Түркістан облысының білім басқармасының Созақ ауданының білім бөлімінің «Ә.Молдағұлова атындағы жалпы білім беретін мектеп» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Ғылыми жұмыстың тақырыбы: Қазақ хандығының құрылуы

Бағыты:

Орындаушы: 7-сынып оқушысы Абдрахманова Гулхаё

Жұмыстың жетекшісі: Тайжанова Зилола Иметбековна

2024-2025 оқу жылы

Аннотация

Бұл ғылыми жоба Қазақ хандығының құрылу тарихын, оның әлеуметтік, саяси және экономикалық құрылымдарын зерттеуге арналған. Жобада Қазақ хандығының қалыптасуына әсер еткен ішкі және сыртқы факторлар, оның әлеуметтік жүйесі, экономикасы, сондай-ақ сыртқы саясаты қарастырылған. Қазақ хандығының құрылуы мен оның тарихи маңызы арқылы қазақ халқының мемлекеттілік дәстүрі, ұлттың ұлттық бірлігі мен тәуелсіздігі қалыптасты. Жоба барысында хандықтың саяси құрылымында рулар мен тайпалардың ролі, көшпелі өмір салтының ықпалы және әлеуметтік-экономикалық қатынастардың мәні ерекше қаралды. Сонымен қатар, Қазақ хандығының халықаралық қатынастары мен дипломатиялық тәжірибесі де зерттеліп, оның қазіргі Қазақстанның сыртқы саясатына әсері талданды. Зерттеу барысында Қазақ хандығының мұрасының қазіргі ұрпаққа білім беру, мәдениет сақтау және тарихи туризмді дамыту үшін маңызы көрсетілді. Осы зерттеу нәтижелері арқылы Қазақ хандығының тарихы мен мәдени мұрасының қазіргі қоғамға ықпалы туралы қорытынды жасалып, оны зерттеу мен насихаттауға арналған ұсыныстар ұсынылады.

Аннотация

Данный научный проект посвящён исследованию истории создания Казахского ханства, а также его социальных, политических и экономических структур. В проекте рассматриваются внутренние и внешние факторы, оказавшие влияние на формирование Казахского ханства, его социальная система, экономика, а также внешняя политика. Формирование Казахского ханства и его историческое значение стали основой для формирования государственности казахского народа, его национального единства и независимости. Особое внимание уделяется роли родов и племён в политической структуре ханства, влиянию кочевого образа жизни, а также социальной и экономической организации общества. Также исследуется внешняя политика Казахского ханства, его дипломатические отношения и влияние этих факторов на современную внешнюю политику Казахстана. В ходе исследования акцентируется внимание на важности культурного и исторического наследия Казахского ханства для образования, сохранения культуры и развития исторического туризма. Результаты исследования позволяют сделать выводы о значимости истории и культурного наследия Казахского ханства, а также предложить рекомендации по его дальнейшему изучению и популяризации.

Annotation

This research project is dedicated to studying the history of the formation of the Kazakh Khanate, along with its social, political, and economic structures. The project examines both internal and external factors that contributed to the establishment of the Kazakh Khanate, its social system, economy, and foreign policy. The creation of the Kazakh Khanate and its historical significance laid the foundation for the formation of the Kazakh people’s statehood, national unity, and independence. Special attention is given to the role of tribes and clans in the political structure of the Khanate, the impact of the nomadic lifestyle, as well as the social and economic organization of society. Additionally, the foreign policy and diplomatic relations of the Kazakh Khanate are analyzed, with a focus on how these historical factors influence Kazakhstan's current foreign policy. The research highlights the importance of the cultural and historical heritage of the Kazakh Khanate for education, cultural preservation, and the development of historical tourism. The findings lead to conclusions about the significance of the history and cultural legacy of the Kazakh Khanate and offer recommendations for its further study and promotion.

Мазмұны

Кіріспе

Негізгі бөлім

1. Қазақ хандығының құрылуының ғылыми жаңалықтары

• Археологиялық зерттеулердің жаңалықтары

• Көне жазба деректердің қайта қаралуы

• Көшпелі қоғамның әлеуметтік құрылымы

2. Қазақ хандығының саяси құрылымы және халықаралық қатынастары

• Қазақ хандығының саяси құрылымы

• Қазақ хандығының халықаралық қатынастары

3. Қазақ хандығының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік-экономикалық факторлар

• Экономикалық негіздер

• Әлеуметтік құрылым

4. Қазақ хандығының тарихи маңызы және оның кейінгі кезеңдерге әсері

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Қазақ хандығының құрылуы — Қазақстан тарихындағы ең маңызды оқиғалардың бірі, ол тек қазақ мемлекеттілігінің бастауына негіз салған жоқ, сонымен қатар қазақ халқының этникалық және саяси бірлігінің қалыптасуындағы шешуші кезең болды. Осы кезеңдегі тарихи процестерді зерттеу, оның ішінде қазақ хандығының құрылуына ықпал еткен әлеуметтік, саяси, экономикалық факторларды тереңірек түсіну бүгінгі күні тарихшылар үшін өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Қазақ хандығының негізін қалаушы Жәнібек пен Керей хандардың саясатынан бастап, оның халықаралық қатынастарына дейінгі аспектілер көпқырлы зерттеуді талап етеді.

Мақсаты: Қазақ хандығының құрылуының тарихи, саяси және әлеуметтік аспектілерін зерттей отырып, оның қазақ халқының мемлекеттік жүйесінің қалыптасуына қосқан үлесін анықтау. Сонымен қатар, Қазақ хандығының құрылу процесіне әсер еткен негізгі факторларды (экономикалық, мәдени, әлеуметтік) айқындау және осы кезеңнің тарихи маңызын жан-жақты қарастыру.

Міндеттері:

1. Қазақ хандығының құрылуына дейінгі әлеуметтік, саяси және экономикалық жағдайларды талдау.

2. Жәнібек пен Керей хандардың Қазақ хандығын құрудағы рөлін зерттеу.

3. Қазақ хандығының алғашқы құрылуы кезеңіндегі ішкі саяси күрестерді және олардың нәтижелерін талқылау.

4. Қазақ хандығының сыртқы саясатындағы негізгі бағыттар мен қатынастарды зерттеу, оның ішінде Моғолстан, Орта Азия хандықтарымен және Ресеймен жүргізілген дипломатиялық қатынастарды қарастыру.

Зерттеу әдістері: Бұл ғылыми жұмысты жазу барысында бірнеше негізгі әдіснамалық тәсілдер қолданылды:

1. Тарихи талдау әдісі: Қазақ хандығының құрылуы мен оның алғашқы жылдарындағы маңызды оқиғаларды хронологиялық ретпен талдай отырып, олардың себеп-салдарын және тарихи маңызын ашу.

2. Құжаттық және жазба деректерді талдау: XV-XVI ғасырларда жазылған тарихи құжаттар мен деректерді зерттеу арқылы Қазақ хандығының құрылу кезеңіне қатысты жаңа мәліметтер жинау. Бұл деректер арасында араб, парсы, түркі тілдеріндегі жазбалар мен қазақтың тарихи шежірелері маңызды орын алады.

3. Археологиялық зерттеу әдісі: Жетісу мен Сырдария аймағындағы соңғы археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелерін талдау арқылы Қазақ хандығының құрылуы кезеңіне жататын материалдық мәдениет ескерткіштерін қарастыру.

4. Салыстырмалы әдіс: Қазақ хандығының құрылуының сыртқы және ішкі факторларын салыстыру арқылы оның тарихи дамуындағы ерекшеліктерді зерттеу.

5. Жүйелік талдау әдісі: Қазақ хандығының құрылуын саяси жүйе мен әлеуметтік құрылым тұрғысынан зерттеу арқылы оның құрамындағы элементтердің өзара байланысын түсіну.

Өзектілігі: Қазақ хандығының құрылуы мен оның қалыптасуы қазіргі Қазақстан тарихындағы маңызды әрі өзекті мәселе болып табылады. Осы тақырыпқа қатысты көптеген зерттеулер жүргізілгенімен, қазақ хандығының құрылуына ықпал еткен ішкі және сыртқы факторларды, сондай-ақ хандардың сыртқы саясаттағы жетістіктерін терең зерттеу қажет.

Негізгі бөлім

1. Қазақ хандығының құрылуының ғылыми жаңалықтары. Қазақ хандығының құрылуын зерттеу тарихшылардың көптен бері қызығушылығын тудырып келеді. Алайда соңғы жылдары осы тақырыпқа қатысты жаңа ғылыми жаңалықтар мен деректер ашылып, қазақ хандығының құрылу процесі туралы бұрынғы түсініктерді тереңдетуге мүмкіндік берді. Бұл жаңалықтар археологиялық зерттеулерден бастап, көне жазба деректерді қайта қарауға дейінгі бірқатар маңызды аспектілерді қамтиды.

Археологиялық зерттеулердің жаңалықтары. Қазақ хандығының құрылу кезеңі жөніндегі тарихи мәліметтердің көпшілігі жазба деректермен шектелсе де, археологиялық зерттеулер бұл тақырыпқа жаңаша көзқарас ұсынды. Соңғы жылдары Жетісу, Оңтүстік Қазақстан, Сырдария мен Қаратау аймақтарында жүргізілген қазба жұмыстары маңызды жаңалықтарға жол ашты. Бұл зерттеулердің нәтижесінде қазақ хандығының алғашқы кезеңіне жататын жаңа ескерткіштер мен мекендер табылды, олар мемлекеттің құрылуы мен әлеуметтік, мәдени дамуын түсінуге көмек береді.

1. Қазақ хандығының алғашқы ордалары мен бекіністері: Жетісу мен Сырдария аймақтарында табылған қалалар мен әскери бекіністер қазақ хандарының билігін нығайту мақсатында салынған құрылымдар болған. Мысалы, Түркістан қаласының маңындағы археологиялық ескерткіштер, сондай-ақ Қаратау мен Сырдария бойындағы қоныстарда жүргізілген қазбалар хандығымыздың алғашқы жылдарында орнатылған тұрақты қоныстар мен шаруашылық орталықтарының белгілерін көрсетті.

2. Көшпелі қоғамның мәдени ескерткіштері: Археологтар көшпелі халықтардың мәдениетін, олардың киім үлгілерін, тұрмыстық заттарын, сауда-саттық қатынастарын зерттейтін көптеген деректер тапты. Мысалы, Ұлы Жібек жолының бойындағы сауда орталықтары мен қолөнер бұйымдарының қалдықтары қазақ хандығының қалыптасу кезеңінде қазақ жерінің сауда-экономикалық байланыстары мен мәдениеті жоғары деңгейде дамығанын көрсетеді.

3. Қорғаныс құрылымдары мен әскери қазбалар: Қазақ хандығының құрылу кезеңі орталықсыздандыру мен аймақтық биліктер арасындағы күрес уақытында болды, сондықтан әскери қазбалар мен қорғаныс құрылымдарының көп болуы кездейсоқ емес. Бұл қорғаныс құрылымдары мемлекет құрылысының алғашқы кезеңіндегі сыртқы қауіптерден қорғану мақсатында салынғанын білдіреді.

Көне жазба деректердің қайта қаралуы. Қазақ хандығының құрылуы туралы тарихи мәліметтердің басты дерек көзі – көне жазба құжаттар мен шежірелер. Бұл деректердің қайта қаралуы мен жаңа көзқараспен зерттелуі көптеген жаңа тұжырымдар жасауға мүмкіндік берді.

1. Араб, парсы және түркі тілдеріндегі жазбалар: XV ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүрген тарихи жазбалар мен шежірелерде Жәнібек пен Керей хандардың Қазақ хандығын құрғаны туралы ақпараттар бар. Мысалы, белгілі парсы тарихшысы Шараф ад-Дин Әли Йаздидің жазбаларында қазақ хандығының алғашқы жылдары туралы мәліметтер бар. Бұл жазбаларда Қазақ хандығының құрылуы мен оның алғашында Орта Азия хандықтарымен арадағы байланыстары көрсетілген.

2. Қазақтың шежірелері мен аңыздары: Қазақтың ауызша тарихы мен шежірелері Қазақ хандығының құрылуы мен алғашқы кезеңі туралы мағлұмат береді. Осы шежірелер мен аңыздар арқылы Қазақ хандығының негізін қалаушылар мен олардың рөлі туралы кеңірек ақпарат алуға болады. Соңғы жылдары қазақ шежірелеріне жаңа көзқараспен қарап, оларды тарихи құжат ретінде қайта зерттеу басталды. Мысалы, Керей мен Жәнібек хандардың басқаруына қатысты жаңа тарихи деректер мен аңыздар қайта талданып, олардың Қазақ хандығының қалыптасуына тигізген ықпалы айқындала бастады.

3. Қазақ хандарының дипломатиялық құжаттары: Қазақ хандарының өзара келісімдеріне қатысты тарихи жазбалар, әсіресе Ресей мен Орта Азия хандықтарымен жүргізілген келіссөздер мен бейбітшілік шарттары да маңызды дерек көздерін құрайды. Бұл құжаттар Қазақ хандығының сыртқы саясаты мен халықаралық қатынастары туралы жаңа ақпарат береді. Жаңа зерттеулерге сәйкес, Қазақ хандығының алғашқы жылдарында дипломатиялық жазбалар мен келісімдер сыртқы саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған.

Көшпелі қоғамның әлеуметтік құрылымы. Қазақ хандығының құрылу кезеңіндегі әлеуметтік құрылымды зерттеу — бұл мемлекеттің қалыптасуында маңызды факторлардың бірі. Көшпелі қоғамның әлеуметтік құрылымын дұрыс түсіну қазақ хандығының саяси және экономикалық жүйесін айқындауға мүмкіндік береді.

1. Тайпалық және руаралық жүйе: Қазақ хандығының алғашқы жылдарында елдің әлеуметтік құрылымы негізінен тайпалық және руаралық қатынастарға сүйенді. Жәнібек пен Керей хандардың билікке келуі мен хандықтың қалыптасуы кезінде олардың жетекшілігіндегі әртүрлі тайпалар мен рулардың бірігуі маңызды рөл атқарды. Бұл кезеңде билік әулеттік мұрагерлік негізінде емес, көбінесе қауымдастықтар арасындағы келісімдер мен дәстүрлі басқару әдістері арқылы жүзеге асырылды. Осылайша, Қазақ хандығының саяси құрылымы алғашқыда рулық және тайпалық негіздерге сүйенді.

2. Әлеуметтік жіктелу және билік жүйесі: Қазақ хандығының құрылуы кезінде жоғары билік — ханның айналасындағы ақсүйектер мен билердің қолында болды. Билік құрылымында хан мен оның кеңесшілері арасында қатаң иерархиялық жүйе болды, ал билер мен старшиналардың рөлі маңызды болды. Осы кезеңде қазақ қоғамында "жүздер" жүйесі қалыптаса бастады, бұл әлеуметтік және саяси құрылымның одан әрі нығаюына ықпал етті. Қазақ хандығының билік жүйесі, негізінен, ханның өз жанында орналасқан кеңесшілер мен аға сұлтандар арқылы жүзеге асты.

3. Көшпелі шаруашылық және әлеуметтік қатынастар: Қазақ хандығының құрылуы кезінде көшпелі мал шаруашылығы басты рөл атқарды. Көшпелі халықтың әлеуметтік құрылымы, негізінен, малға негізделген, ал бай мен кедейлер арасындағы айырмашылық сол кездегі қоғамдағы әлеуметтік жіктелудің бір көрінісі болды. Әлеуметтік құрылымда шаруалардың, жауынгерлердің, қолөнершілердің және саудагерлердің өзара қатынастарының маңызы зор еді.

4. Қоғамдағы дәстүрлі құқықтық жүйе: Қазақ хандығының алғашқы кезеңіндегі әлеуметтік қатынастарды реттейтін басты құрал – дәстүрлі құқықтық нормалар болды. Бұл жүйе көбінесе ауызша құқық негізінде жүзеге асып, қазақ қоғамының тәртібін қамтамасыз етті. Әсіресе, Тәуке ханның тұсында қалыптасқан "Жеті жарғы" заңдар жинағы көшпелі қоғамның құқықтық жүйесін бекітті.

Қазақ хандығының құрылуы кезеңіндегі археологиялық жаңалықтар, көне жазба деректер мен көшпелі қоғамның әлеуметтік құрылымы туралы зерттеулер бұл тарихи кезеңді тереңірек түсінуге мүмкіндік беріп, Қазақ хандығының құрылу тарихын жаңа ғылыми қырынан ашуға жол ашады.

2.Қазақ хандығының саяси құрылымы және халықаралық қатынастары

Қазақ хандығының құрылуы мен дамуының негізінде оның саяси құрылымы мен халықаралық қатынастары маңызды орын алады. Қазақ хандығының ішкі саяси құрылымының қалыптасуы және оның халықаралық аренада өз орнының нығаюы оның ұзақмерзімді саяси тұрақтылығын қамтамасыз етті. Осы екі аспектіні қарастыру арқылы Қазақ хандығының мемлекет ретінде құрылу жолындағы басты кезеңдерін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.

Қазақ хандығының саяси құрылымы. Қазақ хандығының саяси құрылымы оның қалыптасу кезеңінде әртүрлі әлеуметтік және басқарушылық жүйелердің ықпалымен қалыптасты. Қазақ хандығының алғашқы саяси жүйесі көшпелі тайпалық одақтардың бірігуі негізінде құрылды. Бұл құрылымның негізгі ерекшеліктері мен элементтерін зерттей отырып, хандықтың ішкі саяси ұйымдастырылуын тереңірек қарастыруға болады.

1. Ханның билігі: Қазақ хандығының саяси құрылымындағы негізгі тұлға – хан. Хан өзінің билігін тек әскери қолбасшы немесе саяси лидер ретінде ғана емес, сонымен қатар қоғамдағы ең жоғарғы билеуші ретінде де жүзеге асырды.

2. Ақсақалдар мен билердің рөлі: Қазақ хандығында билік тек ханның қолында ғана болған жоқ. Хан кеңесшілері мен ақсақалдар, билер қоғамның басқару жүйесінде үлкен рөл атқарды. Билер мен ақсақалдардың шешімдері, әдетте, қоғамның заңды ережелері мен дәстүрлеріне сәйкес болды, бұл "ұлы билер кеңесі" немесе "жарғы" деген жүйені қалыптастырды.

3. Жүздер жүйесі және әкімшілік құрылымы: Қазақ хандығының саяси құрылымындағы маңызды аспектілердің бірі – жүздер жүйесі. Қазақ хандығы құрылғалы бері оның құрамында үш жүз болды: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз. Әрбір жүздің өз билеушісі, яғни жүз ханы мен басқарушы құрылымдары болды.

4. Әскери құрылым: Қазақ хандығының әскери құрылымы да саяси жүйенің маңызды бөлігі болды. Әскерді ұйымдастыруда хандардың айналасындағы ақсүйектер мен старшиналар маңызды рөл атқарды.

5. Құқықтық жүйе: Қазақ хандығының саяси құрылымы құқықтық жүйеге де сүйенді. "Жеті жарғы" – Тәуке ханның тұсында қабылданған құқықтық кодекс, бұл жүйе қазақ қоғамындағы заңдардың негізі болды. "Жеті жарғы" қоғамның барлық әлеуметтік топтарын, оның ішінде хандарды, билерді, қарапайым халықты бір заңға бағындырып, әділеттілік принциптерін орнатуға ұмтылды.

Қазақ хандығының халықаралық қатынастары. Қазақ хандығының сыртқы саясаты мен халықаралық қатынастары оның құрылуынан бастап, өз жерінің тәуелсіздігін сақтау мен саяси ықпалын нығайту үшін маңызды рөл атқарды. Қазақ хандығының сыртқы саясаты ішкі бірлікті сақтау мен өз мемлекеттілігін нығайту үшін стратегиялық және дипломатиялық қадамдар жасауға бағытталды.

1. Моғолстанмен қарым-қатынастар: Қазақ хандығының құрылуында Моғолстанмен қарым-қатынастар маңызды орын алды. Жәнібек пен Керей хандар Моғолстанның әлсіреуі мен басқаруындағы территориялардың бөлінуін өз пайдасына шешуге тырысты.

2. Шайбани әулетімен күрес: XV ғасырдың аяғында Қазақ хандығының ең басты қарсыласы – Шайбани ұлысының әулеті болды. Моғолстан мен Шайбани әулетінің арасындағы күрес Қазақ хандығына өзінің территориясын қорғауға және өз шекарасын нығайтуға мүмкіндік берді. Қазақ хандары өздерінің саяси тәуелсіздігін сақтап қалу үшін Шайбани әулетімен күрескен болатын. Керей мен Жәнібек хандардың басты мақсаты – Әбілхайыр ханның билігінен бөлініп, өз автономиясын қамтамасыз ету болды.

3. Ресеймен алғашқы байланыстар: XV ғасырдың соңында Қазақ хандығы өзінің сыртқы саясатын кеңейту мақсатында Ресеймен дипломатиялық қатынастар орнатуға қызығушылық таныта бастады. Қазақ хандары Ресеймен сауда, әскери одақтар мен дипломатиялық келісімдер жасасу арқылы өздеріне қолайлы жағдай жасауға тырысты. Әсіресе, XVI ғасырда Қазақ хандығының өз шекараларын нығайту үшін Ресейдің ықпалын пайдалану мүмкіндігі зор болды.

4. Қытаймен қарым-қатынастар: Қазақ хандығының сыртқы саясатына Қытай империясының ықпалы да зор болды. Қазақ хандары Қытаймен сауда байланыстарын орнатуға мүдделі болды, себебі Қытайдың экономикасы мен мәдениетінің жоғары деңгейі қазақ хандығының өз территориясын дамыту мен байытуға мүмкіндік берді. Қытай империясымен дипломатиялық қарым-қатынастар қазақ хандығына халықаралық аренада бедел жинауға көмектесті.

Қазақ хандығының саяси құрылымы мен халықаралық қатынастары оның ұзақмерзімді тұрақтылығы мен дамуына ықпал етті. Хандықтың саяси құрылымында хандар мен билердің билігі, дәстүрлі құқықтық жүйе, әлеуметтік жіктелудің қалыптасуы сияқты маңызды элементтер болды.

Қазақ хандығының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік-экономикалық факторлар. Қазақ хандығының құрылуы тек саяси жағдайларға ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік және экономикалық факторларға да тікелей байланысты болды. Қазақ хандығының құрылу кезеңінде, әсіресе XV ғасырда, халықтың әлеуметтік құрылымы, экономикасының ерекшеліктері мен табиғи ресурстарды пайдалану тәсілдері мемлекеттің қалыптасуы мен дамуындағы негізгі факторларға айналды. Осы факторлар өзара байланысты болып, бір-бірін толықтай қоршап, хандығының саяси және мәдени дамуына ықпал етті.

1. Көшпелі қоғамның әлеуметтік құрылымы. Қазақ хандығының қалыптасуы кезінде қазақ қоғамы негізінен көшпелі құрылымда болды, бұл өз кезегінде әлеуметтік-экономикалық процестердің өзіне тән ерекшеліктерін анықтады.

1. Ру-тайпалық жүйе: Қазақ қоғамы үш жүзге бөлінген және әр жүздің өз ру-тайпалары болған. Бұл жүйе қоғамның әлеуметтік құрылымын ұйымдастыруда үлкен рөл атқарды.

2. Билік пен басқару жүйесі: Қазақ хандығында билік тек ханның қолында ғана емес, сонымен қатар билер мен ақсақалдардың да шешуші рөлі болды. Билер мен ақсақалдар халықтың әлеуметтік жағдайына, әдет-ғұрыптарына сай әділ шешімдер шығару арқылы қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз етті.

2. Көшпелі шаруашылық және экономика. Қазақ хандығының қалыптасуы кезеңінде көшпелі шаруашылық негізгі экономикалық жүйе болды. Мал шаруашылығы экономиканың басты саласы ретінде хандардың әскерін қамтамасыз етіп, қоғамның азық-түлік қажеттілігін өтеді. Сонымен қатар, көшпелі өмір салтының өзіндік ерекшеліктері қоғамның әлеуметтік құрылымын, мәдениетін және саясатты қалыптастыруда маңызды орын алды.

1. Мал шаруашылығы: Көшпелі мал шаруашылығы қазақ қоғамының негізгі тіршілік көздерінің бірі болды. Ұсақ және ірі қара, жылқы мен қой шаруашылығы қазақ халқының тұрмысында маңызды рөл атқарды. Мал шаруашылығының нәтижесінде елдің экономикасы қалыптасып, халықтың әл-ауқаты көтерілді. Әсіресе, жылқы мен түйе өсіру әскери мақсаттарда қолданылды, себебі олар көшпелі әскердің негізгі құралдары болды.

2. Ұлы Жібек жолы мен сауда: Ұлы Жібек жолы арқылы Қазақстан аумағы батыс пен шығыс, Оңтүстік Азия мен Еуропа арасындағы сауда жолдарына маңызды байланысты қамтамасыз етті. Қазақ хандығының орналасқан аймағы сауда үшін өте тиімді болды. Бұл сауда жолдары арқылы түрлі тауарлар, атап айтқанда, жібек, асыл тас, қытай фарфоры, парсы кілемдері мен металл бұйымдары келген.

3. Қолөнер және ауыл шаруашылығы: Қазақ хандығының экономикалық дамуында қолөнер мен ауыл шаруашылығы да маңызды орын алды. Көшпелі тұрмысқа бейімделген қолөнершілер қазақ халқының мәдениетінің дамуына айтарлықтай үлес қосты.

3. Демографиялық факторлар. Қазақ хандығының қалыптасуы барысында демографиялық факторлар да маңызды рөл атқарды. Хандықтың құрылуы мен дамуы кезінде халықтың санының өсуі мен жаңа жерлерді игеру мәселесі айрықша мәнге ие болды.

1. Қоныс аударушылар мен миграция: XV ғасырда Қазақ хандығының құрылуы барысында Жетісу мен Сырдария өңірлеріне көптеген қазақ рулары мен тайпалары көшіп келді. Әбілхайыр хандықтарының ыдырауы мен Моғолстанның әлсіреуі нәтижесінде осы аймақтарға қоныс аударған халықтың саны артты. Бұл көшіп-қону, шаруашылықтың жаңа аумақтарда орын алуы хандықтың әлеуметтік және экономикалық тұрғыда нығаюына септігін тигізді.

2. Қазақтардың ішкі көші-қоны: Қазақ хандығының қалыптасуы барысында әртүрлі ру-тайпалар мен этникалық топтардың бірігуі байқалды. Осы бірігу үрдісі Қазақ хандығының ішкі құрылымын нығайтып, әлеуметтік бірлік пен келісімді қамтамасыз етті. Мұндай бірігу әскери күштердің артуына және ішкі саясаттың тұрақтануына ықпал етті.

4. Жер және табиғи ресурстар. Қазақ хандығының қалыптасуы мен дамуы үшін табиғи ресурстар мен жердің маңызы ерекше болды. Қазақтардың көшпелі өмір салты жер мен су ресурстарына тәуелді болды, ал жердің ауыл шаруашылығы мен мал шаруашылығына тиімділігі олардың экономикалық мүмкіндіктерін кеңейтті.

1. Жер және су ресурстары: Қазақ хандарының жер мәселесіне ерекше назар аударуы олардың территориясын кеңейту мен нығайтуда маңызды болды. Сырдария мен Жетісу алқаптары, сондай-ақ Қаратау мен Қызылқұм аймағы шаруашылыққа тиімді болғандықтан, бұл аймақтарда шаруашылықты дамытуға жағдай жасалды. Бұл жерлерде мал жайылымдары мен егін шаруашылығы үшін табиғи ресурстар жеткілікті еді.

2. Табиғи байлықтар: Қазақ жері табиғи байлықтарға бай болды, бұл да хандардың экономикалық тұрғыдан тәуелсіздігін сақтап, мемлекетті нығайтуға мүмкіндік берді. Тау-кен, мал шаруашылығы, су ресурстары мен табиғи жолдардың маңыздылығы Қазақ хандығының дамуында маңызды роль атқарды.

5. Сыртқы факторлар. Қазақ хандығының құрылуына сыртқы саяси факторлар да әсер етті. Әсіресе, Әбілхайыр ханның билігінің әлсіреуі, Моғолстанның саяси дағдарысы және Шайбани әулетінің тарапынан болып жатқан қауіптер Қазақ хандығының ішкі бірлігі мен әлеуметтік ұйымын күшейтуге мүмкіндік берді. Осы сыртқы жағдайлар Қазақ хандығының құрылуымен байланысты ішкі тұрақтылық пен әлеуметтік даму үшін қолайлы жағдай тудырды.

Қазақ хандығының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік-экономикалық факторлар оның тұрақтылығы мен дамуына айтарлықтай әсер етті. Әлеуметтік құрылымдағы ру-тайпалық одақтар, көшпелі шаруашылықтың негізі — мал шаруашылығы, қолөнер мен сауда, табиғи ресурстардың тиімді пайдалану және демографиялық өзгерістер сияқты факторлар хандыктің ішкі тұрақтылығы мен сыртқы саяси жағдайларға ықпал етіп, Қазақ хандығының құрылуын әрі қарай дамытты.

4. Қазақ хандығының тарихи маңызы және оның кейінгі кезеңдерге әсері. Қазақ хандығының құрылуы мен дамуының тарихы ұлттық мемлекеттіліктің негізін қалаушы оқиға болып табылады. Қазақ хандығының орны мен маңызын бірнеше негізгі аспектілер арқылы бағалауға болады.

1. Ұлттық мемлекеттіліктің негізін қалаушы кезең: Қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының тарихындағы алғашқы тәуелсіз мемлекет ретінде маңызды орын алды. Ол Орталық Азиядағы ең үлкен көшпелі мемлекеттердің бірін құрады.

2. Көшпелі мәдениет пен әлеуметтік құрылымның сақталуы: Қазақ хандығының тарихы көшпелі қоғамның өзіндік мәдениетінің дамуын көрсетеді. Қазақ хандарының билігі кезінде мал шаруашылығы, қолөнер, дәстүрлі құқықтық жүйе, көшпелі өмір салты сақталды. Қазақ хандығының құрылуы бұл мәдени ерекшеліктердің әрі қарай дамуына ықпал етті.

3. Территориялық тұтастық: Қазақ хандығының құрылуы барысында қазіргі Қазақстанның аумағында ұлттық территорияның негізі қаланды. Хандықтың шекаралары кеңейіп, қазіргі қазақ жерінің аймақтары біріктірілді.

Қорытынды

Қазақ хандығының тарихы қазақ халқының тәуелсіздік пен мемлекеттілік жолындағы алғашқы қадамдарын сипаттайтын маңызды кезең болып табылады. Хандықтың құрылуы мен оның кейінгі дамуы Қазақстанның ұлттық тұтастығын қалыптастырып, мәдени, әлеуметтік және саяси құрылымдарын бекітуге ықпал етті. Қазақ хандығының тарихи маңызы оның кейінгі ғасырлардағы тәуелсіздік үшін күрес пен ұлттық мемлекет құру жолындағы стратегиялар мен идеяларға негіз болды.

Қазақ хандығының ықпалының нәтижелері бүгінгі күнге дейін сақталып отыр. Қазақстанның тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде Қазақ хандығының тарихи тәжірибесі, мәдени мұрасы және мемлекеттілік ұғымы ұлттың ұлттық санасына негіз болды. Қазіргі Қазақстанның халықаралық қатынастарда өз орнын тапқанын және өз тәуелсіздігін сақтап отырғанын ескерсек, Қазақ хандығының тарихы қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуы мен дамуына айтарлықтай әсер еткенін байқауға болады.

Ұсыныстар:

1. Мектептер мен университеттерде Қазақ хандығының тарихын терең оқыту — бұл жас ұрпақты ұлттық тарихпен таныстырып, ұлттық сана-сезімін қалыптастыруға ықпал етеді.

2. Ғылыми зерттеулерді қолдау — қазақ хандығының әлеуметтік, экономикалық және саяси құрылымы бойынша жаңа зерттеулер жүргізу қажет, әсіресе археологиялық деректер мен жазба мұраларды зерттеу маңызды.

3. Қазақ хандығының мәдени мұрасын сақтау және насихаттау — тарихи ескерткіштер мен мәдени мұраларды қорғау және зерттеу арқылы еліміздің мәдени болмысын ұрпақтарға жеткізу.

4. Тарихи туризмді дамыту — Қазақ хандығының тарихи орындарын қалпына келтіріп, оларды туристік мақсатта пайдалану арқылы тарихты таныту.

5. Қазіргі құқықтық жүйеге қазақ хандығының заңдары мен құқықтық тәжірибесін енгізу — «Жеті жарғы» сияқты дәстүрлі заңдар мен құқықтық нормаларды зерттеп, бүгінгі құқықтық жүйеде қолдану мүмкіндіктерін қарастыру.

6. Қазақ хандығының сыртқы саясат тәжірибесін зерттеу — хандықтың дипломатиялық байланыстарын қазіргі Қазақстанның халықаралық қатынастарына бағыттауға ықпал ету.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қанахин, М. – Қазақ хандығының тарихы (2015). Қазақ хандығының құрылуы мен даму кезеңдері, саяси және әлеуметтік құрылымы туралы зерттеу.

2. Мухамедиев, Б. – Қазақ хандығының сыртқы саясаты (2012). Хандықтың дипломатиялық қатынастары мен сыртқы саясатындағы маңызды кезеңдер.

3. Алтаев, Б. – Қазақ халқының мемлекеттілік тарихы (2016). Қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу тарихы, соның ішінде Қазақ хандығының құрылуы.

4. Нұрмұхамедұлы, Ә. – Қазақ хандығының мәдени мұрасы (2018). Хандықтың мәдени және әдеби мұрасы, оның ұлттық санаға әсері.

5. Рыскелдиев, С. – Қазақ хандығының әлеуметтік-экономикалық құрылымы (2017). Экономикалық жүйе, мал шаруашылығы мен сауданың дамуы.

6. Захарова, Л. – Қазақ хандығының сыртқы саясаты және халықаралық қатынастары (2014). Хандықтың халықаралық қатынастарын және көршілес елдермен байланыстарын зерттеу.

7. Ақытжан, А. – Қазақ хандығының заңдары мен құқықтық жүйесі (2019). "Жеті жарғы" және хандықтың құқықтық жүйесі.

8. Әуезов, М. – Қазақтың тарихи жырлары мен эпосы (1960). Қазақ хандығы кезеңіндегі ауыз әдебиетінің маңызы.

9. Сейітов, С. – Қазақ хандығының әскери құрылымы (2013). Хандықтың әскери ұйымы мен құрылымын зерттеу.

10. Кемеңгеров, Б. – Қазақ хандығының қоғамдық қатынастары (2014). Қазақ хандығы кезеңіндегі әлеуметтік құрылым мен қоғамдық жүйе.

Пікір

Қазақ хандығының құрылуы мен оның тарихи маңызы – бүгінгі Қазақстанның мемлекет қалыптастыру жолындағы шешуші кезеңдердің бірі. Қазақ хандығының құрылуы, оның ішкі және сыртқы саяси, әлеуметтік, экономикалық жүйелерін зерттеу арқылы біз ұлттық мемлекеттіліктің бастауын, сондай-ақ тарихи мұраның қазіргі қоғамға қалай ықпал етіп отырғанын терең түсінуге мүмкіндік аламыз. Бұл ғылыми жоба Қазақ хандығының құрылуының тарихи процесін және оның қазіргі Қазақстанның тәуелсіздігі мен дамуындағы рөлін толықтай қарастырады.

Жоба барысында Қазақ хандығының ішкі құрылымындағы маңызды аспектілер – рулар мен тайпалардың қарым-қатынасы, көшпелі қоғамның әлеуметтік ұйымдасуы, экономикасы мен заң жүйесі кеңінен талданған. Сондай-ақ, хандықтың сыртқы саясаты мен халықаралық қатынастары да зерттеліп, оның көршілес мемлекеттермен болған байланыстары мен дипломатиялық тәжірибесі қазіргі Қазақстанның сыртқы саясатына қалай әсер ететіндігі көрсетілген. Бұл ғылыми зерттеу Қазақ хандығының халықаралық аренадағы орны мен тарихи құндылықтарын қазіргі заманмен байланыстыра отырып, бізге көптеген пайдалы тұжырымдар мен ұсыныстар ұсынады.

Қорытындылай келе, бұл жоба Қазақ хандығының құрылу тарихы мен оның қазіргі Қазақстанның дамуындағы маңызын зерттей отырып, қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу процесі мен мәдени мұрасының маңызын ашып көрсетті. Зерттеу нәтижелері бүгінгі күндегі қоғамдық-экономикалық, саяси және мәдени мәселелерді шешуде тарихи тәжірибені тиімді пайдалану жолдарын көрсетеді. Қазақ хандығының тарихы мен оның мұраларын зерттеу ұлттық бірлікті нығайтуға, тәуелсіздікті терең түсінуге және қазіргі Қазақстанның болашақ дамуын айқындауға үлкен ықпал етеді.

Жетекші: