Өңір саздары: дәстүр сабақтастығы-қазақ өлкесінің сазы

Аклепесова Жанар Дарябаевна

Маңғыстау облысы білім басқармасының Түпқараған ауданы бойынша білім бөлімінің «Мұрын жырау Сеңгірбекұлы атындағы өнер мектебі» жедел басқару құқығындағы МКҚК домбыра сыныбының оқытушысы, педагог-сарапшы

Қазақ халқының рухани қазынасының ең бай салаларының бірі- музыкалық мұрасы. Еліміздің әр өңірі өзіне тән әуез, саз, орындаушылық ерекшелігімен дараланады. «Өңір саздары» дегеніміз – белгілі бір аймақтың тарихи, мәдени, тұрмыстық болмысын бейнелейтін дәстүрлі музыка үлгілері. Бұл саздар арқылы халқымыздың дүниетанымы, өмір салты, ұлттық мінезі көрініс табады.

Қазақ музыкасы -халықтың ғасырлар бойы жинаған тәжірибесінің жемісі. Әр аймақтың табиғаты, тарихы мен этнографиялық ерекшелігі сол жердің ән-күй дәстүрін қалыптастырған.
Мысалы:

• Батыс Қазақстан өңірі-домбыраның күйшілік дәстүрі мен терме-жырдың отаны. Мұнда Құрманғазы, Дәулеткерей, Дина сияқты күйшілердің мектебі қалыптасты.

• Арқа өңірі-кең тынысты, асқақ үнді әндерімен танымал. Біржан сал, Ақан сері, Балуан Шолақ сияқты өнерпаздар Арқа ән дәстүрін дамытты.

• Сыр бойы мен Жетісу өңірі-жыраулық және айтыс өнерінің өркендеген орталығы. Бұл өңірдің саздары философиялық тереңдік пен эпикалық тынысымен ерекшеленеді.

• Шығыс Қазақстан мен Оңтүстік өңірлер-көне дәуір саздарының, халық аспаптарының түрлерін сақтап қалған аймақтар.

Дәстүр сабақтастығы -халық өнерінің үзілмей, ұрпақтан ұрпаққа жетуін қамтамасыз ететін рухани көпір. Ұстаз бен шәкірт арасындағы байланыс, халық жадында сақталған ән-күйлердің орындалуы – осы сабақтастықтың нақты көрінісі.
Бүгінде дәстүрлі өнерді жалғастырушы жас орындаушылар, фольклорлық ансамбльдер, өнер мектептері мен консерваториялар осы мұраны жаңғыртып, насихаттап келеді.

Қазіргі таңда өңірлік саздарды зерттеу, жинақтау, нотаға түсіру, жаңа форматта орындау үрдісі кең өріс алуда.Этно-ансамбльдер, ұлттық оркестрлер, дәстүрлі музыка фестивальдері – осы бағыттағы игі бастамалар.
Сонымен бірге, заманауи технологиялар мен мультимедиялық жобалар арқылы дәстүрлі саздарды жастар арасында танымал ету жұмысы қарқынды жүргізілуде.

Өңір саздары-халқымыздың музыкалық төлтумалығы мен рухани бірегейлігінің айғағы. Дәстүр сабақтастығын сақтау-ұлттың мәдени тамырын үзбеу деген сөз. Бүгінгі ұрпақ ата-баба аманатын қадірлеп, сол мұраны жаңаша қырынан танытып, келешекке жеткізуге тиіс. Сол арқылы қазақтың сазы мен үні мәңгі жаңғырып, ұлттық рухымыз биіктей бермек.

Қазақ халқының музыкалық мәдениеті-ұлт рухының айнасы. Сол бай мұраның ішінде Батыс Қазақстан өңірі ерекше орын алады. Бұл өңір- қазақтың күйшілік және жыршылық өнерінің алтын бесігі. Мұнда ғасырлар бойы қалыптасқан саз дәстүрі ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, бүгінгі күнге дейін өз мәнін жоғалтпай келеді.

Батыс өңірі-күй өнерінің ордасы. Бұл аймақтың күйлері жігерлі, екпінді, еркіндік рухына толы. Өңір саздарының ерекшелігі – олардың өмір шындығын, халықтың еркіндікке деген ұмтылысын, ел тағдырын терең бейнелеуінде. Батыс күйшілік мектебінің негізін қалаған ұлы күйшілер:

Құрманғазы Сағырбайұлы – еркіндік пен азаттық рухының жыршысы. Оның «Сарыарқа», «Адай», «Балбырауын» күйлері қазақтың ұлттық рухын асқақтатты.

Дәулеткерей Шығайұлы – лирикалық бағыттағы күйлердің шебері. Оның «Жігер», «Қосалқа», «Қоңыр» күйлері нәзіктік пен саздылықтың үлгісі.

Дина Нұрпейісова – күй анасы, ұстаздарының дәстүрін жалғастырған бірегей тұлға. Ол әйел адам болса да, ерлермен қатар өнер жарысына түсіп, қазақ күйін жаңа деңгейге көтерді. Сондай-ақ, Батыс өңірінде Мұхит Мерәліұлы сынды әнші-композиторлар да ұлттық музыканың дамуына зор үлес қосты. Мұхиттың «Айнамкөз», «Зәуреш», «Паңкөйлек» сияқты әндері халық жүрегінен мәңгі орын алды.

Батыс Қазақстанның күйшілік және жыршылық дәстүрі – ауызша тараған өнердің айқын үлгісі. Ұстаздан шәкіртке ауызша үйрету арқылы дәстүр үзілмей бүгінге жетті. Мысалы: Құрманғазы → Дина → Қали Жантілеуов → Сейтек Оразалыұлы → қазіргі жас күйшілер. Осы сабақтастық – халықтың музыкалық рухын сақтаудың ең сенімді жолы болды. Бүгінде бұл дәстүрді жалғастырып жүрген «Орал сазы», «Ақжайық», Тәттімбет атындағы ұлт аспаптар оркестрлері мен музыкалық мектептер өңірдің мәдени өмірінде ерекше орын алады.

Қазіргі таңда батыс өңірінің саздарын насихаттау бағытында үлкен жұмыстар жүргізілуде.

• Аймақтық және республикалық деңгейде «Күй керуені», «Дәстүр», «Жыр мұрасы» атты фестивальдер ұйымдастырылуда;

• Жас орындаушылар арасында күй сайыстары жиі өткізіліп, шеберлік сабақтары мен этно-концерттер арқылы көне мұра жаңа тыныс алуда;

• Заманауи технологиялар мен медиа жобалар арқылы дәстүрлі күйлер жазылып, интернет арқылы кеңінен тарауда.

Батыс өңірінің музыкалық дәстүрі – тек өткеннің естелігі емес, бүгінгі рухани өміріміздің тірегі.

Батыс Қазақстанның саз дәстүрі – ұлттық мәдениетіміздің баға жетпес байлығы. Ұлы күйшілердің және жыршылардың мұрасы халық жадында мәңгі сақталады. Дәстүр сабақтастығы – ұлттың мәдени өміршеңдігін айқындайтын басты құндылық. Біз осы мұраны қадірлеп, оны заманауи деңгейде дамыту арқылы болашақ ұрпаққа рухани мұра қалдырамыз.
Сондықтан өңір саздарын зерттеу, үйрену және насихаттау-әр қазақтың парызы.