Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы,

Шелек ауылы, «Т.Кенжебаев атындағы ортма мектеп»

Коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Ұйғыр тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Садыкова ГулинурХемитжановна

ҰЙҒЫР ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ

Кіріспе

Қазіргі білім беру жүйесі оқушыны дайын ақпаратты қабылдаушы емес, ізденуші, ойлаушы, шығармашыл тұлға ретінде тәрбиелеуді көздейді. Осы мақсатта әр пән оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға үлес қосуы тиіс. Соның ішінде ұйғыр әдебиеті пәнінің мүмкіндігі ерекше. Әдебиет – өнер түрі, ал өнердің негізі – шығармашылық. Ұйғыр әдебиеті сабағында көркем мәтінмен жұмыс істеу, кейіпкердің жан дүниесіне үңілу, автордың идеясын түсіну, оны талдау – оқушыны шабыттандырып, шығармашылық әрекетке баулиды.

1. Шығармашылық қабілет дегеніміз не?

Шығармашылық қабілет – бұл адамның бұрынғы тәжірибесіне сүйене отырып, жаңа, тың идея, өнім немесе шешім табуға бағытталған ақыл-ой, қиял және сезім әрекетінің біртұтас көрінісі. Шығармашылық қабілет – адамның жаңашылдыққа ұмтылысы, өзіндік көзқарас, ойлау ерекшелігі, қиялы мен эмоциялық сезімге сүйеніп, бірегей өнім жасай алуы. Оқушының шығармашылық қабілеті – оның жеке қасиеттерінің бірі және оны дамыту мақсатты түрде жүзеге асырылуы керек. Ол тұлғаның даралық қасиеті ретінде қалыптасады және әрбір адамда әртүрлі деңгейде болады.

Психология мен педагогика ғылымында шығармашылық қабілет – жеке тұлғаның жаңаша ойлауға, өзіндік шешім қабылдауға, ерекше көзқарас ұсынуға дайын болуымен сипатталады. Бұл қабілет тек өнерде ғана емес, ғылымда, техникада, өмірдің кез келген саласында көрініс табуы мүмкін.

Шығармашылық қабілет мынадай элементтерден тұрады:

• Қиял – елестету, бейнелер арқылы ойлау;

• Ой ұшқырлығы – мәселеге тосын көзқарас, тосын шешім ұсыну;

• Тапқырлық – белгілі жағдайға ерекше амал таба білу;

• Сезімталдық – әсемдікке, көркемдікке бейім болу;

• Эмоциялық әсерлену – шығармашылық жұмыспен шынайы қызығушылықпен айналысу.

Мектеп оқушыларының шығармашылық қабілеті көбіне әдебиет пәнінде, әсіресе шығармашылық тапсырмалар орындау, шығарма жазу, кейіпкер бейнесін талдау, альтернативті шешім ұсыну сияқты іс-әрекеттер арқылы дамиды. Оқушының өз ойы мен сезімін еркін жеткізуі, әдеби туындыны өзінше түсініп, соған жауап бере алуы – шығармашылық қабілеттің көрінісі.

2. Ұйғыр әдебиеті сабағы – шығармашылық қабілетті дамытудың тиімді алаңы

Ұйғыр әдебиетінің өз табиғаты – оқушыны эмоцияға бөлейтін, әсемдікке жетелейтін, образдар арқылы ой тудырып, қиялын оятатын рухани кеңістік. Әдебиет сабағында:

• оқушы кейіпкермен сырласуға мүмкіндік алады;

• шығарманы қайта құруға қатысады;

• авторлық ниетті саралауға,

• өз ойы мен сезімін білдіруге үйренеді.

Осының бәрі – шығармашылық қабілетті дамыту тетіктері.

3. Шығармашылық қабілетті дамыту жолдары

3.1. Шығармашылық тапсырмалар жүйесін қолдану

Оқушыларға дәстүрлі сұрақ-жауаптан бөлек, шығармашылық сипаттағы тапсырмалар ұсыну қажет. Мысалы:

• Кейіпкер атынан күнделік жазу

• Альтернативті соң құру

• Ішкі монолог немесе монолог-хат жазу

• Диалогты жалғастыру

• Шығармаға иллюстрация салып, соны сипаттау

3.2. Ситуациялық және рөлдік ойындар

Оқушылар белгілі бір жағдайға енеді. Мысалы, Зия Сәмәдийдің «Жиллар сири» шығармасында кейіпкердің орнында болсаң, қандай шешім қабылдар едің? Бұл – баланың эмпатиясын, көркемдік елестетуін, пікір білдіру дағдысын дамытады.

3.3. Эссе, шығармашылық жазылым жұмыстары

Әдебиет сабағында эссе – ой еркіндігін, образды ойлауды дамытатын тамаша құрал. Мысалы:

• «Менің өмірлік қағидам – ...» (шығарманың идеясынан туған ой)

• «Мен бұл кейіпкерге хат жазар болсам...»

• «Автор бұл шығарманы не үшін жазды деп ойлайсың?»

3.4. Визуалды-шығармашылық әдістер

• Карта кейіпкері: кейіпкердің бейнесін графикалық бейнелеу (қасиеттері, мінезі, сөздері т.б.)

• Синквейн (бес жолды өлең) – шығарма бойынша қысқаша мазмұн жазу

• Кластер – мәтін мазмұнын құрылымдап беру арқылы логикалық-шығармашылық ойды дамыту

3.5. Шығарма желісі бойынша сахналық қойылым немесе видео жасау

Оқушылар көркем мәтінді өзіндік интерпретацияда сахналау арқылы оның мазмұнын тереңірек ұғынады әрі шығармашылық қабілеті артады.

4. Мұғалімнің шығармашылық ахуал қалыптастырудағы рөлі

Шығармашылық қабілетті дамытуда ең маңызды фактор – мұғалім тұлғасы. Мұғалім:

• оқушыны еркін ойлауға итермелеуі қажет;

• әрбір пікір мен ұсынысты құнды деп қабылдауы тиіс;

• сын емес, қолдауға негізделген ахуал қалыптастыруы қажет;

• оқушы жұмысына шынайы қызығушылық танытуы тиіс.

Яғни, сабақта шығармашылық еркіндік, ынталандыру, сенім мен қолдау болғанда ғана бала өзін аша алады.

5. Қиындықтар және шешу жолдары

6. Нақты мысалдар (тәжірибеден)

Мысалы, 9-сыныпта оқытылатын Зия Сәмәдийдің «Жиллар сири» шығармасы бойынша келесідей шығармашылық тапсырмалар ұсынылуы мүмкін:

• «Жиллар сири» романындағы басты кейіпкерге үндеу хат жаз

• Оқиға басқа елде немесе қазіргі заманда болса, қалай дамитын еді?

• Роман кейіпкерлерін сипаттайтын 5 сөз жазып, неге сол сөздерді таңдағаныңды түсіндір

Бұл тапсырмалар оқушыны тек мазмұн айту деңгейінен шығармашылық ойлауға көшіреді.

Қорытынды

Ұйғыр әдебиеті сабағы – оқушыны рухани байыту, көркем ойлауға тәрбиелеу мен шығармашылық қабілетін жетілдірудің қуатты құралы. Оқу бағдарламасында шығармашылыққа бағытталған тапсырмаларды жүйелі қолдану арқылы әр оқушының бойындағы ерекше қабілеттерді ашуға, өзін-өзі көрсетуіне, өмірлік ұстаным қалыптастыруына ықпал жасауға болады.

Бастысы – мұғалім шығармашылық атмосфера құрып, әр баланың бойындағы шығармашылық «шырағын» жаға білсе, онда ұйғыр әдебиеті сабағы оқушы өміріндегі ең шабытты және есте қаларлық сәттердің біріне айналады.