Оқушыларжы ҰБТ-ға дайындау жолдары

2016 жыл КММ «Тасбұлақ орта мектебі» Джакимбаева Нұргүл Жұмабекқызы

Физика пәнінің мұғалімі

Баяндама:

Тақырыбы: Оқушыларды ҰБТ-ға дайындаудың жолдары.

Мақсаты: ҰБТ- білім сапасының басты көрсеткіші екенін ұғындыра білу.

Бағдарлама-мемлекеттік құжат. Оны толық меңгеру оқушының, меңгерту –мұғалімінің ең басты міндеті. Мектеп сол арқылы баланы ертеңгі өмірге даярлайды, оқушының болашақта белгілі бір мамандық иесі болуына жағдай жасайды.

ҰБТ-ға дайындықтың тиімді жолдары:

1. Оқушыларға бағдарламаларды толық қамтып дайындалуға жағдай жасалу қажет, әр оқушы қажетті оқулықтармен, анықтамалықтармен, қосымша материялдармен қамтылуы назарда болуы тиіс.

2. Қосымша сабақтар жүйелі жүргізіліп, консультацияларға ата-аналар, психолог, әлеуметті педагог қатысуы міндетті.

3. Ата-аналардың баланы оқытып-тәрбиелеуде жауапкершілігін арттыру мақсатында ата-аналарға лекторийлер ұйымдастыру.

4. Оқушыларды деңгейлеп оқыту, «Алтын белгі», «Үздік аттестатқа үміткер» оқушылармен жеке жұмыстану.

5. Оқушылардың білімі әділ бағалануы тиіс.

6. Оқушыларға психологиялық қолдау жұмыстары жүйелі жүргізіліп, сынақ кезінде өзін-өзі ұстауды үйрету.

7. Мұғалімдердің кәсіби белсенділігін арттыру, біліктілік арттыру курстарына, семинар, конференцияларға қатысуын қамтамасыз ету.

8. Мұғалім, оқушы, ата-ана арасындағы байланысты күшейту керек.

9. Мұғалімдердің еңбегін әділ бағалап, қолдау көрсету, мадақтау, марапаттау шараларын ұйымдастыру қажет.

Сонымен қатар оқушылардың білімін тексеру мақсатында пайдаланатын тиімді әдіс- тест жұмысы. Тақырыптық тест жинақтарын қолдана отырып, оқушылардың материялды меңгеру кезінде, деңгейлерін бағалау ж/е олардың тест тапсырмаларын орындауға дағдыландыру қажет. Осындай тесттік жаттықтыру жұмыстары ҰБТ тапсыру кезінде оқушыларға баллын жоғарлатуға көмектеседі. Тест тапсырмаларының құрылысын білетін оқушы уақытын ережемен танысуға бөлмейді. Осындай жаттықтыру олардың психофизиологиялық дағдылары, өзіндік қадағаулары ж/е өзіндік бақылаулары қалыптасады. Дегенмен де жұмыстың негізгі бөлімін дәл емтихан алдында емес, өтілген тақырыптар бойынша, жеке бөлімдерін қарастыра отырып, сынақты алдын-ала өткізу, бірақ ҰБТ тапсыру кезіндегідей оқушы бойында қобалжу болмау керек.

Оқу процесінде оқушылардың алған психотехникалық дағдылары тек ҰБТ-ға дайындығын жоғарлатып қана қоймайды, сонымен қатар емтихан тапсыру барысында, олар өздерінің көрсете алады, ойлау дағдыларын дамытады, шешуші сәттерде өзінің эмоциясын бір қалыпты ұстауға үйретеді.Мектептік сабақ – педагогикалық шығармашылық еңбектің жүзеге асырылатын басты орны. Бұл шешуші міндетті жүзеге асыру – ұстаздың шеберлігіне байланысты. Сабақ үстінде ғана ұстаз оқыту, білім беру, тәрбиелеу міндеттерін орындауға бар шеберлігін, күш-қуатын жұмсайды. Оқу материалына қызықты, ойлана жан-жақты даярлаудың өзі ішкі шығармашылық күйді туындатып, оқушыларға берік, терең білім беруге мүмкіндік береді.Сабақты өтуге қатысты сабақтың әрбір элементін даярлау, конспектілеу, есептер шығару, сабақтың әрбір бөлігін жетілдіру барысында толықтырулармен ой елегінен өткізу-өз мұғалімі мен топ оқушыларының ұжымдық көмегін, түсінігін ұштастыра, үйлестіре сүйене отырып шығармашылыққа жетуге ұйымдастырады. Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Қ.Р. «Білім туралы» заңында оқыту формасын, әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқаулық қағидалар бекітілген. Бұл білім мекемелерінің мұғалімдеріне, педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға педагогикалық процесті кез-келген үлгімен құрауға мүмкіндік береді. Қазіргі кездегі жаңа техналогияның басты ерекшеліктері баланың білім алу арқылы дамуын қолдау. Сонда базалық білім- бұл технологияның алдына қойған мақсаттарына жетудегі басты құрал. « Ал базалық білім неден құралады?» деген сұрақ туындайды. Міне, ол мұғалімнің оқушыларға сабақта берген теориялық білімдерін практикада тиімді жолдармен жеткізу, оны қолдауға үйрену жолдары. Мұнда ұстаз өз шеберлігін көрсете білуі қажет. Оқушылардың теориялық білімдерін практикамен ұштастырудың бірнеше түрі бар. Физика сабағында оқушының теориялық білімін практикамен ұштастыру негізінде есеп шығару, тесттік тапсырма, бақылау жұмыстары, зертханалық жұмыстар бойынша жүзеге асыруға болады. Әрбір тарау соңында ауызша, жазбаша жұмыстар алынып меңгерген теориялық білімді жинақтап отыруға болады. Алынған физикалық теңдеу бойынша оқушы соны қолдана отырып есеп шығарады. Соның ішінде физикалық экспериметтер жасау арқылы заңдылықтардың дұрыс екендігіне көздерің жетеді. Оқулықта берілген әрбір зертханалық жұмыстар бойынша қажетті физикалық құралдарды пайдаланып , теориялық білімдерін практикамен ұштастырады. Мәселен , тығыздық , масса, көлем тақырыптарын алар болсақ олардың шамалары таразы, мензурканы қолданып , теориялық білімін практикамен байланыстырады. Сонымен бірге физика сабағында экперименттік есептер, графиктік есеп арқылы да білімін практикамен ұштастыра алады. Онда оқушыға ауызша айтқаннан гөрі оның суреті , графигі беріледі. Сол бойынша берілген тапсырмаға толықтай жауап алынады. Осы тұрғыда мен өзімнің педагогикалық жұмысымда Қараевтың Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясын , Шаталовтың Тірек –сызба әдіс- тәсілдерін қолданамын. Соның дәлелі ретінде әрбір топта өтілген есеп шығару сабақтары физикалық есептің шығарылуы үш кезеңнен тұрады.

1.Физикалық шығару. 2. Математикалық шығару. 3. Есептің шешуін талдау

1-кезеңде:

1. Қарастырылып отырған құбылысты жан-жақты талдап, берілген шамалар мен белгісіз шамаларды қандай заңға байланысты орындалатындығын анықтап, есептегі ең басты нәрсені белгілеп ала білу керек.

2. Есептің шартын сипаттайтын сызбаны немесе суретті салып ізделініп отырған барлық шамаларды белгілеу керек.

3. Физикалық құбылыстың сапалық сипаттамасын анықтау.

2-кезеңде:

1. Есептің қысқаша берілгенін жазып барлық шамалардың өлшеу бірліктерін бір жүйеге келтіру керек.

2. Формулаға сай мәндерін қойып есептеу , амалдарды орындау.

3-кезеңде :

1. Табылған шама басқа қандай шамамен байланысты , қалай тәуелді екенін түсіндіру.

2. Есептің жауабының дұрыстығы өлшем бірлік бойынша тексеріледі. Осының барлығы қамтылса оқушы есепті шығара білуге дағдыланды деген сөз . Кез –келген физикалық есеп қандай да болмасын жеке алынған физикалық құбылысты зерттеуге арналады. Сондықтан физиканың әр есебін шығару, бейнелеп айтсақ , бір ғылыми зерттеу жұмысын орындау деп білу керек .

Жоба тақырыбы: «Жылу құбылыстары»

Жоспар:

1. Жұмыстың мақсаты

2. Зерттеудің жүру барысы

3. Түсініктеме

4. Кіріспе

5. Негізгі бөлім

6. Қорытынды

7. Пайдаланылған әдебиеттер

Жобаның мақсаты: Жұлу құбылыстарының түрлерін, таралуын, күнделікті тұрмыста қолданылуын тәжірибе жасау арқылы түсіндіру.

Зерттеудің жүру барысы:

• Қосымша мәліметтер жинақтау (кітап, интернет)

• Физика кабинетінде тәжірибелер жүргізу

• Мәліметтер мен тәжірибе нәтижелерін салыстырып, қорытынды шығару

Түсініктеме:

Нұрғазов Нұржан 9 «А» сынып оқушысы өз жұмысының барысында тәжірибелер арқылы жылу құбылыстарының түрлерін, таралуын анықтады. Сұйықтың булануына тәжірибелер жүргізу арқылы булануды байқады.

Нұржан астрономия және физика пәндерінен білімін көрсетті.

Нұржанның жұмысының мақсаты: жылу құбылыстарының түрлерін,таралуын, күнделікті тұрмыста қолданылуын тәжірибе арқылы түсіндіру.

1. Кіріспе. Жылу құбылыстары

Механикалық құбылыстардан кейінгі ең елеулі және танымал құбылыстар-жылу құбылыстары.Олар өздерінің пайымдағанындай, денелерді қыздырумен немесе суытумен, яғни олардың температурасын өзгертумен байланысты. Жылулық процестердің жүруі заттың құбылысымен, оның ішкі құрылымымен тығыз байланысты.

Барлық денелер бір-бірімен тығыз емес, қандай да бір қашықтықта орналасқан заттың өте ұсақ бөлшектері болып табылатын атомдар мен молекулалардан тұрады.

Атомдар мен молекулалар үздіксіз бейберекет қозғалыста болады.

Заттың молекулалары мен атомдары бір-бірімен тартылу және тебілу күштері арқылы өзара әрекеттеседі.

Заттың құрылысы мен қасиеттері , олардың өзара байланысы жөніндегі мәселелер физика ғылымының ең бір маңызды бөлімі болып табылатын молекулалық физиканың негізін құрайды.

Молекулалық физика мен оның молекулалары кинетикалық теориасының мақсаты-денелердің ішкі құрылысының негізінде физикалық процестер мен құбылыстарды микроскопиялық тұрғыда қарастыруды жүзеге асыру.

Бұл денелердің тәжірибеде тікелей бақыланатын қасиеттерін ( қысым, температура, серпімділік, жылуөткізгізтік және т.с.с) түсіндіру үшін қажет.

Бірақ кейбір жағдайларда денелердің қасиеттерін және олардан өзгерісті молекулалық құбылысты ескермей зерделейтін термодинамикалық зерттеу әдісі қолданылады. Жылу құбылыстарын және денелердің әр түрлі қасиеттерін, олардың ішкі молекулалық құрылысын қолданбай-ақ түсіндіретін физиканың бөлімі термодинамика деп аталады.

Біз термодиманикада жекелеген молекулаларды емес, сансыз көп бөлшектерден тұратын микроскопиялық денелерді қарастырамыз. Бұл денелер термодинамикалық денелер деп аталады.

Термодинамикада жылу құбылыстары қысым (р), температура (Т), көлем ( V) сияқты жекелеген молекулалар мен атомдарға қолданылмайтын макроскопиялық шамалармен сипатталады.

Табиғаттағы макроскопиялық денелер немесе термодинамикалық жүйелер алуан түрлі. Бұл- балондағы газ, ыдыстағы сұйық, бізді қоршаған ортадағы кез-келген зат.Сол сияқты аспан денелері- планеталар, күн, жұлдыздар және ғарыштық денелердің бөліктері-планета атмосферасы, күн тәжі, комета ядросы да термодинамикалық жүйеге жатады.

ІІ.Негізгі бөлім:

а) Ішкі энергия. Температура. Температураны өлшеу тәсілдері.

Молекулалардың ретсіз қозғалысын жылулық қозғалыс деп атайды.дене молекулаларының жылулық қозғалысын желсізтынық ауадағы түйделектенген шіркей тобымен салыстыруға болады. Ауада шіркей бұлты қозғалыссыз ілініп тұрғандай сезіледі. Ал бұлттың ішіндегі жүзілген шіркей барлық бағытта біресе оңға, біресе солға тынбастан ретсіз қозғалады. Бірақ шіркейлердің бұлты өз пішінін өзгертпестеп, дәл сол орнында қалады. Көзге көрінбейтін атомдар мен молекулалар қозғалысы да ретсіз болады.

Диффузия (лат.diffusio- таралу, жайылу)- нақты дене бөлшектерінің жылулық қозғалыстарға ұшырай отырып, сол дене конентрациясының селдір аудандарына қарай жылжуы; молекулалардың жылулық қозғалысы салдарынан шекаралас орналасқан әр түрлізаттардың бір-біріне өту құбылысы. Диффузия дененің бүкіл көлеміндегі концентрациямөлшерінің бірте-бірте теңелуін, сөйтіп оның бірқалыпты сипат алуын қамтамасыз етеді. Кейбір денелердің өте шағын бөлшектері ғана емес (атомдар, молекулалар, иондар), біршама ірі түйіршіктері де диффузиялық қасиетті иемденуі мүмкін.

Броундық қозғалыс- сұйық не газ ішіндегі ұсақ бөлшектердің қоршаған орта молекулаларының соққысы әсерінен болатын бей-берекет қозғалысы. Мұны 1827 жылы ағылшын ғалымы Р.Броун зерттеген. Броундық қозғалыстың қарқындылығы уақытқа тәуелді емес. Бірақ ортаның температурасы жоғарлаған сайын Броундық қозғалыстың қарқындылығы артады. Броундық қозғалыстың толық теориясын 1905-1906 жылы А.Эйнштейн және поляк физигі М.Смолуховский жасады. Броундық қозғалыстың болу себебі-орта молекулаларының жылулық қозғалысы және бөлшектердің орта молекулаларымен соқтығысуы кезінде алатын импульстерінің теңгерілмеуі. Орта молекулаларының соққысы бөлшектерді бей-берекет қозғалысқа келтіріп, олардың жылдамдығының шамасы мен бағытын шапшаң өзгертіп отырады. Егер бөлшектердің орны бірдей қысқа уақыт аралықтарында тіркеліп отырса, онда бөлшектердің траекториясы күрделі екендігі байқалады. Броундық қозғалыс атомдар мен молекулалардың бей-берекет жылулық қозғалысы жөніндегі молекула-кинетикалық теорияның ең көрнекті дәлелі болып есептеледі. Егер бақылау уақыты жеткілікті ұзақ болса және орта молекулаларының бөлшекке әсер ету күші өзінің бағытын бірнеше рет өзгертсе, онда қандай да бір оське бөлшек ығысу проекциясының орта квадраты төмендегі формуладан анықталады ( Эйнштейн заңы мұндағы D-t): 2D диффузия коэфиценті. Радиусы а-ға тең сфералық бөлшек- ha мұндағы h үшін: D:kT/6 ортаның динамикалық тұтқырлығы, Т-температура. Эйнштейн заңындағы мен D шамаларының бір-біріне қатысы француз физигі Ж.Перрен мен швед физигі Т.Сведбергтің тәжірибелерінде дәлелденді. Соның нәтижесінде Больцман тұрақтысы және Авогадо тұрақтысы тәжірибе жүзінде нақтыланды.Браундық қозғалыс теориясы физикалық-химиялық дисперсті жүйеде қолданыс тапты. Ал метрологияда Броундық қозғалыс сезгіш құралдардың дәлдігін анықтайтын негізгі фактор болып есептеледі.

Диффузия жылдамдығы температураға тікелей байланысты, алайда бұл процесс газдарда өте тез, сүйықтарда одан гөрі баяу, ал қатты заттарда өте баяу өтеді. Диффузия құбылысы барлық агрегаттық күйде, диффузияланатын заттың сол ортадағы шоғырлануы теңелгенге дейін жүре береді. Газ немесе сұйықтың молекулаларының бір орыннан екінші орынға ауысуы арқылы өз ішінде диффузиялануы өздік диффузия деп аталады. Диффузияның өту шапшаңдығы — диффузияланатын заттың тегіне және оның қандай жағдайда болуына байланысты анықталатын шама — диффузия коэффициентімен сипатталады. Диффузия коэффициентінің халықаралық бірліктер жүйесіндегі өлшеу бірлігі — м²/сек. Диффузия құбылысы табиғатта маңызды роль атқарады: атмосфераның жер бетіне жақын орналасқан қабаттарындағы ауа құрамының біркелкі болуына ықпал етіп, өсімдіктердің дұрыс қоректенуіне жағдай туғызады. Диффузия — бір кезде игерілген және пайдаланылған инновацияның жаңа жағдайда, жаңа орындарда таралуы.

Температура-жылулық тепе-теңдік кезінде барлық денелердің температуралары бірдей, сондықтан оны жылулық тепе-теңдік күйінің сипаттамасы деп есептеуге болады. Температурамен табиғаттағы барлық сұйық заттарды қарастыруға болады.
Мысалы: мұнай өнімдерінің салаларын қарастырсақ, майды қоюландырып, оның қозғалтқышын жоятын температура қыста 5 градустан 20 градусқа дейінгі температурада пайдаланылады, ал жазда 20 градусқа дейін.
Ал, дене мен температураны өлшейтін аспапты- термометр деп атайды. Оларды тікелей жанастырсақ температуралары теңеседі, яғни жылулық тепе-теңдік орнайды.

Термометрлер және температуралық шкалалар:
Температураны өлшеу үшін денелердің кейбір қасиеттеріні температураға тәуелді өзгеріп отыратыны пайдаланылады.
Термометрлік дененің температурамен бірге үйлесімді өзгеріп отыратыны белгілі бір сипаттамасын, мысалы,газдың көлемін немесе қысымын алып, қайталануы жеңіл, бірқатар тұрақты температуралық нүктелерді тағайындайды. (судың қайнау, қатаю
нүктелері) . Бұл нүктелер реперлік нүктелер деп аталады. Реперлік нүктелерді таңдау арқылы түрліше температуралық шкалаларды алады.

1.Фаренгейт шкаласы.1724 ж. Ұлыбританияда және Голландияда жұмыс істеген неміс физигі Фарангейт ұсынған. Реперлік нүктелер:
0 F -1709 ж. ерекше суық қыстың температурасы 32 гр F – мұздың еру температурасы 98 гр. F . бұл шкала бойынша судың қайнау температурасы 212 гр F . Фаренгейт шкаласын АҚШ-та пайдалана- ды.
2. Реомюр шкаласы. 1730 ж.француз жаратылыстанушысы Реомюр жасаған. Реперлік нүктелері : 0 гр. Р –мұздың еру температурасы:100 гр С-судың қайнау температурасы.
3. Цельсий шкаласы. 1742ж. швед астрономы және физигі Цельсий жасаған. Реперлік нүктелері: 0 гр С –мұздың еру температурасы; 100 гр С- судың қайнау температурасы.

Абсолют температуралар шкаласы. Тұңғыш рет температуралық шкаланы физикалық құбылыстың негізінде жасаған ғалым, ағылшын физигі 1848 жылы Томсон Уильям ғылыми жетістіктері үшін лорд Кельвин атанды. Цельсий шкаласы бойынша -237 гр С температураға 0 К сәйкеc келеді. Бұл мынадай байланыста болады.

Жылу берілудің үш түрі бар: Жылуөткізгіштік,конвекция,және сәуле шығару.

Ішкі энергияның дененің көбірек қыздырылған бөлігінен дененің басқа азырақ қыздырылған бөлігіне тікелей байланыс арқылы немесе аралық денелер арқылы көбірек қыздырылған денеден азырақ қыздырылған денеге берілу құбылысы жылуөткізгіштік деп аталады.

Сұйыққа немесе газга батырылған денеге  жоғары бағытталған кері итеруші күш –Архимед күші әрекет етеді.

   Конвекция дегеніміз-сұйықтың немесе газдың ағысы арқылы энергияның тасымалдануы барысында жылу алмасу процесі.

Қатты денелерде және вакуумда конвекция болмайды.

Жылу қабылдағыш дегеніміз-бір жағы қара, екінші жағы жылтыр жалпақ дөңгелек қорапша.

Сәуле шығару деп электромагниттік толқындар көмегімен бір денеден екінші денеге энергияның берілу процесін айтамыз.

Сәулелену энергиясының дененің ішкі энергиясына айналуы жұтылу деп атайды.

 Хоттабычтың құсы
Мәңгі жасайтын қозғалғыш. Құс еңкейеді, су ішеді , тұрады ,қайтадан еңкейеді. Хоттабыч құсы ампула сияқты бітеу фигура. Ампула  жылдам буланып кететін сұйықпен толтырылған. Құстың басында мақтадан жасалған тыс бар, ол суға батқанда ішіндегі сұйық буланады, құстың басы салқындайды.Осы құстың қалай қозғалатынын білу үшін тәжірибе жасадым.

4-тәжірибе.Құралдар: екі термометр, дымқыл мата.

Бір термометрге дымқыл матаны орадым. Екі термометрдің көрсеткіштерін салыстырдым. Құрғақ термометрдің көрсеткіші басына дымқыл мата ораған термометрден төмен көрсетеді. Температура түскенде  будың қысымы азаяды, будың бір бөлігі суға айналады. Сол кезде қысымның аздығынан  сұйық жоғары қарай көтеріледі.

Тәжірибеден көргеніміздей құста орналасқан жоғарғы шарик салқындағанда төменгі шариктегі сұйық буланып, жоғары шарикке қысым түседі. Құстың басы ауырлайды, сосын төменге қарай түсе бастайды. Құс су ішкеннен кейін төменгі және жоғарғы шариктердегі  қысым теңеседі, сосын сұйық салмақпен төменгі шарикке ағады. Құс қайтадан басын көтереді.

Қорытынды

Осы жобамен жұмыс жасау барысында алға қойған мақсаттарыма жеттім. Жылу құбылыстарын зерттей отырып және оларға тәжірибелер жүргізе отырып, табиғатта,күнделікті тұрмыстағы құбылыстардың арасындағы жылу алмасуын,таралуын,берілуін білдім.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Физика. Теория.Авторы: Қ.Аққошқарова.

2.Физика. Теория.Авторы: А.А.Ағұлықов

3.Буров В.А., Никифоров Г.Г. «Физика пәнінен » М.,1974.

4.Кабардин О.Ф.:

“Факультативный курс физики”       9 класс  М.,1986.

5.Б.М. Дүйсембаев, Г.З. Байжасарова, А.А. Медетбекова

«Физика және астрономия»         8-сынып оқулығы.

6.Интернет