Қазақ күресінің адам ағзасына пайдасы

Батыс Қазақстан инновациялық-технологиялық университеті

«Дене мәдениеті және информатика» кафедрасы

Өзіндік жұмыс

Тақырыбы:Қазақ күресінің адам ағзасына пайдасы

Орындаған: «Дене шынықтыру және спорт»

білім беру бағдарламасының

3 курс студенті

Каримов Нұртай Айболатұлы

Тексерген: PhD, қауымдастырылған профессоры Мендигалиева А.С

Орал-2024 жыл

ЖОСПАР

I.Кіріспе.....................................................................................................................3

II.Негізгі бөлім

1. Қазақ күресі туралы түсінік......................................................................4

2. Қазақ күресінің Қазақстандағы дамуы...................................................7

3. Қазақ күресінің техникасы.........................................................................8

4. Әлемдегі,Қазақстандағы қазақ күресшілері...........................................9

5.Қазақ күресінің адам ағзасына пайдасы...................................................10

III.Қорытынды ...................................................................................................12

Пайдаланылған әдебиеттер ...............................................................................13

КІРІСПЕ

Қазақ күресі — қазақтың ұлттық күресі. Қазақ күресі қазақтардың ең көне спорт түрлерінің бірі. Қазіргі Қазақстанда бұл жекпе-жек өнер үлкен сұранысқа ие, ал қазақ күресі бойынша жарыстар мерекелер мен салтанаттарда жүргізіледі. 1938 жылдан бері республикалық жарыстар бағдарламасына кіреді. 2016 жылы ЮНЕСКО, толеранттылық, ізгі ниет және ынтымақтастыққа принциптеріне негізделген қауымдарды арасындағы қатынастарды нығайтуға әсерін атап өте отырып, қазақша күресті адамзаттың материалдық емес мәдени мұрасының репрезентативтік тізіміне енгізді[1].

Қазақ күресін жекпе-жектің ең танымал түрлері бойынша өткізілетін WCG бағдарламасына енгізу туралы шешімді Халықаралық спорт федерациялары, халықаралық спорт федерацияларының жаһандық қауымдастығының (GAISF) мүшелері қабылдаған болатын. GAISF – тәуелсіз халықаралық спорт федерацияларын және бүкіл әлем бойынша спортты дамытуға бағытталған басқа да халықаралық ұйымдардың басын біріктіретін ұйым. Қазіргі уақытта GAISF жүзден астам халықаралық ұйыммен тығыз қарым-қатынас орнатып, тиімді жұмыс істейді. Бүгінгі таңда WCG GAISF қолдауының арқасында элиталық спорт пен жергілікті қауымдастықтар арасында алтын көпір орнатып, жастарды жекпе-жек спорт түрлерімен айналысуға ынталандыру жұмыстарына басымдық береді.

II.Негізгі бөлім

1.Қазақ күресі туралы түсінік

Қазақ күресінің даму тарихы қазақ халқының тамыры тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке тойлар спорттың осы түрінің сайысынсыз өткен емес. Күші басым түсіп, жеңіске жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған. Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.

1-сурет.Қажымұқан

Қазақ күресі бойынша бірінші ірі жарыс 1938 жылы ауыл шаруашылығы аймақтары арасындағы спартакиада аясында өткен. Сол сәттен бастап жарыс дәстүрлі түрде республика қалаларында тұрақты өткізіліп келді. Ірі халықаралық турнирлер 1952 және 1975 жылдары Азия аймағы спортшыларының қатысуымен өткізілді. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің жанындағы Дене тәрбиесі және спорт комитеті алқасының шешімімен 1972 жылы қазақ күресінен тұңғыш рет 12 балуан «Қазақ КСР-інің спорт шебері» атағына ие болды. Ұлттық күрестің дамуы Қазақстан егемендік алғаннан кейін жаңа серпін алды. 1991 жылдан бастап республикалық чемпионаттар мен біріншіліктер жыл сайын өткізілетін болды.

2004 жылы Қазақтардың Берлиндегі Бүкіләлемдік Құрылтайында конференция өтіп, сонда қазақ күресі бойынша халықаралық федерация құрылды. Федерацияның президенті — Түкиев Серік Адамұлы.[2]

2005 жылы Ресейде (Алтай өлкесі) «Қазақша күрес» күресі бойынша І Азия Чемпионаты өтті. 2005 жылы қарашада Астанада ҚР Президентінің жүлдесіне «Қазақша күрес» күресі бойынша ірі халықаралық турнир болды. Оған әлемнің 25 елінен 100-ден аса спортшы қатысты. Олардың қатарында Германия, Түркия, Голландия, Франция және басқалары бар. Биылғы жылдың шілдесінде Монғолияда қазақ күресі бойынша ІІ Азия Чемпионаты өтті.^[2] 2011 жылы тамызда қазақша күрестен Қазақстан біріншілігі болып өтті.

2010 жылы Астана қаласында өткен үшінші Әлем чемпионатына ФИЛА (UWW) президенті Рафаель Мартинетти арнайы келіп Дүниежүзілік Қазақ күресі федерациясын ФИЛА мүшелігіне қабылдау туралы құжатқа қол қойды. Бұл ұлттық күресіміздің тарихындағы ең бір маңызды сәттің бірі.

Жалпы алғанда 2004-2023 жылдары аралығында қазақ күресінен Қазақстанда, Иранда, Бразилияда, Оңтүстік Африкада және тағы басқа елдерде 10 Әлем чемпионаты, 12 Азия чемпионаты, 6 Әлем кубогы, 6 Еуропа біріншілігі ұйымдастырылды.

Бұл ойын адамның денесін ширатып, бұлшық еттерді қатайтады, төзімділікке, батылдылыққа, ептілікке, керек кезінде тез ойланып, әдіс таба білуге машықтандырады. Қазақ күрес күш жетілдіретін спорт. Қазақ күресінде адам өзін еркін ұстап, өз бойындағы күшін, әдісін түгел пайдалана алады, мұнда шалу, жата тастау, арқалай тастау, қол байлап күресу, салмақпен басу, тіресу, ашадан алу, аяқтың басымен іліп тастау, жамбасқа алып иіре лақтыру, белінен қысып, тірсектен шалу сияқты әдістердің бәрін де қолдануға болады.

Балуандар кілем үстінде; арнаулы жазық жерде, тегістегі қар үстінде белдесіп күресе береді. Ойынның ережесі бойынша қимыл үстінде адамға зақым келтіре күш жұмсауға, дөрекілік жасауға болмайды. Күрес бір жақтың талассыз жығылуымен және жауырыны жерге тигізілуімен аяқталады.

Күресетін балуандар жаңадан енгізілген ереже бойынша жасына қарай 3 топқа, ал салмағына қарай 8 категорияға бөлінеді. Күрес мерзімі ересектер үшін 10 минут, жас өспірімдер үшін 5 минут. Кейде жығылған адамды басып жатып, жауырынын жерге тигізу шарт емес. Бұл күрестің басты шарты — күшін, әдісін асырып, талассыз жығу. Кейде жыққан адам жығылған адамның басынан аттап «күш алу» деген байырғы жеңіс белгісі жасалады.

Қазақ күресі аудандың, облыстық, республикалық спартакиадалардың программаларына кіргізілген, спорттық командалары бар ресми түрде жұрт таныган өнер.^[3]

Бұрын қазақ күресінде жас, салмақ шектеулері ескеріле бермейтін. Қазіргі уақытта осы спорт түрінде бірыңғай спорт киімі – берен және күрес жүргізу техникасына қатысты белгіленген белгілі бір ережелер бар. Қазақ күресінен балуанның киімі самбошы киімімен біршама ұқсас. Самбодан айырмашылығы, қазақша күресте шапан қысқа жең, иықтарында шағын жапсырмалары бар (ұстасу үшін). Кеудеше аса берік материалдан тігіледі.[2]

Белден және белден жоғары кез келген ұстасуға рұқсат етіледі. Ұстасудың мақсаты — қарсыласының жауырынына тастау.

2.Қазақ күресінің Қазақстандағы дамуы

Қазіргі уақытта еліміздің барлық облыстары мен республикалық маңызы бар қалаларда «Qazaq kuresi» Ассоциациясының тікелей жетекшілігімен жұмыс істейтін өңірлік федерациялар құрылған. Ал халықаралық аренада әлемнің 40-тан астам елінде қазақ күресінің федерациялары жұмыс істейді.

Бүгінгі таңда төл күресті ел ішінде және шетелді дамыту және жарыстарды өткізу жұмыстары «Qazaq kuresi» Ассоциациясына жүктелген. Бұған дейін елімізде қазақ күресін дамытумен Халықаралық Qazaq kuresi федерациясы, Дүниежүзілік қазақ күресі федерациясы және Республикалық қазақ күресі федерациясы айналысып келген болатын. 2022 жылдың 29 ақпанында Астана қаласындағы Назарбаев Университетінде үш федерацияның бірлескен Конгресі өтіп, сала мамандарының қолдауымен Qazaq kuresi Ассоциациясы құрылды. Ассоциацияның мақсаты – қазақ күресін республикалық және халықаралық аренада дамыту, оны олимпиадалық спорт түрлері бағдарламасына енгізу үшін тиісті қадамдар жасау және кешенді шараларды ұйымдастыру.[2]

2022 жылы Біріккен Күрес әлемі (UWW) халықаралық ұйымы төл күресімізді дамытуда біршама еңбек сіңірген Qazaq Kuresi Ассоциациясын мүшелікке қабылдады.

2023 жыл қазақ күресі үшін тарихи жыл болғанын атап айтқан жөн. Төл күресіміз алғаш рет Дүниежүзілік жекпе-жек ойындарының (World Combat Games) бағдарламасына енді. Бұл маңызды оқиға Сауд Арабиясы Корольдігінің астанасы – Эр-Риядта болды.[4]

"Қазақстан барысы", "Еуразия барысы", "Әлем барысы"

2012 жылдан бастап Қазақстанда жыл сайын қазақ күресінен "Қазақстан барысы" республикалық турнирі өтеді. Бұл осы ұлттық спорт түрін дамыту үшін өткізіледі. Турнир Тараз қаласында өтеді. Турнирге барша Қазақстаннан спортшылар қатысады. Ережеге сәйкес, балуандар абсолюттік салмақ дәрежесінде өнер көрсетеді. Сонымен қатар Тараз қаласында "Еуразия барысы" халықаралық турнирі өтеді. Мұнда Еуропа мен Азиядан балуандар қатысады. Тұрақты қатысушылары Иран, Моңғолия, Ресей, Польша, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Украина, Қытай және Қазақстан балуандары.

Ал 2014 жылы Павлодарда алғаш рет қазақша күрестен "Әлем барысы" әлемдік турнирі өтті. Жарысқа спортшылар әлемнің түкпір-түкпірінен қатысады.[3]

3.Қазақ күресінің техникасы

Шалып лақтыру — техникалық арсеналында жетекші орындардың бірін алады.Оның алдыңғы, артқы және бүйір шалу сияқты түрлері бар.Әдіс бір аяқтың астына да екі аяқтың астына да орындалады.Шабуылдаушы балуан қарсыласын өз қойған аяғын арқылы арқасына лақтырады.

2-cурет Шалып лақтыру әдісі

Қағып лақтыру — алдыңғы, артқы, бүйір және іштен қағып лақтыру деп бөлінеді.

3-сурет Қағып лақтыру әдісі

Иліп лақтыру — самбо терминологиясында бұл — сирақтың ілмектері.

4-сурет Иліп лақтыру әдісі

Лақтыра жығу — бұл лақтыру кезінде, аяқ (аяқ) қарсыластың алдынан немесе аяқтың артқы бөлігі ішінен кіру арқылы лақтыру

5-сурет Лақтыра жығу әдісі

Арқадан асырып лақтыру — бұрыла лақтыру. Самбо терминологиясында — арқа арқылы лақтыру. Қарсыласына арқасымен бұрылу есебінен - кейін иіліп не лақтырған жағына алға қарай жығылып орындалады.

6-сурет.Арқадан асырып лақтыру әдісі

Еңкейіп лақтыру — еңкейіп лақтыру. Күшті балуанның физикалық күші үшін тәсілдер. Көбінесе қарсы әдіс ретінде қолданылады, сол мезетте қарсыласының иық арқылы балуанның белін басып алуға тырысқан кезде орындалады. Осы сәтте лақтыруды жүргізетін балуан басты қимылдатып бұрын кенеттен дене тұрқын, аяқтағы тізе буындарын түзетуі тиіс және қарсыласын өзіне қаратып, содан кейін денені алға күрт көлбеулетіп және тізені төмен тастап есебінен көтеру керек.

7-сурет. Еңкейіп лақтыру әдісі

Көтермелеп лақтыру — үстіне отырғыза лақтыру. Қазақ күресінде тарихы терең белгілі әдіс. Сыртынан және ішінен отырғызу арқылы әр түрлі тәсілдермен орындалады.

8-сурет. Көтермелеп лақтыру әдісі

Айналдырып лақтыру — шыр айналдыра лақтыру. Қатаң тәсілдер, қазақ күресінде ежелден белгілі. Күші көптер қарсыластарын иық деңгейіне, тіпті одан да жоғары бас деңгейіне көтереді, олардың айналдыра әр түрлі тәсілдер орындаған: оларды қойылған жамбас, арқа арқылы тастаған, немесе сыртынан іліп алу арқылы лақтырған. Бұл техниканы меңгерген балуаннан қарсыластары қорқатын. Кейбір физикалық әлсіз балуандар осындай лақтырудан кейін жарақаттар алған

9-сурет. Айналдырып лақтыру әдісі

Тонқалана асып домалай лақтыру — домалай лақтыру. Белден екеуі де ұстасқан кезінде жүргізіледі, шабуылдаушы лақтыруды орындай отырып, бір жағына қарсыласты ала отырып, қолдың күш-жігері арқасында оны өзіне қарай лақтырады және арқасымен ұстап қалады.

10-сурет Тонқалана асып домалай лақтыру әдісі

Кеудеден лақтыру — бүгіле лақтыру. Самбо терминологиясында — кеуде арқылы лақтыру.

11-сурет. Кеудеден лақтыру әдісі

Орап лақтыру — cамбода бұл ілмек тәсілдердің бір түрі.

12-сурет. Орап лақтыру әдісі

4.Әлемдегі,Қазақстандағы қазақ күресшілері

Білекті балуандар бақ сынаған бәсекеде Алматы қаласының балуандары командалық есеп бойынша алғашқы тұғырдан көрінді. Екінші орынды Шығыс Қазақстан облысы құрамасының балуандары еншілесе, үздік үштікті Оңтүстік Қазақстан облысының балуандары түйіндеді. 

Жекелеген сында жауырына жер иіскемеген 55 келі салмақта Марат Ниғматуллаев (Алматы қаласы) 

60 келіде Қуаныш Искаков (ШҚО)

 66 келіде Қасымхан Төленбай (Алматы қаласы) 

74 келіде Ғалымжан Әбдірахманов (Қызылорда облысы)

 82 келіде Ерсұлтан Мұзафаров (ОҚО) 

90 келіде Әділжан Ыстыбаев (ОҚО)

 100 келіде Александр Касачев (Алматы облысы) 

 +100 келіде Айбек Нұғымаров (ШҚО)

«Қазақстанбалуандары»санаттары

А

5.Қазақ күресінің адам ағзасына пайдасы

Дене шынықтырумен спорт, біліммен тәрбие беру саласының бір тармағы болып табылады. Дене шынықтырумен спорттың түпкі мақсаты-шәкірттерді белсенді өмір сүруге, еңбек сүйгіштікке, адамгершілікке, ерік-жігерін еркін билеуге, батылдыққа, тұрақты шешім қабылдауына тәрбиелеу. Осы спорт саласында ұлттық ойындардың алатын орны ерекше маңызды.

Халықтардың ұлттық ойындары алуан түрлі, сан қырлы, мазмұны бай, адам баласының сәбилік шағынан бастап, бүкіл өмірін тұтас қамтуға негізделіп жасалған. Бұл мемлекеттік тәрбие беру мекемелері мен халық жасаған, барлық мәдени іс- әрекеттерді өз бойына жинақтап, халыққа білім және тәрбие беру мәселесін шешудің құралы қызметін атқарады. Өйткені ұлт ойындары балалардың жас ерекшеліктеріне орайластырып жасалған. Баланың сәби шағынан бастап ер жетіп, азамат санатына қосылғанға дейінгі өмірін қамтып қана қоймайды, адамның бүкіл өмір бойғы жан серігіне айналады.[4]

Спорт тек денені дамыту және спорттық жетілу үшін үлкен мүмкіндік туғызып қоймайды, сонымен бірге спорттың өзіне тарту күші дене және психикалық күштердің көрінуіне жоғары талап, адамның

саналылығы мен рухани бейнесін жекелей бағытты тәрбиелеу үшін кең көлемдегі мүмкіндіктер туғызады. Тәрбиелік мақсатқа жетудің соңғы нәтижесі тек спорттың өзіне ғана емес, барлық тәрбие және даму жүйесінің әлеуметтік бағыттылығына да байланысты. Осындай бейнеде, спорттың тәрбиелік мүмкіндіктері өзінен - өзі шешілмейді, спорт аясында жинақталған, тәрбиелік бағытталған қатынастар жүйесі арқылы іске асырылады. Спорт әлеуметтік – педагогикалық жүйеге кіргендіктен дене тәрбиесінің ықпалды құралы болып табылады, ал спорттың күрес түрлерімен шұғылдану нәтижесінде еңбек және әскери қызметтің маңызды компонентіне айналады. Сол сияқты, қазақ күресінің ел спортын дамытудағы маңыздылығы орасан зор.

Қазақ күресі иммундық жүйенің жұмысын жақсартады.Дененің барлық бұлшық еттерін нығайтуға мүмкіндік береді. Қазақ күресі дененің жүрек-тамыр және тыныс алу,бронх-өкпе жүйелерінің жұмысын тиімді жақсартады,вестибулярлық аппаратты дамытады.Күрес сенімділікті,түйсікті,ерік-жігерді, сондай-ақ өзін-өзі басқару және жағдайды талдау қабілетін дамытуға көмектеседі.[4]

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақ күресінде әдістерді бағалауды жүйеге келтіруді қолға алу қажет.Қазақ күресінің бүгінгі таңдағы даму қарқынын арттырамыз десек,ауылдық,аудандық жерлерде қазақ күресімен айналысатын мектептердің,секцияларды қазақ күресінің киімімен,кілеммен қамтамасыз ету жергілікті және орталық билік органдарының назарын аудартып,тарту қажет.

Қазақ күресінің әсерлі,қызықты болуын арттыру және әскери,кәсіптік-қолданбалы жекпе-жек түрі ретінде қолдану аясын кеңейту мақсатында ережеге әдіс-айла жасаушы балуанға кілемде әдісті тоқтаусыз ары қарай жалғастырып,таза жеңіске жетуіне мүмкіндік беруді қарастыру,қазақ күресінің әсерлі болуын көтеріп,қолдагбалы кәсіптік маңыздылығын арттырады деп есептейміз.

Жарыстар барысында туындайтын дау-дамайлардың түсінпеушіліктердің орыналуын,қазақ күресі ережесі мен төрешілік жасауды жетілдіру қолға алу керектігін басты себебі деп қарау орынды.Қазақ күресі ережесін жетілдіруде дзюдо және монғол күрестеріндегі балуандарға қойылатын талаптарды ескеріп жетілдірк, қазақ күресінің әлемдік күрестер ішінде алға шығуына мүмкіндік арттырады деп тұжырым жасауға негіз бар,себебі осы күресті дамытушы елдер қазіргі уақыттағы спорттық күрес саласындағы жетекші орындарда.

Қазіргі таңда елімізде қазақ күресін әлемдік бәсекеге лайықты спорт түрі деңгейінде дамыту басты мақсатқа айналып отыр. Күш пен әдіс-тәсілдерді бір сөзбен айтқан да, күш болмаса әдіс-тәсілдің, әдіс-тәсіл болмаса күшті қолданудың бәрі бекер болғаны және жеңіске жетудің жүзеге асырылуы да мүмкін емес. Сондықтанда қазақ күресімен шұғылданбас бұрын маманжаттықтырушы шұғылдануға талап білдірушілердің денсаулық жағдайын медициналық тексеруден өткізуі тиіс. Жақсы балуан дайындап шығару үшін жанкештілікпен тер төгіп, тиянақты жаттығумен үздіксіз жаттығу жасау қажет.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қазақ энциклопедиясы, 5 том

2. Сағындықов Е. С. / Қазақтың ұлттық ойындары. — Алматы: «Рауан» баспасы, 1991 жыл

3. М.Қ.Қаратаев. Қазақ совет энцеклопедиясы. 4 том.

4. Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том