ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ОҚУ-АҒАРТУ МИНИСТРЛІГІ

ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫНЫҢ ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ БІЛІМ БӨЛІМІНІҢ ШАРДАРА АУДАНДЫҚ БІЛІМ БӨЛІМІНІҢ "ЖАУШЫҚҰМ" МЕКТЕП-ЛИЦЕЙІ" КММ

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ДАМУЫН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ БАҚЫЛАУ ӘДІСТЕРІ

(Оқу-әдістемелік материалдар жинағы)

"Жаушықұм" мектеп-лицейі" КММ- 2025 ж.

УДК

796

ББК 75

"Жаушықұм" мектеп-лицейі" КММ -нің Сараптамалық кеңесінің шешімімен ұсынылды. Хаттама №

Рецензент: Досанов Әсілбай Мыңжасарұлы,педагог-зерттеуші, дене шынықтыру пәнінің мұғалімі.

Құрастырған: Сламидинов Ералхан Бердиханович, "Жаушықұм" мектеп-лицейі" КММ -нің дене шынықтыру пәнінің мұғалімі.«Оқушылардың физикалық дамуын бағалау және бақылау әдістері».Оқу-әдістемелік материалдар жинағы/ Сламидинов Е.Б."Жаушықұм" мектеп-лицейі" КММ - 2025 ж.-12 бет

Бұл әдістемелік жинақ оқушылардың физикалық дамуын бағалау және бақылау әдістеріне арналған. Оқушылардың денсаулығын нығайту және физикалық дамуын бақылау дене шынықтыру пәнінің басты міндеттерінің бірі болып табылады. Жинақта оқушылардың физикалық даму деңгейін анықтауға арналған әртүрлі әдістер мен тәсілдер ұсынылған, олардың арасында физикалық жүктемелер, плиометриялық тесттер, координация мен икемділікті бағалау, антропометриялық өлшеулер және салауатты өмір салтына сәйкестікті бағалау әдістері бар. Әр әдіс оқушылардың жеке қажеттіліктері мен деңгейлеріне сай тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді. Бұл жинақ мұғалімдерге оқу үдерісін тиімді ұйымдастыруға, оқушылардың физикалық дамуын жүйелі бақылауға және олардың жетістіктерін бағалауға көмектеседі.

"Жаушықұм" мектеп-лицейі" КММ-нің дене шынықтыру пәнінің мұғалімі Сламидинов Ералхан Бердихановичтің

«Оқушылардың физикалық дамуын бағалау және бақылау әдістері»

атты әдістемелік жинағына

РЕЦЕНЗИЯ

Бұл әдістемелік жинақ оқушылардың физикалық дамуын бағалау мен бақылаудың тиімді әдістерін ұсынуға бағытталған маңызды құрал болып табылады. Жинақта көрсетілген әрбір әдіс оқушылардың физикалық тұрғыдан дамуын жан-жақты бағалауға мүмкіндік береді. Тесттер мен жаттығулардың әртүрлі типтері оқушылардың дене шынықтыру сабағында қалай дамып жатқанын анықтап, олардың физикалық көрсеткіштерін жақсартуға ықпал етеді.

Жинақтың құрылымы өте жүйелі және қарапайым, әртүрлі әдістердің түсіндірмелері нақты әрі қолжетімді. Мұғалімдер үшін бұл құрал оқушылардың жеке даму карталарын жүргізу, олардың физикалық белсенділіктерін бақылау және нәтижелерін тиімді талдау үшін өте пайдалы болады. Сонымен қатар, жылдық бақылау жоспары мен күнделікті бақылау әдістері мұғалімдерге оқу үдерісін ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Әдістемелік жинақ оқушылардың денсаулығын нығайту және олардың физикалық әлеуетін толық ашу мақсатында мұғалімдерге нақты әрі тиімді көмек көрсетеді.

Автор өз тәжірибесімен бөлісіп, оқушылардың физикалық дамуын бағалаудағы өзекті мәселелерді жан-жақты қарастырып, әдістер мен тәсілдерді тиімді қолдану жолдарын көрсеткен. Мұғалімдер үшін бұл жинақ практикалық және теориялық тұрғыда үлкен мәнге ие.

Қорытындылай келе, автордың аталмыш әдістемелік іс-тәжірибесі оқушылардың денсаулығын нығайту және олардың физикалық әлеуетін толық ашу мақсатында мұғалімдерге нақты әрі тиімді көмек көрсетеді. Жинақтың авторы өз тәжірибесімен бөлісіп, қазіргі уақытта өте өзекті болып табылатын тиімді әдістерді ұсынып отыр.

Рецензент: Досанов Әсілбай Мыңжасарұлы,педагог-зерттеуші, дене шынықтыру пәнінің мұғалімі.

КІРІСПЕ

Оқушылардың физикалық дамуы мен олардың дене тәрбиесі өте маңызды бағыттардың бірі болып табылады. Қазіргі кезде дене шынықтыру пәні тек спорттық дағдыларды қалыптастыруға емес, сонымен қатар оқушылардың денсаулығын нығайту, физикалық дамуын бақылау және бағалауға да бағытталған. Оқушылардың физикалық дамуын бақылау арқылы мұғалім олардың денсаулығын жақсартып, спортқа деген қызығушылығын арттыра алады. Бұл жұмыстың нәтижесі мектеп оқушыларының денсаулығын сақтауға және олардың физикалық әлеуетін толығымен ашуға ықпал етеді. Дұрыс ұйымдастырылған бақылау мен бағалау оқушылардың денсаулығына оң әсер етеді.

Дене шынықтыру сабақтарында әр оқушының физикалық жағдайы мен мүмкіндіктерін ескере отырып, жүктемені реттеу қажет. Егер мұғалім оқушылардың физикалық дамуын жүйелі түрде бақыласа, олардың денсаулық көрсеткіштерін жақсартып, артық жүктемелерден немесе керісінше, жеткіліксіз дене белсенділігінен сақтай алады. Әр оқушының дене дайындығы әртүрлі болғандықтан, оларды бірдей талаптармен бағалау дұрыс болмайды. Бақылау әдістері арқылы мұғалім әр оқушының әлсіз және күшті тұстарын анықтап, олардың дамуына сәйкес жеке жоспар құра алады. Бұл әдіс оқушылардың физикалық қабілеттерін тиімді дамытуға мүмкіндік береді.

Физикалық дамуды бағалау жүйесі оқушыларға өздерінің жетістіктерін көруге және алға қойған мақсаттарына жетуге ынталандырады. Егер олар өздерінің даму нәтижелерін бақылап отырса, спортқа деген қызығушылықтары артып, белсенділік танытуға ұмтылады. Бақылау мен бағалау нәтижелері бойынша мұғалім оқушылардың қандай спорт түрлеріне бейімді екенін анықтап, сол бағытта жұмыс істей алады. Кейбір оқушылар жеңіл атлетикаға қабілетті болса, кейбірі командалық ойындарда жақсы нәтиже көрсетуі мүмкін. Осындай тәсіл олардың спорттық шеберліктерін дамытуға ықпал етеді.

Қазіргі уақытта дене шынықтыру пәнінде оқушылардың физикалық дамуын бағалау мен бақылаудың тиімді әдіс-тәсілдері маңызды болып отыр. Осы әдістемелік жинақта дене шынықтыру сабақтарында оқушылардың физикалық дамуын бағалау және бақылау әдістері туралы толық ақпарат берілетін болады. Бұл жинақ мұғалімдерге оқушылардың физикалық даму деңгейін анықтап, олардың жеке ерекшеліктеріне сай тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, оқушылардың дамуын бақылау арқылы сабақтарды әрбір оқушының қажеттілігі мен деңгейіне сәйкес ұйымдастыруға болады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Оқушылардың физикалық дамуын бағалау әдістері

Физикалық даму процесі адамның дене мүшелерінің, бұлшық еттерінің, сүйектерінің және жүрек-қан тамырлары жүйесінің өзгерістерін қамтиды. Оқушылардың физикалық дамуын бағалау бірнеше аспектілерді қамтуы керек: күш, жылдамдық, төзімділік, икемділік, үйлесімділік, дене салмағының индексі және т.б.

Бағалау тәсілдері

1. Физикалық жүктемелер арқылы бағалау: Бұл әдіс оқушылардың дене шынықтыру сабағында қандай жүктемелерге төтеп бере алатынын анықтайды. Оқушының төзімділік деңгейін арттыру үшін түрлі жүктемелер қолданылуы мүмкін:

• 3 минуттық жүгіріс (кардиореспираторлық төзімділік деңгейін анықтау)

• Күш жаттығулары (дененің негізгі бұлшық еттерінің даму деңгейін бағалау)

• Жылдамдықты бағалау (қысқа қашықтыққа жүгіріп өту арқылы жылдамдықты өлшеу)

2. Плиометриялық тесттер: Бұл әдіс оқушылардың күш-қуатын және дене бұлшық еттерінің жұмысын бағалауға арналған. Әдетте, плиометриялық жаттығулар оқушылардың жедел қозғалысқа келу қабілетін бағалайды. Мысалы:

• Жоғары секіру (vertical jump): Бұл жаттығу оқушылардың аяқ күшін және серпімділігін тексеруге көмектеседі.

• Алға секіру (broad jump): Бұл әдіс оқушылардың жалпы дене күшін және секіру қабілетін анықтауға бағытталған.

2. Координация мен икемділікті бағалау: Оқушылардың дене мүшелерінің бір-бірімен үйлесімді жұмыс істей алуын тексеру үшін түрлі жаттығулар мен тесттер жүргізіледі. Мысалы:

• Шағын жолақтар арқылы жүгіру (shuttle run): Бұл жаттығу оқушылардың жылдамдығы мен икемділігін тексеруге көмектеседі.

• Өткен уақыт аралығында шағын аумақты 5-10 рет айналу: Бұл жаттығу оқушылардың икемділігі мен жылдамдығын бағалауға көмектеседі.

2. Жылдамдық пен төзімділікті біріктіретін аралас жаттығулар: Бұл әдіс оқушылардың физикалық тұрғыдан бір уақытта бірнеше қабілетін тексеруге мүмкіндік береді. Мысалы:

   • Жүгіру жаттығулары: Оқушылар бірнеше минут ішінде әртүрлі жылдамдықта жүгіру арқылы өздерінің төзімділігін және жылдамдығын бағалауға мүмкіндік алады.

3. Әр түрлі жаттығулар арқылы күш пен икемділікті бағалау: Оқушылардың бұлшық еттері мен үйлесімділігін тексеру үшін әр түрлі жаттығуларды қолдануға болады, мысалы:

   • Секіре отырып орын ауыстыру (lateral bounds): Бұл жаттығу бүйірлік күш пен икемділікті бағалауға арналған.

   • Планк жағдайы (plank): Бұл жаттығу дене күшін, тұрақтылықты және бұлшық еттерді шынықтыруды тексеруге көмектеседі.

4. Жүрек соғу жиілігін өлшеу: Оқушылардың физикалық қабілетін бағалау үшін жүрек соғу жиілігі маңызды көрсеткіш болып табылады. Мысалы:

   • Жүгіру немесе басқа физикалық жүктемелер аяқталғаннан кейін жүрек соғу жиілігін өлшеу: Жүрек соғу жиілігі оқушының дене шынықтыру деңгейі мен төзімділігін анықтауға мүмкіндік береді.

Осы әдістерді қолдану арқылы мұғалім оқушылардың физикалық дамуын жан-жақты бағалап, олардың дене шынықтырудағы жетістіктерін бақылап, оқу үдерісін тиімді жоспарлай алады.

2. Антропометриялық өлшеулер: Бұл әдіс оқушының дене салмағы мен бойының арасындағы қатынасты бағалауға мүмкіндік береді. Мысалы, бой мен салмақты өлшеп, дене салмағының индексін (BMI) анықтауға болады.

   • Дене салмағының индексі (BMI): BMI = дене салмағы (кг) / бойдың квадрат метрі (м²). Бұл көрсеткіш дене салмағының қалыпты деңгейін немесе артық салмақтың бар екенін анықтауға көмектеседі.

3. Салауатты өмір салтына сәйкестікті бағалау: Бұл әдіс оқушылардың дене шынықтыруға деген қызығушылығын, дұрыс тамақтану және ұйқы тәртібін бағалауға негізделген. Мұғалім әр оқушыға арнайы сауалнама жүргізіп, олардың физикалық белсенділіктері мен тамақтану әдеттерін зерттейді.

4. Спорттық тесттер: Тесттер арқылы оқушылардың физикалық дамуы мен жетістіктерін анықтауға болады. Бұл әдіс оқушылардың күшін, жылдамдығын, икемділігін және төзімділігін бағалауға мүмкіндік береді.

   • Плиометриялық тесттер: Жоғары және алға секіру жаттығуларының орындалуы оқушылардың күшін және төзімділігін анықтайды.

   • Шкала бойынша бағалау: Бұл әдіс оқушылардың қабілеттерін белгілі бір шкала бойынша бағалауға мүмкіндік береді (мысалы, 1-ден 5-ке дейінгі шкала).

5. Клиникалық әдістер: Оқушылардың денсаулығын және олардың физикалық дамуын бағалау үшін физиологиялық зерттеулер мен клиникалық тексерулер жүргізу мүмкін. Бұл әдіс оқушылардың жүрек-қан тамырлары жүйесінің денсаулығын және жалпы физикалық жағдайын анықтауға көмектеседі.

Оқушылардың физикалық дамуын бақылау әдістері

1. Жеке даму картасын жүргізу: Оқушылардың физикалық дамуын бақылау үшін жеке даму картасын жасау өте маңызды. Бұл картада әрбір оқушының бастапқы деңгейі мен одан кейінгі жетістіктері жазылады. Оқушылардың көрсеткіштері уақыт өте келе қалай өзгергенін көруге мүмкіндік береді. Жеке даму картасын кесте түрінде көрнекі беруге болады.

Түсіндірмелер:

• Бастапқы дене салмағы мен бой: Оқушының алғашқы физикалық жағдайы. Бұл деректер оқу жылының басында алынған.

• Бастапқы төзімділік деңгейі: Оқушының физикалық төзімділігі, мысалы 3 минуттық жүгіріс немесе басқа төзімділік тесті нәтижелері.

• Бастапқы жылдамдық: Жүгіріс немесе басқа жылдамдық тесті нәтижесі.

• Айдың соңы көрсеткіштері: Бұл жерде оқушының белгілі бір уақыт аралығындағы физикалық дамуы көрсетіледі. Ай сайын немесе тоқсан сайын өзгерістерді бақылауға болады.

• Ескерту / Түсінік: Мұғалімнің оқушының дамуы туралы қосымша түсініктемелері мен бақылауларын енгізуге болады.

Бұл кесте оқушылардың физикалық дамуын бақылауға және олардың жетістіктерін жүйелі түрде тіркеуге мүмкіндік береді.

2. Жылдық бақылау жоспары: Әрбір оқушының физикалық даму деңгейін бақылау үшін жыл бойы жүйелі түрде мониторинг жүргізу қажет. Бұл үшін мұғалім сабақ сайын немесе тоқсан сайын арнайы тестілер мен жаттығуларды өткізеді.

Жылдық бақылау жоспары мен тестілерді жүйелі түрде өткізу үшін мұғалім әрбір тоқсанда оқушылардың физикалық даму деңгейін бағалап отырады. Мұндай мониторинг оқушылардың күш, төзімділік, жылдамдық және икемділік сияқты маңызды физикалық дағдыларын бақылауға мүмкіндік береді.

Мысалы, жылдық бақылау жоспарына келесі тестілер енгізілуі мүмкін:

1-тоқсан (қыркүйек - қараша):

Тест №1: Төзімділік деңгейін анықтау

• Тест: 3 минуттық жүгіріс

• Мақсаты: Оқушының кардиореспираторлық төзімділік деңгейін анықтау.

• Өткізу тәсілі: Оқушылар 3 минут ішінде мүмкіндігінше ұзақ қашықтыққа жүгіруі керек.

• Бағалау критериясы:

• 200 м-ден төмен — төмен деңгей

• 200-300 м — орта деңгей

• 300 м және одан жоғары — жоғары деңгей

2-тоқсан (желтоқсан - ақпан):

Тест №3: Жылдамдықты тексеру

• Тест: 30 метрге жүгіру

• Мақсаты: Оқушының жылдамдығын анықтау.

• Өткізу тәсілі: Оқушы 30 метр қашықтықты мүмкіндігінше тез жүгіреді.

• Бағалау критериясы:

• 6 секундтан жоғары — төмен деңгей

• 5-6 секунд — орта деңгей

• 4 секунд және одан төмен — жоғары деңгей

Тест №4: Икемділік пен үйлесімділік

• Тест: Отырып-ауысу

• Мақсаты: Дененің икемділігін тексеру.

• Өткізу тәсілі: Оқушы жерге отырып, аяқтарын түзеп, қолдарымен мүмкіндігінше алға қарай созылады.

• Бағалау критериясы:

• 10 см-ден төмен — төмен деңгей

• 10-20 см — орта деңгей

• 20 см және одан жоғары — жоғары деңгей

3-тоқсан (наурыз - мамыр):

Тест №5: Жоғары секіру

• Тест: Жоғары секіру

• Мақсаты: Оқушының аяқ күшін және серпімділігін тексеру.

• Өткізу тәсілі: Оқушы жерден мүмкіндігінше жоғары секіреді, нәтижені өлшейді.

• Бағалау критериясы:

• 20 см және одан төмен — төмен деңгей

• 20-30 см — орта деңгей

• 30 см және одан жоғары — жоғары деңгей

Тест №6: Жалпы физикалық жағдайды тексеру

• Тест: Жүгіру мен тыныс алу жағдайы

• Мақсаты: Тыныс алу және жүрек-қан тамырлары жүйесінің жағдайын бағалау.

• Өткізу тәсілі: 5 минуттық жылдам жүріп өту, содан кейін оқушының жүрек соғу жиілігін өлшеу.

• Бағалау критериясы:

• 100 және одан жоғары — төмен деңгей

• 80-100 — орта деңгей

• 70 және төмен — жоғары деңгей

4-тоқсан (сәуір - мамыр):

Тест №7: Жылдамдық пен төзімділікті біріктіретін жаттығу

• Тест: Жүгіру және секіру кедергілер

• Мақсаты: Жылдамдықты және төзімділікті біріктіріп бағалау.

• Өткізу тәсілі: Оқушылар түрлі кедергілерден (секіру, ағаштан өту, жүгіріп өту) өтіп, уақытты өлшеу.

• Бағалау критериясы:

• Қалған уақыттан 30 секунд жоғары — төмен деңгей

• 30-50 секунд — орта деңгей

• 50 секунд және одан төмен — жоғары деңгей

Жалпы тестілердің жылдық қорытынды бағалау жүйесі:

• Әрбір тоқсан сайын жүргізілген тест нәтижелерін есепке ала отырып, оқушының жалпы физикалық даму динамикасы мен көрсеткіштері анықталады.

• Қорытындысында әрбір оқушыға арнайы есеп жүргізіліп, олардың физикалық даму деңгейі бойынша ұсыныстар беріледі.

Бұл тестілер мұғалімдерге оқушылардың физикалық жағдайын әр уақытта бақылап, дамуына сәйкес түзетулер енгізуге мүмкіндік береді.

3. Күнделікті бақылау: Сабақтың әр бөлігінде оқушылардың физикалық жаттығуларды орындау қабілеті бағаланады. Мұғалім оқушының өзін қалай сезінгенін, жаттығуларды қалай орындағанын бақылап, қажет болған жағдайда қосымша тапсырмалар беріп, дамытуға бағытталған жұмыстар жүргізеді.

ҚОРЫТЫНДЫ

Оқушылардың физикалық дамуын бағалау және бақылау – дене шынықтыру пәнін оқытудың маңызды бөлімі болып табылады. Бұл әдіс оқушылардың жеке мүмкіндіктерін, қажеттіліктерін және даму деңгейлерін ескере отырып, олардың физикалық дайындықтарын анықтауға көмектеседі. Бағалау мен бақылау әдістері мұғалімдерге оқушылардың физикалық жағдайын және даму процесін дұрыс ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл әдістер оқушылардың физикалық белсенділіктерін арттырып, денсаулықты нығайтуға көмектеседі.

Егер мұғалім оқушылардың физикалық дамуын жүйелі түрде бағалап отырса, ол өз сабағының нәтижелілігін де талдай алады. Мысалы, белгілі бір жаттығу түрі немесе әдістеме оқушылардың физикалық дайындығына әсер ете ме, жоқ па – соны анықтауға мүмкіндік туады. Бұл болашақта сабақтарды тиімді ұйымдастыруға көмектеседі. Дене тәрбиесінің басты мақсаты – оқушыларға салауатты өмір салтын үйрету. Егер олардың физикалық дамуы тұрақты бақыланып, бағаланып отырса, олар денсаулықтарына жауапкершілікпен қарап, дене белсенділігін өмірінің бір бөлігіне айналдыруы мүмкін. Бұл олардың өмір сапасын арттырып, болашақта түрлі аурулардың алдын алуға көмектеседі.

Оқушылардың физикалық дамуын бағалау және бақылау – тек дене шынықтыру пәнінің ғана емес, жалпы білім беру жүйесінің маңызды бөлігі. Бұл оқушылардың денсаулығын нығайтуға, олардың жеке мүмкіндіктеріне сай оқытуға, мотивациясын арттыруға және дене шынықтыру сабақтарын тиімді өткізуге ықпал етеді. Сондықтан осы бағытта мұғалімдер тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалану арқылы оқушылардың физикалық әлеуетін толықтай ашуға ұмтылуы қажет.

Әдістемелік жинақ мұғалімдерге оқушылардың физикалық дамуын бағалау мен бақылаудың тиімді әдістерін ұсынады және оларды оқу үдерісінде қолдану үшін пайдалы құрал болып табылады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Жақсылықова, Г.Ж. (2015). Дене шынықтыру және спорттың педагогикалық негіздері. Алматы: Рауан.

2. Мырзалиев, Т. (2017). Дене шынықтыру мен спортта балалардың физикалық дамуы. Алматы: Білім.