Алматы облысы, Райымбек ауданы, Қызылшекара ауылы, “К.Байшығанұлы атындағы орта мектеп мектепке дейінгі шағын орталығымен” кмм

Оқушылардың бойына ұлттық құндылықтарды дарыта отырып, физика пәнін оқыту

Физика пәні мұғалімі: Атенова Асел Сабырхановна

1. Ұлттық құндылықтар мен физика арасындағы байланыс

Ұлттық құндылықтар дегеніміз – біздің мәдениетіміздің, тарихымыздың, дәстүрлеріміздің негізі. Олар халқымыздың өмір сүру салты, дүниетанымы, рухани және моральдық қағидаттарымен тығыз байланысты. Физика пәні – әлемді түсінуге арналған маңызды құрал. Бұл пән табиғаттың заңдылықтарын, әлемнің қалай жұмыс істейтінін түсіндіреді.

Оқушылардың бойында ұлттық құндылықтарды дарыту үшін физика пәнін оқыту барысында осы заңдылықтарды халқымыздың тарихымен, мәдениетімен, салт-дәстүрлерімен байланыстыру қажет. Мысалы, қазақ халқының ұлы ғалымдары мен ойшылдарының еңбектеріне тоқталып, олардың ғылыми қызметін физикалық тұрғыдан түсіндіруге болады. Бұл оқушыларға өз халқының тарихы мен мәдениетіне құрметпен қарауға тәрбиелейді.

Қазақ халқының табиғатқа деген ерекше қарым-қатынасы мен байқағыштығы тарих бойында айқын көрініс тапқан. Қазақтар табиғат құбылыстарын терең түсініп, оларды бақылап, табиғаттың заңдылықтарын өз өмірінде қолданған. Мысалы, ауа райын болжау, жыл мезгілдерін, күн мен түннің ауысуын болжау, жұлдыздар мен аспан денелерін бақылау қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрі болып табылады.

2. Қазақтың ұлттық дәстүрлерін физикамен байланыстыру

Қазақтың ұлттық дәстүрлері мен тұрмысы да физика заңдарымен тығыз байланысты. Мысалы, қазақ халқының көшпелі өмірі мен оның табиғатпен байланысын физикалық тұрғыдан түсіндіруге болады. Мысалы, қазақтың киіз үйінің архитектурасында энергия үнемдеу, термодинамика заңдары мен жылу оқшаулау принциптері байқалады. Киіз үйдің құрылымы мен ішкі жылуын сақтау қабілеті қазіргі физика заңдарына сәйкес келеді. Сонымен қатар, қазақтың тұрмысындағы шаруашылықтық әдістер мен құралдар да физикаға негізделген, мысалы, егіншілік пен мал шаруашылығында қолданылатын түрлі құрал-саймандардың жұмыс істеу принциптері. Физика пәнін оқыту барысында қазақтың ұлттық дәстүрлеріне, тұрмысына да тоқталуға болады. Мысалы, қазақ халқының көшпелі өмір салтының табиғатпен тығыз байланысын көрсетуге болады. Қазақтың жыл мезгілдерін, ауа райының өзгеруін, табиғат құбылыстарын қалай байқағанын, осы арқылы табиғатты түсінуге деген көзқарастарын ғылыми тұрғыдан талқылау маңызды.

3. Ұлттық ойындар арқылы физика заңдарын түсіндіру

Қазақтың ұлттық ойындары да физика заңдарымен тығыз байланысты. Мысалы, арқан тартыс, көкпар, аламан бәйге сияқты ұлттық ойындардағы қозғалыс, күш, импульс сияқты физика заңдарын түсіндіруге болады. Бұл ойындар арқылы оқушыларға дене қозғалысы, энергияның сақталуы, күш пен импульс ұғымдарын физикалық тұрғыдан түсіндіруге болады. Қазақтың ұлттық ойындары да физика заңдарына негізделген. Мысалы, арқан тартыс ойынының механикасын, көкпар ойынының күш пен импульс ұғымдарын түсіндіре отырып, оқушыларға физика пәнінің қызықты және өзектілігін көрсетуге болады. Сонымен қатар, аламан бәйге мен ат жарыстарындағы жылдамдық, қозғалыс және энергия сақталу заңдарын да талқылауға болады.

Музыкалық аспаптар және акустика

Қазақтың ұлттық музыкалық аспаптары, әсіресе домбыра, қобыз, жетіген, сыбызғы сияқты аспаптардың физикамен байланысы ерекше. Олардың әрқайсысы дыбыс шығару үшін белгілі бір физикалық заңдылықтарды қолданады. Бұл аспаптардың дыбыс шығару процесін акустика тұрғысынан түсіндіруге болады.

Мысалы, домбыраның дауысы ішіндегі шекті баулардың тербелісі нәтижесінде пайда болады. Шекті баулардың ұзындығы, қалыңдығы мен керілу күші – дыбыс жиілігін және тональдығын анықтайды. Бұл ұғымдар физиканың тербелістер мен дыбыс толқындары туралы бөліміне жатады. Оқушыларға осы аспаптардың қалай дыбыс шығаратынын түсіндіре отырып, физика мен қазақтың ұлттық өнерін байланыстыра отырып сабақ өткізуге болады.

Киіз үйдің физикалық негіздері

Қазақ халқының дәстүрлі үйі – киіз үй де физика заңдарымен тығыз байланысты. Киіз үйдің құрылымы мен материалының ерекшеліктері арқылы энергияны үнемдеу, жылу сақтау принциптерін түсіндіруге болады. Киіз үйдің жабыны киізден жасалатын болғандықтан, ол ауа өтпейтін қасиетке ие, әрі сыртқы температураны ішкі кеңістікке аз әсер етеді. Бұл – термодинамика заңдарының көрінісі.

Киіз үйдің шеңбер тәрізді құрылымы да өте маңызды. Шеңбердің геометриялық формасы белгілі бір күштерге қарсы тұрақтылық береді. Бұл құрылымның механикасы мен физикалық беріктігі туралы түсінік беру, ұлттық мәдениетті физикамен байланыстырудың жақсы тәсілі болып табылады.

Ұлттық киімдер мен материяның қасиеттері

Қазақтың ұлттық киімдері, оның ішінде шапан, камзол, көпқабатты бас киімдер мен басқа да ұлттық бұйымдар материалдарының қасиеттеріне негізделген. Киімнің жылы ұстауы мен сыртқы әсерлерден қорғай алуы термодинамикалық және материалтану заңдарына сәйкес келеді. Ұлттық киімдердің құрылымы, әртүрлі маталар мен жіптер, олардың қатты немесе жұмсақ болуына байланысты физикалық қасиеттерді зерттеу арқылы, физика мен ұлттық киімдердің байланысын түсіндіруге болады.

Қазақтың архитектуралық ескерткіштері мен физика

Қазақ халқының ұлттық архитектурасы да физикамен тығыз байланысты. Мысалы, қазақтың дәстүрлі ғимараттары мен үйлерінде табиғи жарық пен желдің қозғалысы, жылудың таралуы, ауа ағындарының реттелуі сияқты физикалық процесстер тиімді пайдаланылған. Мұндай құрылымдардың жобалары мен олардың физикалық негіздерін түсіндіру оқушыларға құрылыс саласындағы ғылыми принциптерді жақсы түсінуге мүмкіндік береді.

1. Домбыраның дыбыс шығару принципін зерттеу

Тәжірибе: Домбыраның дыбыс шығару процесін зерттеу.

Мақсаты: Домбыраның ішіндегі шекті баулардың тербелісі нәтижесінде пайда болатын дыбысты түсіндіру және дыбыс жиілігінің өзгеруімен таныстыру.

Жабдықтар: Домбыра, метр, шекті баулар.

Жұмыстың орындалу барысы: Домбыраның түрлі шекті бауларын пайдаланып, олардың әрқайсысының дыбыс шығару ерекшеліктерін бақылау. Домбыраның шектері неғұрлым ұзын немесе қысқа болса, дыбыстың жиілігі қалай өзгеретінін көрсету.

Қорытынды: Осы тәжірибе арқылы оқушылар дыбыс толқындарының тербелісі мен жиілігін, сондай-ақ шекті баулардың физикалық қасиеттерін түсінеді. Қазақтың ұлттық аспаптарындағы акустика мен физиканың байланысын көрсету.

2. Киіз үйдің жылу сақтау қасиетін зерттеу

Тәжірибе: Киіз үйдің жылу сақтау қасиетін зерттеу.

Мақсаты: Киіз үйдің конструкциясы мен материалының жылу сақтау қабілетін зерттеу арқылы физикалық заңдарды түсіндіру.

Жабдықтар: Термоэмоометр, киіз үйдің құрылымы (мүмкін болса, шағын үлгі), жылу көзі (свеча немесе басқа құрылғы).

Жұмыстың орындалу барысы: Киіз үйдің бір бөлмесін үлгі ретінде жасап, оның ішіне жылу көзін қойып, сыртқы температураны өлшеу. Жылыту процесінің қалай жүретінін бақылау және ішкі жылудың сақталу уақытын есептеу.

Қорытынды: Киіз үйдің жылу сақтайтын қасиеттері термодинамика заңдарына сәйкес келеді. Бұл тәжірибе арқылы оқушыларға жылу өткізгіштік, энергияның сақталуы және оқшаулау ұғымдарын түсіндіруге болады.

3. Арқан тартыс ойынындағы күш пен импульсті зерттеу

Тәжірибе: Арқан тартыс ойынындағы күш пен импульсті зерттеу.

Мақсаты: Қозғалыс, күш және импульс туралы физикалық ұғымдарды түсіндіру.

Жабдықтар: Арқан, екі топ қатысушылар.

Жұмыстың орындалу барысы: Арқанды екі топ тартып, қозғалыс басталғанда импульс пен күштің әсерін бақылау. Топтар тартқан кезде арқанның қозғалысы және импульс өзгерістерін түсіндіру.

Қорытынды: Арқан тартыс ойынында күштердің теңдігі мен импульс сақталу заңдары көрінеді. Оқушылар бұл заңдармен танысады және олардың қалай жұмыс істейтінін түсінеді.

4. Ұлттық киімдердің жылу сақталуын зерттеу

Тәжірибе: Қазақтың ұлттық киімдерінің жылу сақтағыштық қасиеттерін зерттеу.

Мақсаты: Ұлттық киімдердің жылуды сақтау және олардың сыртқы температураға әсерін түсіндіру.

Жабдықтар: Қалың киімдер (шапан, күрте, камзол), термометр, жылыту көзі.

Жұмыстың орындалу барысы: Ұлттық киімдерді киіп, ішкі температураны өлшеу. Киімнің сыртқы температураға қалай әсер ететінін және ішкі жылудың сақталуын бақылау.

Қорытынды: Оқушылар киімдердің құрылымы мен материалдары негізінде жылу өткізгіштігінің әртүрлі екенін түсінеді. Бұл тәжірибе арқылы материалтану мен термодинамика заңдарын енгізуге болады.

5. Қазақтың ұлттық ойындарын физика тұрғысынан зерттеу

Жоба: Қазақтың ұлттық ойындарының физикалық заңдылықтарын зерттеу.

Мақсаты: Ұлттық ойындардағы физика заңдарын түсіндіру, қозғалыс, энергия және күш қолдану ұғымдарын қалыптастыру.

Жабдықтар: Спорттық құрал-жабдықтар (арқан, доп, түрлі ойын құрылғылары), өлшеу құралдары (шақша, секундомер).

Жұмыстың орындалу барысы: Көкпар, аламан бәйге, арқан тартыс сияқты ұлттық ойындардың физикалық заңдылықтарын зерттеу. Ойындар барысында күштің, қозғалыстың және энергияның сақталуы сияқты заңдарды талдау.

Қорытынды: Оқушылар ұлттық ойындар арқылы физика заңдарының күнделікті өмірмен байланысын көріп, оларды өмірде қолдануды үйренеді.

6. Қазақтың архитектурасын зерттеу: Жер үйдің конструкциясы мен физика

Тәжірибе: Қазақтың дәстүрлі архитектурасындағы құрылыс материалдары мен физикалық заңдылықтарды зерттеу.

Мақсаты: Қазақтың үй құрылысын зерттей отырып, физика заңдарын түсіндіру.

Жабдықтар: Түрлі құрылыс материалдары, модельдер (құрылыс схемалары).

Жұмыстың орындалу барысы: Қазақтың жер үйінің немесе киіз үйінің құрылымын модель ретінде жасап, оның ішіндегі жылу мен энергия ағынын зерттеу. Құрылыс материалдарының жылу өткізгіштігі мен беріктігін түсіндіру.

Қорытынды: Қазақ халқының ұлттық құрылысында физика заңдарын қолдану олардың табиғатпен үйлесімді өмір сүруінің бір дәлелі. Бұл тәжірибе оқушыларға ғимараттардың беріктігі мен жылу сақтау принциптерін түсіндіреді. Тәжірибелер мен жобалар арқылы физика пәнін оқыту барысында ұлттық құндылықтар мен мәдениетке негізделген әдістерді пайдалану оқушылардың қызығушылығын арттырып, ғылым мен мәдениеттің байланысын түсінуге көмектеседі. Мұндай жобалар мен тәжірибелер физиканың теориялық аспектілерін нақты өмірмен байланыстырып, оқушылардың ұлттық құндылықтарды тереңірек ұғынуына және ғылыми білімді толық меңгеруіне мүмкіндік береді.