Қазақстан тарихы пәнінен «Қазақ хандығының құрылуы - тарихи үдерістердің заңды нәтижесі» атты ашық сабақ

Жоспары:

І. Ұйымдастыру кезеңі (5 мин)

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру (15 мин)

Қазақстан территориясындағы ерте мемлекеттердің саяси құрылымы. Шыңғысхан империясы және оның мұрагерлері

1. Шыңғыс ханның Моңғол тайпаларын біріктіруі.

2. Моңғолдар Қазақстан аумағында.

3. Моңғол империясының мемлекеттік құрылысы.

4. Моңғол империясындағы тақ мұрагерлігі тәртібі.

1-тапсырма: «Семантикалық карта»

2-тапсырма: «Викторина әдісі»

3- тапсырма: Көрініс «Отырар дастаны»

ІІІ. Жаңа сабақ (25 мин)

Жоспары

1. «Ақ Орда» ұғымы.

2. Әбілхайыр хандығы.

3. Моғолстан.

4. Қазақ хандығының құрылу себептері.

5. Жәнібек пен Керейдің Жетісуға көшуі.Қазақ хандығының құрылуы.

ІV. Бекіту (30 мин)

1-тапсырма: «Сөз құрастыру» әдісі.

2-тапсырма: «Ой қозғау» әдісі

3-тапсырма: «Кубизм» әдісі.

4-тапсырма: «Математикалық ойын» әдісі

5-тапсырма: «Жұмбақ жәшік» Сергіту сәті

6-тапсырма : Кері байланыс «СМС әдісі»

Пәні: Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: Қазақ хандығының құрылуы – тарихи үдерістердің заңды нәтижесі.

Сабақтың мақсаты: Қазақ хандығы құрылуының алғы шарттары , себептері туралы білу .

Міндеттері (бағалау критерийлері) Қазақ хандығының құрылуының алғы шарттарын талдау.

Күтілетін нәтижелер:

А.Алғашқы мемлекеттердің Қазақ хандығын құрудағы рөлімен танысу. 

Б. Қазақ хандығының құрылу себептерін танып білу.

В. Алған білімін іс жүзінде қолдана білуге, ұжымдасып жұмыс істеуге, салауатты өмір сүруге тәрбиелеу.

Сабақ көрнекілігі: Интерактивті тақта, плакат,кесте.

Сабақ түрі: аралас сабақ.

Пән аралық байланыс: Математика, география

Сабақтың әдіс- тәсілдері: баяндау, түсіндіру, сын тұрғысынан ойлау.

Сабақ барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі (5 мин.)

Оқушылармен сәлемдесу, түгендеу, оқу құралдарын тексеру;

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру (15 мин)

Қазақстан территориясындағы ерте мемлекеттердің саяси құрылымы. Шыңғысхан империясы және оның мұрагерлері

1.Шыңғыс ханның Моңғол тайпаларын біріктіруі.

2.Моңғолдар Қазақстан аумағында.

3.Моңғол империясының мемлекеттік құрылысы.

4.Моңғол империясындағы тақ мұрагерлігі тәртібі.

1-тапсырма. ««Семантикалық карта»» әдісі. Тақтада карта қойылады.Әр оқушы таңдап, ішіндегі сұраққа жауап береді.

Семантикалық карта

2-тапсырма: «Викторина» әдісі

1. Қазақстан мен Орта Азияны қай жылы жаулап алды?

Жауабы: 1219-1221ж

2. Мемлекеттің басты заңы?

Жауабы: Жасақ

3. 1211 ж қандай мемлекетке жорық жасады?

Жауабы: Қытайға

4. Шыңғысхан өз империясын қанша түмен әкімшілік билікке бөлді?

Жауабы: 65

5. Қай жылы Онон өзені бойында Ұлы құрылтай жиналысы болды?

Жауабы: 1206ж

6. Шынғысханды қорғайтын жасау қалай аталған?

Жауабы: Батыр

7. 1206 ж монғолдар құрылтайында болған оқиға?

Жауабы: Темучин хан болып сайланды.

3- тапсырма: Көрініс «Отырар дастаны»

Студенттер Шыңғыс ханның, Қайыр ханның, Қария, Сатқын рөльдерін сомдайды.

ІІІ. Жаңа сабақ (25 мин)

Жоспары

1. «Ақ Орда» ұғымы.

2. Әбілхайыр хандығы.

3. Моғолстан.

4. Қазақ хандығының құрылу себептері.

5. Жәнібек пен Керейдің Жетісуға көшуі. Қазақ хандығының құрылуы.

«Ақ Орда» ұғымы. Жошы ұлысының шығыс бөлігінде Орда Ежен ұрпақтарының ұлысы бөлектене бастағаны айтылды. Осы Орда Ежен ұлысы Ақ Орда деп аталды.

«Ақ Орда» ұғымы. Ұлы Даланың батыс бөлігін жаулап алғаннан кейін, Бату Еділ жағалауына қоныс аударды. Жайық өзені Орда Ежен мен Бату ұлыстарының арасындағы шегараға айналды. Батыс Қазақстанда Батудың кіші інісі Шайбан қалып, ол шайбанилердің жеке ұлысыныңы негізін қалады. Бұл қоныс Көк Орда деп аталды. ХІV ғасырдың екінші жартысында шайбанилер Алтын Ордадағы билікті басып алып, оған өз ұлысының атын (Көк Орда) берді. Дереккөздерде бірқатар шатасуларды туындатты. 1370 жылдарының қарсаңында олардың бұрынғы ұлысы Орда Ежен ұрпағы Орыс ханның Ақ Ордасына қосылды.

Ақ Орда Жошы ұлысының шығыс қанаты ретінде. Алтынордалық билеушілер алғашында Ақ Орданың істеріне араласқан жоқ. Ол іс жүзінде тәуелсіз болды.

Орыс хан тұсында Ақ Орда күшейіп, Жошы әулетінің сол қанаты тиесілі барлық жерді біріктірді. Ол Ақ Ордаға Сырдария бойындағы қалаларды, әсіресе астаналық қала Сығанақты қайтарды.

Кейін ол шайбанилердің бұрынғы Көк Ордасын – Батыс Қазақстанды қосып алды. 1375-1376 жылдары Орыс хан алтынордалық Сарайшық, Қажы-Тархан мен Сарай қалаларын басып алды және ол жерде өз ақшасын шығара бастады

Орыс ханның өлімінен кейін Тоқтамыс бүкіл Жошы ұлысын өз қол астына біріктірді. Орыс ханның ұрпақтары Ақ Ордадағы өз билігін қалпына келтіру үшін күресе бастады. Далалық тайпалардың бір бөлігі оларды, екінші бөлігі Тоқтамысты, кейін шайбанилерді қолдады. Орыс ханның ұрпағы Бараққа Шығыс Дешті Қыпшақты бес-алты жылға біріктірудің сәті түсті. Бірақ 1428 жылы оның өлімінен кейін Ақ Орда ыдырап кетті. Оның көп бөлігіне шайбанилік Әбілқайыр хан өз билігін жүргізді.

2.Әбілхайыр хандығы. 3.Әбілхайыр хан сайланған кезде, жасы бар-жоғы он жетіде еді. Оның көптеген далалық тайпалардың басшылары қолдады. Алайда даладағы өзара соғыстар ол билік жүргізген барлық қырық жылдың ішінде де тоқтаған жоқ және Дешті Қыптақтың аумағы бытыраңқы болып қала берді. Әбілхайыр ханға билік үшін басқа шайбанилермен және Жошы ұрпақтарымен күресуге тура келді. Оңтүстік аймақтарды бағындыру одан да көп күш-жігер жұмсауды талап етті.

Орыс ханның ұрпақтары Жәнібек және Керей сұлтандар орналасқан Ақ Орданың оңтүстік бөлігінде Әбілқайыр хан жиырма жыл бойы алға жылжи алмады. Олар осы аумақ билігін Барақтан мұрагерлікке алған еді және Әбілқайырмен күресте Сырдария бойындағы билеушілердің одақтастары болды. Әбілқайыр ханның оңтүстікке қарай жылжуы Жәнібек пен Керейдің және Қаратау ауданында көшіп-қонып жүрген олардың қол астындағы тайпалардың мүдделеріне қайшы келді.

Әбілхайыр хандығының мемлекеттік аумағы. Әбілхайыр қырық жыл билік еткен кезеңде Шығыс Дешті Қыпшақ өзгерістерге ұшырады. Билігінің соңына қарай Батыс Сібірдің оңтүстігінен Сырдария оң жағалауы мен Қаратаудың етегіне дейінгі жерді Сығанақ, Үзгенд, Ақ Қорған, Созақ қалаларымен бірге ұстасып тұрды. Сондай-ақ Жайықтан Ертіске және Балқаштың солтүстік жағалауына дейінгі жерлер, яғни өзбек-қазақтардың этникалық аумағы оған қарасты болды. Әбілқайыр хан мемлекетін кейде Өзбек ұлысы, Әбілқайыр ұлысы немесе Көшпелі өзбектер мемлекеті деп те атайды. Әбілқайыр хандығы атауы неғұрлым дұрыстауы саналады, өйткені «өзбек» ұғымы далалық тайпаларға қатысты әлі де болса этникалық ұғым бола қойған жоқ еді.

1456-1457 жылдары ойраттардан жеңіліске ұшыраған Әбілқайыр Дешті Қыпшаққа кетуге мәжбүр болды. 1468 жылы Әбілқайыр хан қайтыс болды. Қазақ хандағының құрылуымен Шығыс Дешті Қыпшақта шайбанилердің билік жүргізуі тоқтады.

3.Моғолстан. Моғолстан – ХІV ғасырдың ортасында Шағатай ұлысының шығыс бөлігінде құрылған мемлекет. Моғолтан құрамына Жетісу, Қырғызстан мен Шығыс Түркістан (Қашқария) аумағы енді. Мемлекеттің негізін дулат тайпасы иеленген МАЙЛАЙ-Сүбе аумағы құрады. 1347 жылы дулаттардың әмірі Полатшы шағатайлық Тоғлұқ Темірді таққа отырғызған соң, ол жаңа әулеттің негізін қалады. Моғолстанда көшпелі тұрмыс сақталды. Бұл жерге отаршылдыққа көшкісі келмеген көптеген тайпалар көшіп келді. Бұл тайпалардың елеулі бөлігі кеіннен Ұлы жүз қазақтардың, сондай-ақ қырғыздар мен ұйғырлардың құрамына кірді.

Моғолстанның саяси тарихы соғыстар мен өзара қырқыстарға толы болды. Мысалы, 1370-1380 жылдары Моғолстан әмір Темірдің шабуылына ұшырады. Моғолстанның басты сыртқы жауы одан солтүстікке және Әбілқайыр хандығынан шығысқа қарай өз мемлекетін құрған батыс моңғолдық көшпелілер – ойраттар (жоңғарлар) болды. 1452-1457 жылдары, Есен Бұға хан билігі кезінде, ойраттар Моғолстан мен Сырдария бойындағы қалаларға шапқыншылық жасады. Сондай-ақ олар Әбілқайыр ханды Сығанақ түбінде жеңіліске ұшыратты. 1462 жылы Моғолстан Шығыс және Батыс Моғолстанға бөлініп кетті.

ІV. Бекіту (30 мин)

1-тапсырма: «Сөз құрастыру» әдісі.

Тақтада тақырыпқа байланысты сөздер жасырынады, берілген әріптерден сөз құрастыру керек.

Жауабы:

1 Моғолстан

2. Әбілхайыр

3. Ақ Орда

4. Керей

5. Жәнібек

6. Көк Орда

7. Қазақ хандығы

2-тапсырма: «Ой қозғау» әдісі.

Тақтада сұрақтар жасырылады.Әр оқушы таңдап, ішіндегі сұраққа жауап береді.

1. Қазақ хандығы қашан құрылды?

Жауабы: 1465ж.

2 Этногенез ұғымы?

Жауабы: Халықтың құрылу үрдісі

3.Қазақ хандығының негізін қалаған хандар?

Жауабы: Керей Жәнібек

4 Әбілхайыр хандығы кімдерден жеңіліс тапты?

Жауабы: Ойрат

5 Қазақ сөзінің мағынасы?

Еркін, ерікті

3-тапсырма. «Кубизм әдісі»

Кубтың қырларына сұрақтар жасырылады, оқушылар таңдап жауап береді

1 Қазақ мемлекеттілігін қалыптастыруға басты қандай себептер болды?

Жауабы: Халықты біріктіру

2 Хандық халқының этникалық құрамы қандай ру тайпалардан құралды?

Жауабы:

3 Хандық қай жылы құрылды?

Жауабы: 1465ж

4 Керей мен Жәнібектің Жетісуға қарай көшудегі мақсаттары неде болды?

Жауабы:

5 Халықтың этникалық құрамын зерттейтін ғылым саласы?

Жауабы: Этногенез.

6 Қазақ хандығының ең соңғы ханы?

Жауабы: Кенесары.

4-тапсырма. «Математикалық ойын» әдісі.

Тақтаға математикалық есептер беріледі, әр есептің жауабы тарихи дата болып есептеледі, оқушылар сол тарихи датада қандай оқиға болғанын баяндайды.

2014+2015-2572= 1457 жыл (Әбілқайыр ханның ойраттардан жеңілуі)

552+1206 — 293=1465 жыл (Қозыбасыда Қазақ хандығы құрылды)

603*7-2756=1456 жыл (Дайырқожа би Қобланды батырдың қолынан қаза тапты)

704+145+609=1458 жыл (Керей сұлтан хан сайланды)

46*16+738=1474 жыл (Керей хан қайтыс болды)

5-тапсырма. Сергіту сәті «Жұмбақ жәшік».

Оқушыларға жұмбақ жасырылады, шешімін қағаз бетіне сурет етіп бейнелеу керек

1 Сырты жасыл қатты іші қызыл тәтті (Қарбыз)

2 Бес қаруы белінде самғайды көгімде (Бүркіт)

3 Қабат қабат қаттама, ақылың болса аттама (Кітап)

4 Қыста киімін тастайды, көктемде киіне бастайды (Ағаш)

5 Қалың киім ұнатады, шешіндірсең жылатады (Пияз)

6-тапсырма. Кері байланыс «СМС әдісі»

Студенттер қағаз телефон бетіне сабақтан алған әсерлерін жазады.

V. Бағалау (3 мин)

VІ. Үйге тапсырма беру: (1 мин)

VІІ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі (1 мин)

1. Ж.О.Артықбаев. Қазақстан тарихы: ғылыми-танымдық басылым. - А: Атамұра, 2013

2. Б.Аяған. Қазақстанның қазіргі заман тарихы (1991-2014): Ғылыми-танымдық басылым. -А.: Атамұра, 2014

3. Б.А.Боранбаева .Орта ғасырлар тарихы (V ғасырдың ІІ жартысы –XVII ғ.ортасы) Астана: Фолиант, 2013

4. З.А.Джандосова. Қазақстан тарихы. 10 - сыныпқа арналған оқулық.- Алматы: Мектеп,2019//http://expert.mektep.kz/ru/shop/126439-10_klass/126440-azastan_tarihy_10/1

5. З.А.Джандосова. Қазақстан тарихы. 11- сыныпқа арналған оқулық. - Алматы: Мектеп, 2019

6. Е.С.Қуандық. XIV – XX ғасырлар аралығындағы Қазақ елінің тарихы бойынша лекциялар. -А:Дәуір, 2015

7. Ә.Толеубаев, Ж.Қасымбаева, М.Қойгелдиев. Қазақстан тарихы. -А, 2014