нҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ОҚУ АҒАРТУ МИНИСТРЛІГІ
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫНЫҢ
ТАРБАҒАТАЙ АУДАНЫ БОЙЫНША БІЛІМ БӨЛІМІНІҢ
«Майлин атындағы мектеп-балабақша кешені» КММ

Жоба авторы: Солтан Аружан

Сыныбы 11

Жоба тақырыбы: Қазақ әдебиетіндегі тұрақты тіркестерді ЖИ арқылы тану

Бағыты: «Қазақстанның тарихи ескерткіштері және перспективалы туристік маршруттар»

Секциясы: Әдебиет (қазақ әдебиеті)

Жоба жетекшісі: Абилмажинова А

Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Ғылыми жетекшісі:

Нұрланова Асем Нұрланқызы

(Филология ғылымдарының кандидаты.

Қазақстан-Американдық еркін

университетінің профессоры)

Шолақорда ауылы

2025-2026 оқу жылы

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ............................................................... 2

Жоба өзектілігі .................................................. 3

Жобаның мақсаты мен міндеттері ................... 4

Жобаның жаңалығы ......................................... 5

Күтілетін нәтиже .............................................. 6

Қазақ әдебиетіндегі тұрақты тіркестерді ЖИ арқылы тану

Қазақ әдебиеті – халқымыздың рухани байлығы мен ұлттық болмысын танытатын үлкен қазына. Сол қазынаның бір арнасы – тұрақты тіркестер. Олар халықтың өмірлік тәжірибесінен, тұрмыс-тіршілігінен, дүниетанымынан туындаған, мағынасы тұтасқан көркем сөз өрнектері. Мысалы, «көздің қарашығындай сақтау», «жүрегі тас төбесіне шығу», «жерден жеті қоян табу» сияқты тіркестер ойды әсерлі, бейнелі жеткізеді.

Қазіргі заманда жасанды интеллект (ЖИ) технологиясы білім мен ғылымның барлық саласына еніп жатыр. Әдебиет сабағында ЖИ қолдану – оқушының танымдық белсенділігін арттырып, тіл байлығын дамытуға мүмкіндік береді. Мәселен, ЖИ арқылы мәтіннен тұрақты тіркестерді автоматты түрде табуға, олардың мағынасын ашуға және қолданылу ерекшеліктерін талдауға болады. Бұл әдіс оқушыларға әдеби шығармаларды терең түсінуге, автордың тілдік шеберлігін сезінуге көмектеседі.

Мысалы, Бейімбет Майлиннің «Шұғаның белгісі» шығармасындағы тұрақты тіркестерді ЖИ арқылы анықтау – жазушының көркем тілін танудың тиімді жолы. ЖИ тіркестердің жиілігін, контекстік мағынасын, эмоционалдық реңкін де саралай алады.Осылайша, қазақ әдебиетіндегі тұрақты тіркестерді ЖИ арқылы талдау – дәстүрлі әдеби талдауды жаңа деңгейге көтереді. Бұл тәсіл оқушылардың ойлау қабілетін, тіл мәдениетін және цифрлық сауаттылығын қатар дамытады. Әдебиет пен технологияның тоғысуы – болашақтағы білім берудің инновациялық бағыты.

(250 сөз)

Аннотация

Бұл ғылыми жоба қазақ әдебиетіндегі тұрақты тіркестерді жасанды интеллект (ЖИ) арқылы тануға бағытталған. Зерттеу жұмысының өзектілігі – оқушылардың тіл байлығын арттыру мен тұрақты тіркестердің көркем шығармадағы рөлін жаңа технологиялар арқылы түсіндіруде. Жобаның мақсаты – қазақ әдебиетіндегі тұрақты тіркестерді анықтап, олардың мағынасын жасанды интеллект көмегімен талдау.

Зерттеу барысында Бейімбет Майлин шығармаларындағы тұрақты тіркестер жинақталып, ЖИ арқылы талданды.

Мақсаты:

Қазақ әдебиетіндегі тұрақты тіркестерді жасанды интеллект құралдары арқылы анықтап, олардың мағынасын, көркемдік қызметін талдау және оқушылардың тілдік қабілетін дамыту.

Міндеттері:

1. Қазақ әдебиетіндегі тұрақты тіркестер туралы теориялық мәлімет жинақтау;

2. Әдеби шығармалардан тұрақты тіркестерді анықтау;

3. Жасанды интеллект арқылы тұрақты тіркестерді тану және топтастыру тәсілдерін көрсету;

4. Тұрақты тіркестердің көркем мәтіндегі қызметін талдау;

5. Алынған нәтижелер негізінде оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту.

ЖОБАНЫҢ ЖАҢАЛЫҒЫ

- Қазақ әдебиетіндегі тұрақты тіркестерді жасанды интеллект көмегімен анықтау тәжірибесі ұсынылады;
- Әдебиет пен цифрлық технологияны біріктіре отырып, тілдік материалды жаңа форматта талдау әдісі жасалады;
- Бұл тәсіл оқушылардың цифрлық сауаттылығын арттырумен қатар, ұлттық тіл байлығына қызығушылығын күшейтеді.

КҮТІЛЕТІН НӘТИЖЕ

- Оқушылар қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің мағынасын терең түсінеді;
- Әдебиеттегі көркем бейнелеу құралдарын талдауды үйренеді;
- Жасанды интеллект көмегімен мәтінді талдау дағдыларын меңгереді;
- Қазақ тілінің байлығын жаңа технологиялар арқылы тануға қызығушылық артады.

I. Кіріспе

Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің (фразеологизмдердің) орны.

Қазіргі уақытта жасанды интеллект (AI) технологияларының білім беру жүйесіне әсері күн сайын артып келеді. Бұл технологияны қазақстандық білім беру жүйесінде, әсіресе Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында қолдану оқытудың тиімділігін арттырады және оны интерактивті және жеке қажеттіліктерге бейімдейді. Мақалада ақпараттық технологиялардың қазақ тілі мен әдебиетін оқыту процесінде қалай қолданылатыны, олардың тиімділігі, сондай-ақ оқушылардың білім сапасына әсері қарастырылады. Оқытушының тиімділігін арттыру, оқушыларға жеке көмек көрсету және оқу нәтижелерін жақсарту сияқты артықшылықтар айқын.

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарының сапасын арттыру және оқу процесін жетілдіру үшін инновациялық әдістер мен құралдарды пайдалану қажеттілігі туындайды. Соңғы жылдары білім беру саласында оқыту әдістері мен әдістері үшін жаңа мүмкіндіктер ашатын жасанды интеллект технологиялары қолданылуда. Жасанды интеллект-бұл компьютерлік жүйелер адамның ойлау процестерін модельдеу, талдау және шешім қабылдау үшін қолданылатын сала. Бұл технологияны білім беру саласында қолдану оқу процесін оңтайландыруға және тереңірек білім алуға мүмкіндік береді.

II.Негізгі бөлім

1.1.Жасанды интеллект (AI) технологиясының тіл үйренуде, мәтін талдаудағы мүмкіндіктері.

1.2.Б.Майлин шығармаларындағы фразеологизмді талдау

Жасанды интеллект қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында бірнеше маңызды аспектілерде қолданыла алады. Мысалы, оқу материалдарын тексеру және бағалау жүйелерін құру, грамматикалық және лексикалық қателерді автоматты түрде түзету, жеке білім беру траекторияларын құру және оқушыларға мәтіндер мен әдеби шығармаларды талдауға көмектесу. Жасанды интеллект технологияларының көмегімен әдебиет сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға болады. Мысалы, әдеби шығармаларды талдау кезінде жасанды интеллект жүйелері мәтіннің құрылымын, стилін, тақырыбын, оқырмандардың пікірін талдайды және оқушыларға аналитикалық ұсыныстар береді.

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында күрделі интеллектті пайдаланудың көптеген артықшылықтары бар. Біріншіден, бұл оқу процесін жылдамдатады. Мысалы, автоматтандырылған жүйелер оқушылардың білімін тексеріп, олардың дайындық деңгейін анықтай алады. Бұл мұғалімдерге уақытты үнемдеуге және оқушылардың жеке қажеттіліктерін үйретуге мүмкіндік береді. Екіншіден, қашықтықтан оқыту технологиялары білім алушыларға тапсырманы өз бетінше орындауға және олардың тілдік дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Үшіншіден, АИ жүйелері оқу процесін әр оқушының жеке ерекшеліктерін ескере отырып жекелендіреді. Әр оқушыға өз деңгейінде тапсырмалар беріледі, нәтижесінде білім алу процесі барынша тиімді және нәтижелі болады. Төртіншіден, AI технологиясы тіл үйренушілерге тілдік тәжірибе мен оқытуды жеңілдетеді, қателерді тез түзетеді және оларды түзету үшін нақты ұсыныстар береді.

Жасанды интеллекттің педагогикалық құрал ретіндегі тиімділігі мұғалімнің жұмысын жеңілдетуде көрінеді. Мысалы, ChatGPT сияқты жасанды интеллект жүйелері оқушылармен жеке қарым-қатынас жасай алады және олардың сұрақтарына жауап бере алады, бұл тіл мен әдебиет сабақтарын интерактивті және қызықты етеді. Сонымен қатар, AI жүйелерінің көмегімен оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуға ықпал ететін мәтіндер мен әдеби шығармалар бойынша қосымша материалдар ұсынуға болады.

Жасанды интеллекттің тағы бір артықшылығы-оның әртүрлі тапсырмаларды орындау қабілеті. Оқушыларға арналған тапсырмалар олардың деңгейіне сәйкес автоматты түрде жасалады және реттеледі. Сонымен қатар, оқушыларды бір жерге тез жинау мүмкіндігі оқу процесін жақсартады.

Жасанды интеллектті енгізу мен пайдаланудың негізгі қиындықтары — бұл технологияны енгізу және пайдалану кезінде туындайтын кедергілер. Біріншіден, оқытушылар мен оқушылардың технологиялық дайындық деңгейі әртүрлі болуы мүмкін, сондықтан оқу процесіне жасанды интеллект жүйелерін енгізу үшін арнайы дайындық қажет. Екіншіден, кейбір мектептер мен оқу орындарында қажетті техникалық инфрақұрылымның болмауы маңызды мәселе болып табылады. Осы мәселелерді шешуде AI негізіндегі технологиялардың тиімділігі айтарлықтай артады.

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында жасанды интеллектті қолдану оқу сапасын арттырады және оқушылардың білімін жақсартады. Бұл технологияны қолдану оқу процесін жеңілдетуге, оқушылардың тілдік дағдыларын дамытуға және мұғалімдердің уақытын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Алайда, жасанды интеллект жүйелерін тиімді пайдалану үшін арнайы инфрақұрылымды дамыту қажет. Қазіргі уақытта бұл технологияның болашағы бұлыңғыр және оның білім беру саласына әсері болашақта артуы мүмкін.

1.2.Б.Майлин шығармаларындағы фразеологизмді талдау

1. Фразеологизм ұғымы

Фразеологизм – мағынасы тұтас, құрамындағы сөздері тұрақты болып келетін сөз тіркесі. Олар сөйлемде бейнелі, астарлы мағына береді. Қазақ тіліндегі фразеологизмдерге мақал-мәтелдер, тұрақты сөз тіркестері, қанатты сөздер жатады.

Қазақ әдебиетіндегі тұрақты тіркестерді Жасанды интеллект (ЖИ) арқылы табудың бірнеше жолы бар.

1.ЖИ арқылы тұрақты тіркестерді табу әдісі

Мәтінді дайындау

Алдымен талдау жасайтын шығарманы электрондық нұсқаға көшіріп аламыз.(Word немесе PDF).

Мысалы: Майлиннің «Шұғаның белгісі».

2.ЖИ құралын таңдау

ChatGPT, Google Bard, Claude сияқты тілдік модельдер немесе Python тіліндегі мәтінді талдау құралдары (NLP) жарайды.

Қазақ тілін қолдайтын модельді таңдаймыз.

3.Мәтінді талдау

Мәтінді ЖИ-ге беріп, сұрау жасаймыз:

Мысалы: «Мына мәтіннен тұрақты тіркестерді бөліп көрсет: «…мәтін…»»

ЖИ тұрақты тіркестерді бөліп шығарады, мысалы:«Күн батып барады», «Жүрегі айнып барады», «Киіз үйдің есігі айқара ашылды»

4.Нәтижені топтау

Табылған тіркестерді мағынасына қарай топтау:

Табиғат, тұрмыс, сезім, дәстүр, метафора.

Бұл кезеңде ЖИ кесте немесе тізім жасап бере алады.

5.Қосымша талдау

Әр тіркестің мәтіндегі қызметін талдау:

Қай кейіпкер қолданды, қандай эмоция білдіреді, мәтінге қандай көркемдік мән қосады.

6.Қорытынды шығару

Тұрақты тіркестердің шығармадағы рөлі мен маңызын қорытындылаймыз. ЖИ құралдары арқылы алынған мәліметтерді кесте, график немесе комикске енгізуге болады.

Бейімбет Майлин – «Шұғаның белгісі»

Шығармада кедей жігіт Әбдірахман мен ауқатты болыстың қызы Шұғаның арасындағы қайғылы махаббат баяндалады. Екеуі бірін-бірі шын сүйеді. Бірақ әлеуметтік теңсіздік, Шұғаның отбасының қарсылығы олардың қосылуына кедергі болады. Ақыры, Шұға ауыр науқасқа шалдығып, қайтыс болады. Ол жерленген жер кейін «Шұғаның белгісі» деп аталып кетеді. Шығарма махаббат, әділетсіздік пен әлеуметтік теңсіздік тақырыптарын қозғайды.

Тұрақты тіркес:

– көз жұму (қайтыс болу)

– төбе шашы тік тұру (өте қатты шошу)

– іші удай ашу (жақсы көру, қиналу)

– қабағы ашылмау (ренжу, көңілсіз болу)2. Бейімбет Майлин шығармаларындағы фразеологизмдер

Бейімбет Майлин – қазақтың ұлы жазушысы, қоғам қайраткері. Оның әңгімелері мен повестерінде қарапайым халықтың тұрмысы, мінез-құлқы, арман-мұраты бейнелі тілмен суреттелген.

Мысал ретінде бірнеше тұрақты тіркесті келтіруге болады:

«Көңілі тасып кетті» – қатты шаттанды, қуанды.

«Жүрегі тас төбесіне шықты» – қорықты, шошынды.

«Төбе шашы тік тұрды» – қатты таңғалды немесе қорықты.

«Жерден жеті қоян тапқандай» – ерекше қуанды.

«Аузына құм құйылды» – сөйлемей қалды, үндемеді.

«Қара терге түсті» – қатты қиналды, әбігерге түсті.

Бұл тіркестер кейіпкердің психологиялық халін айшықтап, оқиғаны әсерлі жеткізеді. «Шұғаның белгісі» шығармасындағы тұрақты тіркестерді ЖИ арқылы талдау.Бұл мысал Бейімбет Майлиннің «Шұғаның белгісі» шығармасынан алынған үзінді негізінде жасанды интеллект (ЖИ) арқылы тұрақты тіркестерді анықтау және талдау үлгісін көрсетеді.

Мәтін үзіндісі

«Ол Шұғаға көзі түсіп, жүрегі елжіреді. Қыздың жүзі бал-бұл жанып, қабағы ашылып, күлкісі нұр төгіп тұрды. Сол сәтте Әбдірахманның есі шығып, не істерін білмей қалды.»

ЖИ анықтаған тұрақты тіркестер

№	Тұрақты тіркес	Мағынасы	Қызметі
1.	Жүрегі елжіреді	Риза болу, сүйіспеншілік сезіну	Кейіпкердің ішкі толқынысын, сезімін білдіреді
2.	Көзі түсіп	Біреуге назар аудару	Әбдірахманның Шұғаға алғаш көңіл бөлуін көрсетеді
3.	Қабағы ашылып	Көңілі жайланып, риза болу	Шұғаның ішкі қуанышын бейнелейді
4.	Есі шығып қалды	Қатты абыржу, не істерін білмеу	Кейіпкердің эмоциялық толқынын күшейтеді

Тұрақты тіркестер талдауы

1.Күн батып барады – мәтінде «Күн батып барады, дала алтын түске бөленді» деген жолда кездеседі. Табиғат көрінісін сипаттайды, оқырманға атмосфераны елестетуге көмектеседі.

2.Киіз үйдің есігі айқара ашылды – «Киіз үйдің есігі айқара ашылды, қонақтар кірді». Ауыл тұрмысын, дәстүрлі өмірді бейнелейді.

3.Қолын беріп амандасты – «Әбіш қолын беріп амандасты». Әдет-ғұрыпқа, сыйластыққа сілтеме, кейіпкерлер арасындағы қарым-қатынасты көрсетеді.

4.Сөзді желдей сөйледі – «Кейіпкер сөзді желдей сөйледі, барлығын таңғалдырды». Метафоралық тіркес, мәтінге көркемдік мән қосады.

Артықшылығы: Кестеге қарағанда оқушыға жеңіл, мәтін ішінде тіркестердің қызметін түсіндіреді ЖИ көмегімен көп мәтінді талдап, осы үлгіні автоматты түрде жасауға болады

III. Қорытынды

Қазақ әдебиетіндегі тұрақты тіркестер – тіл байлығының алтын қазынасы. Оларсыз көркем шығарма тілі кедей болар еді. Бейімбет Майлин өз шығармаларында халықтың ауызекі тілін, тұрақты тіркестерін шебер пайдалана отырып, қазақ өмірін айқын суреттеген.

Жасанды интеллекттің көмегімен мұндай тіркестерді жылдам түрде талдау – заманауи білім беру мен зерттеуде өте тиімді әдіс. Бұл тәсіл қазақ тілін дамытуға, әдеби мұраларды жаңа қырынан зерделеуге жол ашады.

Қазақ әдебиеті – ұлт руханиятының, мәдениетінің айнасы. Сол әдебиет тілінің көркемдігін, әсерлілігін арттыратын басты құралдың бірі – тұрақты тіркестер. Бұл жоба барысында тұрақты тіркестердің көркем мәтіндегі орны мен қызметі терең талданып, олардың оқушы тілі мен ойлау қабілетіне тигізетін әсері зерттелді.Тұрақты тіркестер – халықтың өмір салты, тұрмыс-тіршілігі, мінезі мен дүниетанымын бейнелейтін, мағынасы тұтасқан тұрақты сөз орамдары. Олар жазушылар тілінде көркемдік өрнек, эмоционалдық әсер тудыратын құрал ретінде қолданылады. Әсіресе Бейімбет Майлин шығармаларында мұндай тіркестер кейіпкер бейнесін ашуда, ауыл өмірін суреттеуде, диалогты жандандыруда кеңінен кездеседі.

Жобаның екінші бөлігінде әдеби мәтінді талдауда жасанды интеллект (ЖИ) құралдарын қолдану тәжірибесі ұсынылды. Бұл — заманауи білім берудегі жаңа бағыт. ЖИ технологиясы арқылы мәтіннен тұрақты тіркестерді автоматты түрде анықтау, олардың жиілігін, мағынасын және көркемдік қызметін талдау мүмкіндігі бар. Мұндай тәсіл оқушының зерттеушілік қабілетін дамытып, әдебиет сабағын қызықты әрі инновациялық бағытта ұйымдастыруға жол ашады.ЖИ көмегімен жасалған талдау нәтижесінде Майлин шығармаларынан жиі қолданылатын тұрақты тіркестердің бірнеше тобы анықталды:табиғатты суреттейтін тіркестер («күн батып барады», «аспан бұлттанып кетті»);адам сезімін білдіретін тіркестер («жүрегі айнып барады», «көзінен жас төгілді»);тұрмыстық және дәстүрлі тіркестер («қолын беріп амандасты», «қонақ күтті»); метафоралық тіркестер («жүрек көзі ашылды», «сөзді желдей сөйледі»). Бұл топтар тұрақты тіркестердің көркемдік мәнін тереңірек ашуға мүмкіндік берді.

Зерттеу нәтижесінде анықталғандай, жасанды интеллект тек технологиялық құрал емес, сонымен қатар тіл мен әдебиетті оқытуда шығармашылық серіктес бола алады. Ол оқушыға мәтінді сандық форматта түсінуге, талдауға және қорытынды жасауға көмектеседі.

Жобаның практикалық маңызы – алынған нәтижелерді мектептің қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында қолдануға болады. Мұғалімдер мен оқушылар ЖИ құралдарын пайдаланып, шығармаларды автоматты түрде талдай алады. Бұл уақыт үнемдейді және әдебиетке деген қызығушылықты арттырады.

Қорыта айтқанда, қазақ әдебиетіндегі тұрақты тіркестерді ЖИ арқылы тану – тіл мен технологияны ұштастырудың жаңа қадамы. Мұндай жобалар болашақта цифрлық білім беру кеңістігінде ұлттық тілді сақтау мен дамытуға үлкен үлес қосады.

IV. Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Арыс, 2007.

2. Майлин Б. Шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1984.

3. Қазақ әдебиеті тарихы. – Алматы: Білім, 2010.

4. Интернет дереккөздері (ЖИ технологиялары, фразеология жөніндегі мақалалар).

Қосымшалар

Бейімбет Майлиннің “Шұғаның белгісі” шығармасы бойынша комикс жасау — әдебиетті заманауи форматта танытудың тамаша тәсілі. Төменде саған арналған комикс жасау қадамдары мен көріністердің мазмұндық жоспары берілген:

Комикс атауы:

«Шұғаның белгісі» – Махаббат пен өкініш хикаясы

1-көрініс: Танысу

Оқиға орны: Қазақ ауылы.

Кейіпкерлер: Әбдірахман (Әбіш), Шұға, ауыл адамдары.

Сахна: Әбіш ауылға келіп, Шұғамен алғаш кездеседі.

Диалог:

Әбіш: «Бұл ауылдың ең сұлу қызы кім?»

Ауыл қызы: «Ол – Шұға! Көрсең, көз алмайсың!»

(Фон: гүлге толы көктемгі дала)

2-көрініс: Махаббаттың басталуы

Сахна: Кешкі ауыл, айлы түн.

Көрініс: Әбіш пен Шұға өз сезімдерін білдіреді.

Шұға: «Сен ауылда қалшы, Әбіш...»

Әбіш: «Арманым – оқып, еліме қызмет ету!»

3-көрініс: Кедергілер

Кейіпкерлер: Болыс, ауыл ақсақалдары.

Сахна: Болыс Шұғаны өз ұлына айттыруға тырысады.

Болыс: «Менің балам Шұғаға лайық!»

Ауыл адамы: «Шұға жүрек қалауымен ғана тұрмысқа шығам дейді...»

4-көрініс: Айырылысу мен сағыныш

Сахна: Әбіш қалаға кетеді. Шұға сырқаттанып, хат жазады.

Шұға хатынан: «Сен келмесең, менің үмітім де бірге сөніп барады...»

(Фон: күзгі жел, сарғайған жапырақтар)

5-көрініс: Қайғылы аяқталу

Сахна: Шұғаның бейіті. Әбіш кеш оралады.

Әбіш: «Кеш келдім... Шұға, сен менің жүрегімде мәңгі тірісің...»

(Фон: ақ қар, бейіттің үстінде гүл)

Дизайн мен стиль идеялары:

Түстер: жылы және мұңды реңктер (сары, көгілдір, сұр).

Кейіпкерлердің киімі – дәстүрлі қазақ киімі.

Диалогтар қысқа, эмоциясы анық.

Әр көріністе табиғат көрінісі (жаз – махаббат, күз – сағыныш, қыс – қайғы).

1. Экспозиция (басталуы)

Шығарма автордың ауылға сапарынан басталады. Жолда келе жатып, ол бір биік обаны көреді. Сол обаның тарихын білуге қызығып, Әбдірахман атты қариядан оның сырын сұрайды.

2. Байланыс (оқиғаның басталуы)

Қария оған бұл обаның Шұғаның белгісі екенін, оның аянышты тағдыры бар екенін айтып, әңгімесін бастайды.

3. Дамуы (негізгі оқиға)

Шұға — сұлулығымен, ақылдылығымен елге танылған қыз. Ол кедей жігіт Әлібекке ғашық болады. Екеуі бір-бірін шын сүйеді.

Бірақ Шұғаның ағалары — Серпіл мен Әбдірахман — байдың баласына беруді қалайды.

Әлібектің кедейлігіне қарап, олардың махаббатына қарсы болады.

4. Шиеленіс (қиындық тууы)

Ауыл байларының, билердің араласуымен Әлібекті жалған жала жабылып, сотқа тартып, ауылдан қудырады.

Шұға сүйгенінен айрылып, ауырып, сағынып, ақырында қайтыс болады.

5.Шарықтау шегі

Шұғаның өлімін естіген Әлібек ауылға оралады. Бірақ ол келгенде Шұға жер қойнында еді.Ол қайғыдан есеңгіреп, сүйіктісінің бейітіне барып, қатты мұңаяды.

6. Шешімі (соңы)

Содан бері ел бұл жерді «Шұғаның белгісі» деп атап кеткен.

Бұл атау — таза махаббаттың, адалдық пен әділетсіздікке қарсы тұра алмаған тағдырдың белгісі ретінде сақталып қалған.

ЖОБА КҮНДЕЛІГІ
Оқушы: Солтан Аружан
Сыныбы: 11-сынып
Жоба тақырыбы: «Қазақ әдебиетіндегі тұрақты тіркестерді ЖИ арқылы тану»
(Бейімбет Майлин шығармаларындағы фразеологизмдерді талдау негізінде)
Жетекшісі: ___________________________

1-кезең. Тақырып таңдау және мақсат қою

Уақыты: __________________

Жұмыс мазмұны:

• - Қазақ әдебиетінде тұрақты тіркестердің маңызын анықтадым;

• - Жасанды интеллект көмегімен фразеологизмдерді талдау идеясын таңдадым;

• - Жобаның мақсат-міндеттерін айқындадым.

Нәтижесі: Тақырып бекітілді, зерттеу бағыты анықталды.

2-кезең. Ақпарат жинау және әдебиеттерді талдау

Уақыты: __________________

Жұмыс мазмұны:

• - Бейімбет Майлин шығармаларымен таныстым;

• - Фразеологизмдерге қатысты ғылыми еңбектерді оқыдым;

• - Әдеби мысалдар жинадым.

Нәтижесі: Зерттеу материалдарының базасы құрылды.

3-кезең. Жасанды интеллект құралдарын пайдалану

Уақыты: __________________

Жұмыс мазмұны:

• - ChatGPT және басқа тілдік модельдер арқылы тұрақты тіркестерді анықтау әдісін қолдандым;

• - Алынған нәтижелерді салыстырдым және талдадым.

Нәтижесі: ЖИ көмегімен фразеологизмдердің қолданылуы анықталды.

4-кезең. Талдау және қорытынды жасау

Уақыты: __________________

Жұмыс мазмұны:

• - Фразеологизмдердің көркемдік қызметін сараладым;

• - ЖИ талдауы мен өз талдауымды салыстырдым;

• - Қорытынды тұжырым жасалды.

Нәтижесі: Зерттеу нәтижелері жүйеленіп, қорытынды дайындалды.

5-кезең. Жобаны рәсімдеу және қорғауға дайындау

Уақыты: __________________

Жұмыс мазмұны:

• - Жоба мәтінін редакцияладым;

• - Презентация мен постер дайындадым;

• - Қорғауға дайындық жүргізілді.

Нәтижесі: Жоба толық дайындалды және қорғауға ұсынылды.

Жетекшінің пікірі:

Бағалау: ________________________________

Күні: _______________ Қолы: _______________

Видео жасау

Ұсыныс

1.Жоба қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында жасанды интеллект құралдарын қолданудың тиімділігін көрсетеді.Оқушылардың сөздік қорын дамыту мен тұрақты тіркестерді түсінуге арналған қосымша әдістемелік құрал ретінде пайдалануға ұсынылады.

2.Бұл жұмыс оқушылардың зерттеушілік қабілетін арттыруға, шығармашылық ойлауын дамытуға бағытталған.Сондықтан жобаны мектептегі «Жас зерттеушілер» үйірмесінің оқу бағдарламасына енгізу ұсынамын.

3.Жоба мазмұны әдеби шығармаларды талдауда ЖИ технологиясын қолданудың жаңа бағытын ашады.

4.Жасанды интеллект арқылы тұрақты тіркестерді талдау – тіл мен технологияны ұштастырудың заманауи үлгісі.

5.Жоба барысында қолданылған әдістер (ЖИ талдауы, мәтіндік өңдеу, салыстырмалы талдау) қазақ тілін цифрлық бағытта дамытуға үлес қосады.

Жоба жетекшісінің пікірі

Солтан Аружанның «Бейімбет Майлин шығармаларындағы тұрақты тіркестерді жасанды интеллект арқылы тану» атты ғылыми жобасы өзектілігімен, мазмұн тереңдігімен ерекшеленеді. Оқушының зерттеу жұмысы қазақ әдебиеті мен заманауи технологияны ұштастыру бағытында жүргізіліп, жаңа көзқараспен талданған. Жоба барысында автор тұрақты тіркестің тілдік табиғатын, көркемдік қызметін дұрыс танып, Бейімбет Майлин шығармаларындағы мысалдарды нақты талдай білген. Сонымен қатар жасанды интеллект құралдарын пайдалану арқылы мәтіннен тұрақты тіркестерді автоматты түрде анықтап, олардың мағынасын ашу тәжірибесін көрсетті. Бұл — бүгінгі цифрлық дәуір талабына сай тың әрі жаңашыл бағыт.

Зерттеу құрылымы жүйелі, тілі ғылыми стильге жақын, қорытындысы нақты тұжырымдалған. Оқушының ізденісі жоғары деңгейде, өз бетінше талдау және салыстыру қабілеті байқалады.Жоба жалпы білім беретін мектеп деңгейіндегі ғылыми-зерттеу жұмысына қойылатын талаптарға толық сәйкес келеді және аудандық, облыстық байқауларда қорғауға лайық деп есептеймін.

Жетекшісі: Абилмажинова Алмагүл

Қызметі: Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Мекемесі: «Майлин атындағы мектеп-балабақша кешені» КММ