Наурызбай батыр жыры: ғылыми талдау

Кіріспе

Қазақ халқының батырлар жыры – елдің ерлік дәстүрін, рухани мәдениетін, ұлттық идеалын бейнелейтін маңызды әдеби мұра. Солардың ішінде «Наурызбай батыр жыры» ерекше орын алады. Бұл жырда халықтың азаттық жолындағы күресі, ел қорғау идеясы мен ерлік рухы көркем поэтикалық тілмен суреттеледі. Наурызбай бейнесі – ел бірлігі мен отансүйгіштіктің символы.

---

Жырдың шығу тегі мен нұсқалары

«Наурызбай батыр жыры» қазақтың батырлар циклына, нақтырақ айтқанда Абылай дәуірі мен жоңғар шапқыншылығы кезеңіне байланысты туындаған.

Жырдың бірнеше нұсқасы бар:

«Наурызбай – Қаншайым»,

«Наурызбай – Қарасай»,

«Наурызбай – Сұлу» сияқты варианттар халық жадында және жазба фольклор қорларында сақталған.

Кейбір зерттеушілер Наурызбай тұлғасын Абылай ханның батыр інісі — тарихи Наурызбай Қасымұлы (1794–1847) бейнесімен байланыстырады, ал кей нұсқаларда ол – Қарасай батырдың ұлы, XVII ғасырдағы жоңғарға қарсы күрескен қаһарман ретінде суреттеледі.

Бұл – фольклордағы эпикалық синкретизмнің, яғни бірнеше тарихи тұлғаның бір бейнеде тоғысуының айғағы.

---

Жырдың негізгі мазмұны

Жырда Наурызбайдың бала кезінен ержетуі, батырлыққа бейім табиғаты, елге төнген қауіпке қарсы шығуы, жауға аттануы және ерлікпен шайқасуы баяндалады.

Оқиғалардың өзегінде:

ел мен жерді қорғау,

әділдік пен намыс,

батырлық пен адамгершілік идеялары жатыр.

Наурызбай елін қорғай отырып, тек жауға қарсы емес, зұлымдық пен опасыздыққа да күреседі. Бұл – қазақ эпосының адамгершілік идеалын айқындайтын басты мотив.

---

Көркемдік ерекшеліктері

1. Эпикалық кеңдік – жырда оқиғалар кең географиялық және тарихи ауқымда суреттеледі (Жетісу, Түркістан, Алатау өңірлері).

2. Батыр бейнесінің идеализациясы – Наурызбайдың күші, батылдығы, ақылы мен әділдігі ерекше дәріптеледі.

3. Тұрақты эпитеттер мен теңеулердің молдығы:

> «Жалғыз оқпен жау алған», «арыстандай айбатты», «жолбарыстай қайратты» — сияқты сипаттар батырдың көркем бейнесін күшейтеді.

4. Диалогтық құрылым – кейіпкерлердің сөздері арқылы олардың мінезі мен ұстанымы ашылады.

5. Музыкалық поэзиялық ырғақ – жыр ауызша айтылуға бейім, қайталамалар мен ұйқастар батырлар эпосына тән стильді көрсетеді.

---

Тарихи және тәрбиелік маңызы

«Наурызбай батыр жыры» – тек көркем туынды ғана емес, халықтың тарихи жады. Ол арқылы қазақ халқының:

еркіндік сүйгіш рухы,

ел мен жерге адалдығы,

ұрпаққа өнеге болар ерлік дәстүрі насихатталады.

Жырдың тәрбиелік мәні зор: ол жас ұрпаққа батырлық, намыс, туған жерге сүйіспеншілік сезімін ұялатады.

---

Зерттелуі

Бұл жырды фольклортанушылар мен әдебиетшілер – Ә.Қоңыратбаев, М.Ғабдуллин, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Б.Адамбаев сияқты ғалымдар зерттеген. Олар жырдың сюжеттік құрылымы, тарихи негізі мен поэтикалық тіліне терең талдау жасаған.

Кей ғалымдар Наурызбай бейнесін Қобыланды, Ер Тарғын, Алпамыс сияқты эпикалық дәстүрдің жалғасы деп қарастырады.

---

Қорытынды

«Наурызбай батыр жыры» – қазақ халқының батырлық эпосының көрнекті үлгісі. Ол елдік пен ерліктің мәңгілік идеясын дәріптейді. Наурызбайдың тұлғасы арқылы халық өз азаттығы мен тәуелсіздігін аңсап, ұлттың рухани бірлігін көркем бейнеде сомдаған.

Сондықтан бұл жыр – тек өткеннің естелігі емес, бүгінгі ұрпақ үшін де патриоттық рухтың символы болып қала береді.

---

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы: Ғылым, 1987.

2. Бердібаев Р. Қазақ эпосы. – Алматы: Мектеп, 1989.

3. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984.

4. Адамбаев Б. Халық даналығы. – Алматы, 1976.

5. М.Ғабдуллин. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Санат, 1996.