастыр» ойыны арқылы балалардың қиялын дамытыңыз.

• «Егер сен осы ертегінің кейіпкері болсаң, оқиғаны қалай өзгертер едің?» деген сұрақ арқылы шығармашылық ойлауды дамытыңыз.

• «Өз ертегіңді ойлап тап» тапсырмасы арқылы балалардың сөйлеу және жазу дағдыларын жетілдіріңіз.

6. Ертегі кейіпкерлерінің мінезін талдау арқылы өзін-өзі тануға бағыттаңыз

• «Сен қай кейіпкерге ұқсайсың?» ойыны арқылы балалардың өзін бағалауына көмектесіңіз.

• Жақсы мен жаман кейіпкерлердің әрекеттерін салыстыру арқылы мінез-құлық ерекшеліктерін түсіндіріңіз.

• «Кейіпкердің қандай қателігі болды? Оны қалай түзеуге болады?» деген сұрақ қойып, балаларды сыни ойлауға үйретіңіз.

7. Танымдық ойындар мен шығармашылық тапсырмалар енгізіңіз

• «Суретпен ертегі құрастыр» – балаларға суреттерді ретімен қойып, өз ертегісін айтуға мүмкіндік беріңіз.

• «Жасырынған кейіпкерді тап» – сипаттамалар бойынша қай ертегі кейіпкері туралы айтылып тұрғанын табуға үйретіңіз.

• «Ертегі кейіпкеріне хат жаз» – балаларды шығармашылық жұмысқа ынталандыру үшін оларға ертегі кейіпкеріне хат жазуды ұсыныңыз.

8. Ертегілерді күнделікті өмірмен байланыстырыңыз

• «Бұл оқиға шынайы өмірде болуы мүмкін бе?», «Сен осындай жағдайға тап болсаң, не істер едің?» деген сұрақтар қойыңыз.

• Отбасы, достық, еңбексүйгіштік, мейірімділік сияқты өмірлік құндылықтарды ертегілер арқылы түсіндіріңіз.

• «Бұл ертегі сенің өміріңде болған жағдайға ұқсай ма?» деген сұрақ арқылы балалардың тәжірибесімен байланыстырыңыз.

 9. Халық ертегілерін насихаттаңыз

• Қазақ ертегілері арқылы балаларға ұлттық салт-дәстүрлерді, батырлық пен әділдікті, үлкенге құрмет көрсетуді үйретіңіз.

• «Ер Төстік», «Қобыланды батыр», «Алдар Көсе», «Тазша бала» ертегілері арқылы қазақ халқының мәдениетін түсіндіруді қолға алыңыз.

• Отанды сүю, адалдық, ерлік, әділеттілік сияқты құндылықтарды дәріптеу үшін батырлық және хайуанаттар туралы ертегілерді көбірек қолданыңыз.

10. Балалардың ертегілерге деген қызығушылығын арттыру үшін әртүрлі әдістер қолданыңыз

• Театрландырылған сабақтар, аудиокітаптар, мультфильмдер мен қуыршақ театры арқылы ертегілерді қызықты етіңіз.

• Балалардың өз ертегілерін жазып, сурет салып, сахналауына мүмкіндік беріңіз.

• Жыл бойы «Ертегі апталығы» өткізіп, ертегі кейіпкерлеріне байланысты байқаулар, викториналар ұйымдастырыңыз.

Ертегілер – баланың қиялын дамытатын, адами құндылықтарды бойына сіңіретін, ұлттық мәдениетті танытатын ең тиімді құралдардың бірі. Тәрбиешілер ертегіні дұрыс қолдана білсе, балалардың тіл байлығы, ойлау қабілеті, шығармашылық қабілеті мен өзін-өзі тану дағдылары жоғары деңгейде дамиды.

 

Қорытынды:

Балабақшадағы тәрбие мен білім беру үдерісінде ертегілердің маңызы ерекше. Олар балалардың дүниетанымын кеңейтіп, тілдік қорын байытып, шығармашылық қабілеттерін дамытып қана қоймай, мінез-құлқының қалыптасуына, жақсы мен жаманды ажырата білуіне, ұлттық құндылықтарды бойына сіңіруіне көмектеседі. Ертегілер арқылы балалар адамгершілік қасиеттерді, еңбекқорлықты, достық пен әділеттілікті, үлкенге құрмет көрсетуді, өз бетінше шешім қабылдауды үйренеді.

Бұл әдістемелік құралда балабақшада ертегілерді қолданудың тиімді әдістері, сахналық қойылымдар мен ертегі терапиясы, интерактивті ертегілерді құрастыру, балалардың логикалық ойлауын дамыту, ұлттық салт-дәстүрлерді меңгерту, ертегі кейіпкерлерін талдау арқылы өзін-өзі тануға баулу сияқты маңызды аспектілер қарастырылды. Осы әдістерді қолдану тәрбиешілерге балалардың эмоционалдық, танымдық, шығармашылық дамуын жан-жақты қолдауға мүмкіндік береді.

Балабақшада ертегілерді қолданудың басты артықшылықтары:
✅ Балаларға құндылықтарды үйрету – мейірімділік, адалдық, әділдік, достық, еңбекқорлық сияқты қасиеттерді ертегі кейіпкерлері арқылы сіңіруге болады.
✅ Тіл дамыту – ертегілерді мәнерлеп оқу және сахналау арқылы балалардың сөздік қоры байып, сөйлеу дағдылары жетіледі.
✅ Қиял мен шығармашылықты дамыту – балалар өз ертегілерін құрастырып, кейіпкерлердің әрекеттерін ойлап табу арқылы қиялын дамытады.
✅ Ұлттық тәрбие беру – қазақ халық ертегілері арқылы балалар қазақ халқының мәдениетімен, салт-дәстүрлерімен танысады.
✅ Өзін-өзі тану – ертегі кейіпкерлерінің әрекеттерін талдау арқылы балалар өздерінің мінез-құлқын бағалауды, жақсы қасиеттерді бойларына сіңіруді үйренеді.

Балабақшада ертегілерді тиімді пайдалану үшін:

• Балалардың жас ерекшелігіне сәйкес ертегілер таңдау

• Ертегілерді мәнерлеп, дауыс ырғағын өзгертіп оқу

• Сұрақ-жауап, талдау әдістерін қолдану

• Ертегілерді сахналау, драматизациялау

• Балалардың өз ертегілерін ойлап табуына жағдай жасау

• Ертегілер арқылы ұлттық құндылықтарды насихаттау

Балабақша тәрбиешілері осы әдістерді күнделікті тәрбие жұмысында қолдану арқылы балаларды ізгілікке, әділдікке, еңбексүйгіштікке, отансүйгіштікке, шығармашылық ойлауға үйретуге мүмкіндік алады.

Ертегі – баланың жүрегіне жол табатын тәрбиенің алтын көпірі! Тәрбиешілер ертегілерді шебер пайдалана білсе, балабақшадағы тәрбиелік жұмыс әлдеқайда қызықты әрі тиімді бола түседі. Балалар ертегілер әлеміне саяхат жасай отырып, болашақта өмірде дұрыс жол таңдай білетін, саналы, ақылды, тәрбиелі тұлға болып өседі!

 

 

Балабақшада пайдалануға ұсынылатын ертегілер тізімі және олардың тәрбиелік мәні

Ертегі атауы	Тәрбиелік мәні
Шалқан	Ұжымдық еңбек, бірлік, үлкенге құрмет
Бауырсақ	Сақтық, өз күшіңе сену, абай болу
Қызыл телпек	Сақтық, үлкендердің кеңесін тыңдау
Қасқыр мен жеті лақ	Қауіпсіздік ережелерін сақтау
Үйшік	Достық, татулық, мейірімділік
Маша мен аю	Ержүректік, ақылдылық, аман қалу жолдары
Түлкі мен ешкі	Аңғалдықтың зияны, тапқырлықтың маңызы
Құмырсқа мен шегіртке	Еңбекқорлық, болашақты жоспарлау
Алтын балық	Қанағатшыл болу, ашкөздіктің зияны
Арыстан мен тышқан	Кішкентайдың да көмегі зор болуы мүмкін
Тазша бала	Тапқырлық, сөзге шеберлік, әділдік
Алдар Көсе мен бай	Айлакерлік пен әділеттілік күресі
Қаңбақ шал	Төзімділік, тапқырлық, қиындықты жеңу
Аяз би	Ақылдылық, әділдік, ел басқару даналығы
Ер Төстік	Батырлық, адалдық, қиындықтарды жеңу
Күлбике	Шыдамдылық, еңбексүйгіштік, жақсылық жасау
Алпамыс батыр	Намысшылдық, батылдық, әділдік
Керқұла атты Кендебай	Ерлік, елге қызмет ету
Алтын сақа	Батылдық, қиындыққа төзімділік
Сиқырлы қазан	Ынсап, үнемшілдік, сабырлылық
Жеті лақ	Анаға құрмет, сақтық, достық
Түлкі мен қасқыр	Айла мен әділеттілік күресі
Қар ханшайымы	Достық, төзімділік, өзгені ойлау
Етік киген мысық	Тапқырлық, өмірден өз орныңды табу
Ұшқыш кілем	Арманға жету жолындағы адалдық
Батыр Баян	Отанға адалдық, ерлік, батырлық
Арыстан, қасқыр және түлкі	Әділеттілік пен қулықтың айырмашылығы
Қамбар батыр	Намыс, әділдік, батырлық
Мақта қыз бен мысық	Татулық, келісімге келу
Түлкі мен аю	Адамгершілік, әділдік
Бөдене мен түлкі	Ақылдылық, тапқырлық
Алақұйын мен Бақа	Адалдық, төзімділік
Дотан батыр	Намыс, батылдық, әділдік
Едіге батыр	Батырлық, ел қорғау
Жыл басына таласқан хайуанаттар	Бірлік, сыйластық
Ақыл мен байлық	Ақылдың байлықтан жоғары тұруы
Жетігеннің шығу тарихы	Шығармашылық, қазақ өнері
Төрт дос	Достықтың маңызы
Қарлығаштың құйрығы неге айыр?	Адалдық, жақсылықтың қайтарымы
Қойшы мен патша қызы	Шынайылық, мейірімділік
Түлкі мен қоян	Тапқырлық, қулықтың зияны
Өтірік айтқан бала	Шыншылдық, сенімділік
Кедей мен байдың баласы	Адал еңбек, әділеттілік
Шыншыл бала	Адалдық, шындықтың жеңуі
Сұлу мен құбыжық	Ішкі сұлулықтың маңызы
Түйе, бота және қасқыр	Сабырлылық, ақылдылық

Бұл ертегілер балабақшада балалардың рухани-адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру, ұлттық құндылықтарды сіңіру, ақыл-ойын дамыту, еңбекқорлыққа баулу, дұрыс мінез-құлық қалыптастыру мақсатында кеңінен қолдануға болады. Ертегілерді оқып, сахналау, кейіпкерлерін талдау, интерактивті ойындар арқылы меңгерту балалардың ойлау қабілетін арттырып, олардың өз бетімен шешім қабылдауына көмектеседі.

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1.     Әбілова З. «Этнопедагогика». – Алматы: Білім, 2001. – 210 б.

2.     Әбенбаева С. «Мектепке дейінгі тәрбие негіздері». – Алматы: Атамұра, 2004. – 275 б.

3.     Бегалиева М. «Ертегілердің балалар психологиясына әсері». – Алматы: Рауан, 2014. – 230 б.

4.     Қалиева Г. «Балабақшадағы көркем шығармашылық сабақтары». – Алматы: Атамұра, 2011. – 186 б.

5.     Нұртазина Р. «Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу әдістемесі». – Астана: Фолиант, 2016. – 245 б.

6.     Ыбырайымова С. «Балабақшада ертегілерді пайдалану әдістері». – Астана: Фолиант, 2016. – 196 б.

7.     Мұқанова Қ. «Мектепке дейінгі балаларға арналған ойындар мен жаттығулар». – Алматы: Білім, 2018. – 210 б.

8.     Оразбаева К. «Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру». – Алматы: Дәуір, 2015. – 205 б.

9.     Көпжасарова А. «Ертегілерді мектепке дейінгі тәрбиеде қолдану». – Қарағанды: Bolashak University, 2020. – 220 б.

10. Тұрғынбаева Б. «Балабақшада тәрбие мен оқытудың инновациялық әдістері». – Шымкент: Нұр-Пресс, 2019. – 198 б.

11. Молдағалиева Г. «Мектепке дейінгі жастағы балалардың шығармашылығын дамыту». – Алматы: Қазақ университеті, 2017. – 250 б.

12. Сейіт К. «Балабақшадағы театрландырылған ойындар». – Алматы: Рауан, 2012. – 185 б.

13. Нұрмағанбетова Ә. «Ертегілер арқылы балаларды тәрбиелеу». – Шымкент: Оңтүстік полиграф, 2019. – 198 б.

14. Омарова Б. «Балабақшадағы ойын арқылы оқыту». – Алматы: Балапан, 2016. – 260 б.

15. Жұмалиева К. «Мектепке дейінгі мекемелерде ұлттық тәрбие беру». – Тараз: Сенім, 2018. – 265 б.

16. Әбдікерімова Т. «Балалардың қиялын дамытудағы ертегінің рөлі». – Алматы: Атамұра, 2014. – 210 б.

17. Құлсариева А. «Мектепке дейінгі ұйымдардағы тәрбиелеу жұмыстары». – Астана: Фолиант, 2017. – 190 б.

18. Смағұлова А. «Балабақшадағы танымдық және шығармашылық іс-әрекеттер». – Алматы: Дәуір, 2016. – 235 б.

19. Искакова Г. «Балаларға арналған ертегі терапиясы». – Қызылорда: Тұран, 2018. – 180 б.

20. Оспанова Ж. «Балабақшадағы дамытушы ойындар». – Алматы: Ана тілі, 2020. – 195 б.