Ұлыс

түркі және моңғол мемлекеттеріндегі үлестік иелік

Жұрт

қандай да бір тайпаның немесе тайпалар тобының көшіп-қону аумағы, ұлыс аумағы

Иерархия

қоғамдық топтар немесе шендер мен атақтардың ең төменгілерден бастап жоғарыға қарай, олардың бағыну ретімен кезектесіп орналасуы

Сұлтан

Шыңғыс хан ұрпағы

Батыр

әскери өнерді жақсы меңгерген, жау түсірер ерлігімен аты шыққан, қаһарман адамға берілетін құрметті атақ.

Жүз

қазақтардың құрамындағы қосымша этникалық этноаумақтық бірлестік (тайпалар одағы)

Құрылтай

халықтық жиналыс

«Рулар мен тайпалардың басшылары-билер ерекше құқықтарға иеленді. Би сөзі-түркілік бек сөзінің нұсқасы, моңғолдық нойон мен араб-парсылық әмірге сәйкес келді. Билердің ықпалы орасан болды және кейде хан ықпалынан да асып кетуі мүмкін еді. Ол басқаратын рудың көптігіне, жолының үлкендігіне, сондай-ақ бидің өз беделіне байланысты болды. Билерге қол астындағы рулар ауқымында сот, әкімшілік және әскери билік тиісті болды. Билер әдеттік құқықтың белгілері болды және сотты соған сәйкес жүргізді (сондықтан әдеттік құқық бойынша жүргізілетін сотты билер соты деп атады). Билердің үлкен саяси салмағы болды: сұлтандармен бірге құрылтайларға қатысты және мемлекеттік мәселелер бойынша өз пікірлерін білдірді, неғұрлым ықпалды билер ханның жанындағы билер кеңесіне кірді».

1.Мәтін бойынша қазақ қоғамында сот, әкімшілік және әскери билікті атқарды

A) билер B) рубасы

C) ақындар D) шежірешілер

E) ауылбасы

2.Билерден құрылған «Хандық кеңестің» және «Билік кеңестің» рөлін арттырды

A) Хақназар хан B) Тәуке хан

C) Жәңгір хан D) Бұрындық хан

E) Керей хан

3.Тәуке ханның кезінде Түркістан қаласының жанында «Билер кеңесі» өткен жер

A) Ордабасы B) Қарақұм

C) Битөбе D) Мартөбе

E) Тастөбе

4.Тәуке ханның кезінде Сайрам қаласының маңында «Билер кеңесі» өткен жер

A) Мартөбе B) Күлтөбе

C) Битөбе D) Ордабасы

E) Хантау

5. «Би» сөзінің басқа халықтарда аталуын сәйкестендіріңіз

1.Бек; 2.Әмір; 3.Нойон

А. араб-парсы; В. моңғол; С. түркі

A) 1-А; 2-С; 3-В

B) 1-В; 2-А; 3-С

C) 1-А; 2-В; 3-С

D) 1-С; 2-А; 3-В

E) 1-В; 2-С; 3-А

«Әрбiр орда бiрнеше болыстарға (аймақтарға) бөлiндi, ал болыс өз кезегiнде неғұрлым ұсақ бөлiмшелерге – ұлыстарға, яғни буындарға бөлiндi. Олардың бәрiнде өз атақтылары, тектi «ақсүйек» әулетi бар. Қатардағы ақсүйектерден ерекше тектi әулеттер және ақырында қырғызша сұлтан деп аталатын кiнәздер бөлiнiп шыққан. Осы ақсүйектердiң алғашқы екi табынан ұлыс старшындары сайланады; аймақтар басшыларының бәрi кiнәздерден шыққандар. Қыстақтарға және болмашы тұрақтарға келетiн болсақ, мұндайларға староста етiп «қара сүйектердi», яғни қара халық болып табылатын қырғыздарды да сайлауға болады. Бұл – жалпы ереже бойынша бiр әулеттен тараған туыс ұрпақтарды, аталастарды немесе неғұрлым алыс туыстарды жинақтайтын шағын қоныстар. Мұндай үлкендердi қырғыздар ақсақал дейдi, бұл сақалының ақтығын айтқаны. Болыстарды немесе аймақтарды айтпағанның өзiнде, ұлыстардың басшыларында халық сайламайды, ақсүйектер ғана сайлайды, бұл орайда сайлаудың өзiн ханның бекiтуi керек. Бұл қызметтерге жалпы ереже бойынша әкелерiнiң орнына ұлдары отырады, бiрақ басшыға халықтан қандай болса да түсiм алу көзделмеген және оның олардан азды көптi ерекше құны жоқ. Басшы дегенiмiз аймақтағы ең бай, ең құрметтi адам. Мiне, сондықтан да жергiлiктi басшылардың қолындағы билiктiң барынша формальды да болмашы екендiгiне қарамастан,олардың ықпалы зор болды және сондықтан да олар хандардың қолындағы күштi басқару құралына айналды, ол солар арқылы көп iс тындырды...

Фальк И. Ресей бойынша ғылыми саяхаттардың толық жинағы (Императорлық Ғылым академиясы шығарған) 7-том, СПб., 1825, 541-542-б. (Орыс тілінде)

1.Қазақ қоғамында елдің ішкі, сыртқы саясатын жүргізген әлеуметтік топты атаңыз

A) білікші B) тархан C) хан

D) басқақ E) даруға

2.Мәтін бойынша қазақ қоғамындағы ақсүйектер тобына жатты

A) әмірлер, бектер B) билер, батырлар

C) нояндар, мырзалар D) төленгіт, аламандар

E) Шыңғыс ұрпақтары, қожалар

3.Мәтін бойынша қазақ қоғамының басқару жүйесіндегі әрбір орда бөлінеді

A) округтерге B) уездерге C) болыстарға

D) дистанцияларға E) губернияларға

4.Дәстүрлі қазақ қоғамында бөлінген әлеуметтік топтарды атаңыз

A) ақсүйек, қарасүйек B) жүздік, мыңдық

C) бек, түменбасы D) болыс, уезд

E) сол қанат, оң қанат

5.Мәтін бойынша қазақ қоғамындағы әкімшілік құрылым мен оның билеушісінің атағын сәйкестендіріңіз

1.хан; 2.сұлтан; 3.ақсақал А. орда; Ә. ұлыс; Б. қыстақ

A) 1-А; 2-Б; 3-Ә B) 1-Ә; 2-Б; 3-А

C) 1-Б; 2-Ә; 3-А D) 1-А; 2-Ә; 3-Б

E) 1-Ә; 2-А; 3-Б

«Билiк ететiн ұсақ әмiршiлерi көп қалмақтармен салыстырғанда, сансыз көп қырғыз халқы шексiз еркiн өмiр сүредi. Әрбiр қырғыз еркiн мырза сияқты өмiр сүредi, сондықтан да қырғыздар басқа жаулар сияқты қорқынышты емес. Алайда әрбiр ұрпақтың немесе аймақтың өз басшысы болады, оған бiр буыннан тарағандардың бәрi өз еркiмен құлақ асады. өз қарауындағы бағыныштыларының саны көп адамдар хан және сұлтан деп аталады. Сондай - ақ оларға қарасты басқа да шендi адамдар, атап айтқанда, би деп аталатын дворяндар; ақсақал - ұрпаққа сыйлы адамдар, қожалар және тағы да мырза дейтiндер бар. Ресей империясы белгiлеген және одан айлық алып тұратын шекаралық Кiшi қырғыз ордасы ханының өзiнiң ерiктi адамдарына жүргiзетiн билiгi көп емес және ол өзiне бағынатындардың өз байлығымен және сыйлығымен қаншасын қарата алса, оған соншасы бағынады. Оның оларды соттауға да құқы жоқ; бiрақ әр жылы старшындар мен әрбiр әулет немесе ұрпақ басшыларының үш жиналысы болады, болған даулар сонда шешiледi».

Паллас П.С Ресей мемлекетінің әр түрлі провинцияларына саяхат.

І том, СПб., 1773, 578-579-б. (Орыс тілінде).

1.Қазақ қоғамында Шыңғыс хан ұрпағынан шыққан төрелерді атады

A) қарасүйектер B) сұлтандар

C) бектер D) билер

E) әмірлер

2.Қазақ қоғамында соғыс жариялау, бітім жасау, әскерге қолбасшы қызметін атқарды

A) хан B) би

C) батыр D) әмір

E) қожа

3.Әділдігі және тапқырлығымен, шешендігімен төрелік айту беделіне ие болған әлеуметтік топ

A) басқақ B) атабек

C) даруға D) шерби

E) би

4.Қазақ қоғамында басқа әлеуметтік топтармен салыстырғанда құқықтық артықшылықтарға ие болған топ

A) жатақтар B) сұлтандар

C) нояндар D) қарашалар

E) шежірешілер

5.Қазақ халқының қоғамдық құрылысына қатысты дұрыс дәйектерді анықтаңыз

І. Қазақ халқында хан көтерудің екі жүйесі болды

ІІ. Хан тағына билер де отыруға құқылы болды.

ІІІ. Жүз бірнеше ұлыстардан құралды

ІV. Ұлыс бірнеше рудан құралды

V. Шығу тегі араб саналатын ақсүйектер-бектер

A) I, III, IV B) IV, V, II

C) III, IV, V D) I, II, V

E) II, III, V