Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің шығу тарихы

Қазақ халқының мәдениеті — терең тамырлы, бай мазмұнды рухани және материалдық мұралардың жиынтығы. Сол мұралардың ішінде сәндік-қолданбалы өнер (қолөнер) ерекше орын алады. Бұл өнер түрі — халықтың тұрмысы мен өмір салтының, дүниетанымы мен эстетикалық көзқарасының көркем көрінісі. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырған шеберлік мектебі ғана емес, сонымен қатар ұлттық бірегейлікті сақтаудың басты құралдарының бірі. Осы мақалада қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің пайда болуы, қалыптасуы және тарихи даму кезеңдері қарастырылады.

Сәндік-қолданбалы өнер — адамның күнделікті тұрмысына қажетті бұйымдарды көркемдік элементтермен әрлеп жасау өнері. Бұл бұйымдар функционалдық қызметімен қатар, эстетикалық, символдық және мәдени мағынаға ие. Қазақ халқы үшін бұл өнер түрі тек сұлулықты көру сезімін емес, сонымен бірге қоршаған ортаға, табиғатқа, рухани дүниеге деген қатынасын бейнелейтін көркем тіл болды.

Сәндік-қолданбалы өнер халықтың таным-түсінігімен, салт-дәстүрімен, өмір салтымен тығыз байланысты. Әсіресе көшпелі тұрмыста бұл өнердің маңызы ерекше болды — киіз үйдің іші мен сырты, киім-кешек, ыдыс-аяқ, тұрмыстық құралдар бәрі шебердің қолынан шыққан өнер туындысына айналды.

Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің бастауын сонау ежелгі сақ, ғұн, үйсін мәдениеттерінен іздеуге болады. Археологиялық деректерге сүйенсек, бұл тайпалар металл өңдеуде, киім мен қару-жарақты көркемдеуде үлкен жетістіктерге жеткен. Қазақстан аумағынан табылған «Алтын адам» (Есік қорғаны, б.з.д. V ғасыр) — осы өркениеттің жоғары дәрежеде дамығанын айғақтайтын дәлел. Оның киімі мен әшекейлеріндегі ою-өрнек, композициялық шешімдер қазіргі қазақ қолөнерінің түп-тамыры болып табылады.

Орта ғасырлар кезеңінде (VI–XIV ғғ.) Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан қалаларда қолөнер кәсібі ерекше дамыды. Түркі халықтарына ортақ ою-өрнек үлгілері, қыш, тері, металл және ағаш бұйымдарын жасау өнері өркендеді. Бұл дәстүрлер XV ғасырда Қазақ хандығы құрылғаннан кейін біртұтас этностың мәдениетіне айналып, жаңа сипат алды.

Қазақ халқының көшпелі өмір салты сәндік-қолданбалы өнердің ерекше бағытта дамуына ықпал етті. Мобильді, ықшам және ыңғайлы заттар тек функционалды емес, сонымен қатар көркем болуы да маңызды болды.

Киіз үй — қазақ мәдениетінің басты символы. Оның құрылымы мен ішкі жабдықтары — нағыз қолданбалы өнердің жемісі. Киіз үйдің есігі, уығы, керегесі, шаңырағы — бәрі оюлы өрнектермен безендіріліп, табиғи бояумен өңделді. Үй ішіндегі сырмақ, текемет, алаша, басқұр, тұскиіз секілді тоқыма бұйымдар ұлттық өрнектермен көркемделді.

Сырмақ пен текемет жасау, алаша тоқу — қазақ әйелдерінің ғасырлар бойы дамытқан шеберлік мектебі. Жүннен жасалатын бұл бұйымдар қазақтың ою-өрнек әлемінің байлығын көрсетеді. Әрбір өрнек белгілі бір мағынаны білдіреді — мысалы, «қошқар мүйіз» байлық пен молшылықты, «су өрнегі» — өмірдің бастауы мен тіршілікті білдіреді.

Ағаш шеберлері сандық, кебеже, асадал, ыдыс-аяқ сияқты бұйымдарды жасап, оларды өрнекпен, бояумен, кейде сүйек немесе металлмен әрледі. Бұл бұйымдар күнделікті тұрмыста қолданылғанымен, сонымен бірге көркемдік мәнге ие болды. Сонымен қатар сүйектен тарақ, әшекей, пышақ сабы мен ер-тұрман элементтері жасалып, зергерлік нақыштармен әшекейленді.

Қазақ зергерлік өнері — әйелдердің әшекей бұйымдарын жасау саласы ерекше дамыған қолөнер түрі. Қазақ зергерлері көбіне күміс металлымен жұмыс істеді, себебі ол тазару мен қорғаушы күштің белгісі саналды. Білезік, сырға, шашбау, қапсырма, жүзік, бойтұмар сынды бұйымдар тек сән үшін ғана емес, сонымен бірге наным-сеніммен тығыз байланысты болды.

Зергерлік өнерде де ұлттық нақыштағы оюлар кеңінен қолданылды. Бұйымдарда көбірек кездесетін өрнектер — «төртқұлақ», «гүл», «ай», «күн» сияқты символдар. Олар әйелдің сұлулығын, аналық қасиетін, ұрпақ жалғастыру идеясын бейнеледі.

Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің негізі — ою-өрнек. Бұл — ата-бабаларымыздың қоршаған ортаға, табиғатқа, дүниетанымына деген көзқарасын көркем тілмен жеткізу тәсілі. Қазақ оюлары геометриялық, зооморфты, өсімдік тектес болып бөлінеді. Олардың арасында кең таралған түрлері: «қошқар мүйіз», «түйе табан», «ырғақ», «бота мойын», «тұмарша», т.б.

Әрбір өрнек — белгілі бір символ. Мысалы, «қошқар мүйіз» — мықтылық пен табандылықты, «тұмарша» — жамандықтан қорғаушы күшті білдіреді. Бұл өрнектер ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, қазақ қолөнерінің тұрақтылығы мен сабақтастығын дәлелдейді.

Қазақ сәндік-қолданбалы өнері — ұлттық болмыстың, халық рухының айнасы. Оның шығу тарихы тереңге тамыр жайып, ғасырлар бойы үзілмей дамып келеді. Бұл өнер түрі қазақ халқының рухани байлығын, тұрмыстық өмірін, дүниетанымын, эстетикалық көзқарасын бейнелейтін мәдени қазына болып табылады.

Бүгінгі таңда сәндік-қолданбалы өнер жаңаша сипат алып, заманауи технологиялармен, дизайнерлік шешімдермен ұштасуда. Дегенмен, оның түпкі негізі — дәстүр мен ұлттық нақыш сақталуы тиіс. Ұлттық өнерді жас ұрпаққа үйрету, дәріптеу — тек мәдени мұраны сақтау ғана емес, сонымен қатар ұлттық сана мен рухты нығайтудың да маңызды жолы.