ІҮ тоқсан

Қазақ тілі 5-сынып.

Сабақ №1 Күні _______________

Сабақтың тақырыбы: Орфография, орфоэпия. Сөздерді дұрыс айту мен дұрыс жазудың

нормалары.

Мақсаты:

1. Білімділік: оқушылардың ана тіліне деген сүйіспеншілігін арттыра отырып, жаңа ұғымдардан түсінік беру, cөздерді дұрыс айту мен дұрыс жазудың нормаларымен таныстыру.

2. Дамытушылық: ой-өрісін дамыта отырып, сөздік қорын, тіл мәдениеті туралы түсініктерін дамыту, ауызша сөйлеу тілі мен жазбаша тілдің ерекшеліктерін білуі туралы түсініктерін жетілдіру.

3.Тәрбиелік: оқушыларды еңбекқорлыққа, адамгершілікке, өз тілін, жерін құрметтеуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: жаңа тақырыпты меңгерту.

Әдісі: түсіндіру, сұрақ-жауап, жаттығулар орындату.

Көрнекілік: кесте-сызба, оқулық.

Сабақтың өту барысы:

І.Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылармен амандасу, түгендеу, зейіндерін сабаққа аудару.

ІІ. Өтілген тақырыптарды пысықтап еске түсіру.

ІІІ. Жаңа сабақ.

Орфография - «дұрыс жазу», сөзді бірізді жазудың тәсілдерін белгілейтін ереже.

Сөздерді, оның бөлшектерін бірге, бөлек, дефис арқылы жазуды, бас әріптердің қолданылуын, тасымал тәртібін белгілейді.

Орфоэпия - «дұрыс айтамын», ауызша сөздің бірізді дыбысталуын қамтамасыз ететін ұлттық тіл нормасының жиынтығы.

338-жаттығу. Сөздерді айтылуы бойынша жазу.

Бозша торғай – бошша торғай, ...

339-жаттығу.Орфографиялық нормасын сақтап жазу.

Жылан гөз – жылан көз, ...

«Орфографиялық лото» ойыны

Ойынның шарты:

Ойынға пайдаланатын сөздер қазақ тілінің бағдарламалық материалдарына сәйкес болу керек.

Жазылуы ерекше есте сақтауды қажет ететін сөздер.

1. Айтылуы мен жазылуы екі түрлі сөздер.

2. Тілімізге орыс тілінен немесе басқа тілдерден енген сөздер.

...емент ( с немесе ц)	Кө...жиек (к немесе г)
Қыры...аяқ (қ немесе ғ)	т...ылды (и немесе ый)
Велосипе... (т немесе д)	се...білік (н немесе м)
Жүсіп...ек ( п немесе б)	Шта... (п немесе б)

Сергіту сәті.

Барлық сөзі бірдей әріптен басталатын мақал-мәтел, нақыл сөздер жазу.

1-қатар. Б..б..б... Мысалы: Білімді бәрін біледі.

2-қатар. А..а..а...

3-қатар. Ж..ж..ж...

340-жаттығу. 1. Мәтінді түсініп оқу, мәтін бөліктері: авторлық баяндау, хат, балалардың

әңгімесі, авторлық түйіндеу.

2.Мәтіндегі қате жазылған сөздерді тауып, дұрыс жазып шығу.

3.Көп нұктенің орнына тиісті сөзді, сөз бөлшегін немесе қосымшаны қойып жазу.

4.Өзенге қатысты сипаттама сөздерді табу.

5.Мәтіннің тақырыбы болған сұраққа жауап беруге бола ма? Осы таласта сен

болсаң, не айтар едің?

ІҮ.Сабақты қорыту.

1.Орфография дегеніміз не?

2. Орфоэпия дегеніміз не?

Ү.Үйге тапсырма: 341-жаттығу. Дыбыс үндестігі байқалатын сөздерді теріп жазу.

ҮІ.Бағалау.

Сабақ №2 Күні _______________

Сабақтың тақырыбы: Тіл мәдениетіне қатысты қолданылатын орындары.Орфографиялық және

орфоэпиялық сөздіктер.

Мақсаты:

1. Білімділік: ауызша сөйлеу тілі мен жазбаша тілдің ерекшеліктері, орфографиялық және орфоэпиялық сөздіктермен таныстыру, сөздіктердің қызметінің маңызды ерекшелігін ұғындыру;

2. Дамытушылық: ауызша сөйлеу тілі мен жазбаша тілдің ерекшеліктерін білуі туралы түсініктерін жетілдіру, сөздіктермен жұмыс жасау арқылы оқушылардың тапқырлық, ізденімпаздық қабілеттерін дамыту;

3.Тәрбиелік: оқушыларға Отанын құрметтеуге, еңбекқорлыққа, адамгершілікке, өз тілін құрметтеуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: өзіндік жұмыс сабағы.

Әдісі: сұрақ-жауап, баяндау, әңгімелесу, жаттығу, грамматикалық талдау.

Көрнекілік: кесте-сызба, орфографиялық және орфоэпиялық сөздіктер.

Сабақтың өту барысы:

І.Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылармен амандасу, түгендеу, зейіндерін сабаққа аудару.

ІІ. Үй жұмысын тексеру.

1. Сөздерді дұрыс айту мен дұрыс жазудың нормалары туралы не білеміз?

2. 341-жаттығу. Дыбыс үндестігі байқалатын сөздерді теріп жазу.

ІІІ. Жаңа сабақ.

Тіл мәдениеті

Ойды жүйелі жеткізу; Сауатты жазу және сөйлеу; Сөзді орнымен қолдану;

Сөздердің жазылуы және айтылуы нормасы

Орфоэпия-жеке сөздерді, сөз тіркестерін дұрыс айту ережелерінің жиынтығы

Орфография-белгілі бір тілдегі сөздердің дұрыс жазылу ережелерінің жиынтығы

жиынтығы

Қазақ тілінің орфографиялық сөздіктері

Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздіктері

Тапсырма. Берілген сөздердің жазылуы мен айтылуын салыстырып, айтылуындағы ерекшеліктерін байқаңдар.

Торы ала ат Торалат

Сарыарқа Сарарқа

Қара күрең Қара гүрең

Ала кет Ала гет

Көк ала Көг ала

Жүз жылқы Жүж жылқы

Сенбі Сембі

342-жаттығу. 1. Түсініп оқып, мәтінге ат қою.

2. Жазылуы мен айтылуында айырмашылық бар сөздерді теріп жазу.

3. Сөздерді топқа бөліп жазу.

Ашық буын	Тұйық буын	Бітеу буын

4.Бозторғай туралы білетін әндерін әңгімелеу.

5.Бозторғай сөзіне фонетикалық талдау жасау.

Сергіту сәті.

Жалғыз жол жаңылтпаш

Жаңылтпаштарымнан

жаңылысыңқырағандарың

жаңылысыңқырамағандарыңды

Жаңылыстырмасаңдарсайшы!

(Е.Өтетілеуов)

Сөздіктермен жұмыс.

1.Сөздердің жазылуы мен айтылуын салыстырып, айтылуындағы ерекшеліктерін байқаңдар.

2. Орфографиялық заңдылық бойынша берілген сөздерді орфоэпиялық заңдылық бойынша жазыңдар.

Жүзген, жүзгенмен, жүзімдік, қиян-кескі, кескін-келбет, кетер-кетпес, ұзын, нөсер, нүктелі үтір.

ІҮ.Сабақты қорыту.

1.Орфоэпияны білудің мәні неде?

2.Орфографияның қажеттілігі қандай?

Ү.Оқушыларды бағалау.

ҮІ. Үйге тапсырма: Сөздіктерді пайдаланып, әр сөздіктен 5 мысалдан жазып келу.

Сабақ №3 Күні _______________

Сабақ тақырыбы : Екпін

Сабақ мақсаты :

1.Білімділік: екпіннің лексикалық мағынасын аша отырып, оның оқу, сөйлеу нормасына тән құбылыс екеніне түсіндіру, орыс тіліндегі екпін мен қазақ тіліндегі екпінді салыстыра отырып айырмашылықтарын білу, екпін түрлерін түсіндіру, меңгерту, екпін түрлерін ажырата білу, екпін түспейтін қосымшаларды білу;

2.Дамытушылық : оқушылардың фонетикадан алған білімдерін дамыту, үндестік заңына сай орфографиялық, орфоэпиялық сауаттылықтарын жетілдіру, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру

3.Тәрбиелік: берілген тапсырмалар арқылы ғылым, білімді үйренуге, әдебиетті сүюге, тілді құрметтеуге тәрбиелеу

Сабақ түрі : жаңа білімді игеру сабағы.

Сабақ әдісі: сұрақ – жауап, түсіндіру, жаттығу орындау.

Сабақ барысы:

І .Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушыларды түгендеп, сабаққа зейіндерін аудару.

ІІ. Үйге берілген тапсырманы тексеру.

1. Сөздіктерді пайдаланып, әр сөздіктен 5 мысалдан жазып келу.

2.Данышпан атаның сұрақтары :

А) Фонетика нені зерттейді?

ә) Орфография мен орфоэпия деген не?

Б) Буын дегеніміз не? Буынның түрлерін ата.

В) Үндестік заңы деген не?

Г) Дыбыс үндестігі деген не? Оның түрлерін ата.

ІІІ. Жаңа сабақ.

1. Данышпан ата түсіндіреді:Балалар, алдымен бүгінгі сабағымыздың тақырыбын , яғни, « Екпін» сөзінің мағынасын ашып алайық.. Мысалы: Бар екпінімен құлап түсті, екпіндетіп сөйледі, екпіні қатты жел соқты, оқу екпіндісі. Даусы ерекше шықты. Даусы екпінді шықты. Біз екпін сөзін аз қолданбайды екенбіз. Екпін ... күшті , көтеріңкі , қатты , ерекше.Мысалдарға қарағанда екпін мағына жағынан қандай сөз ?

-Көп мағыналы сөз

-Ал тіл ғылымында қолданылуы қандай сөз болады?

-Тіл ғылымында термин сөз болады.

2. Оқулықпен жұмыс

Ережені түсініп оқу.

-Екпін нелерге түседі екен? Ереже бойынша атаңдар.

-Бір сөзге. Бір буынға. Бір дыбысқа. Бір тіркеске.

Ережені жинақтап, тірек- сызба жасайық.

бір сөздің

бір буынның

Е кпін бір дыбыстың көтеріңкі, күшті айтылуы

бір тіркестің

Сөйлеп тұрғанда, бір сөз басқа сөздерге, бір буын басқа буындарға, бір дыбыс басқа дыбыстарға қарағанда күшті, көтеріңкі айтылуын екпін дейміз

Сөз екпіні

Дыбыс екпіні Екпін Ой екпіні

Тіркес екпіні

1.Екі немесе одан да көп буынды бір сөздің ішіндегі бір буынның көтеріңкі айтылуы сөз екпіні деп аталады.Қазақ тіліндегі сөз екпінінің орны тұрақты болады: екпін сөздің ең соңғы буынына түседі. Мысалы: Мектеп- кеме, білім- теңіз.

Білім-паз- дар-ға. Сөз екпіні сөйлемдегі барлық сөздің соңғы буынына түседі екен.

Орыс тілінде Қазақ тілінде

Замок- құлып Оқу

Замок – қорған Оқушы

Мука- азап Оқушылар

Мука - ұн Оқушыларға

Мектепте үздік оқушыларға «Мақтау қағазы» беріледі. Беріледі сөзіне екпін түспейді. Оны дәлелдеп көрейік.

Үндестік заңына бағынбайтын қосымшалар сияқты екпін түспейтін сөздің соңғы буынында тұратын қосымшалар болады. Олар : жіктік жалғауы, болымсыз етістік жасайтын жұрнақтар :

- ма ,- ме, -ба,- бе,-па,- пе; -тай, -тей, -дай,- дей, - лай, -лей;

343- жаттығу.

Шеңбердегі сөздерде екпін қай буынға түскен?

2. Сөйлем ішінде ерекше көңіл аударылуға тиісті болған бір сөзді оқшаулап, бөліп айту ой екпіні деп аталады. Ой екпіні тұрақты болмайды. Өйткені бір сөйлемдегі кез келген сөзге ерекше көңіл аударыла беруі мүмкін.

Мысалы: Атасы бүгін ауылға келді.

Атасы ауылға бүгін келді.

Ауылға бүгін атасы келді.

Назар аударылатын сөз сөйлемнің басында не соңында, көбіне баяндауыштың алдында тұрады.

344-жаттығу.

Ой екпінін түсіру мақсатында берілген сөйлемдердің орнын ауыстыру.

3. Кейде тілімізде бірнеше сөз тізбектеліп барып түгелімен бір екпінге ие болады. Екпіннің мұндай түрі тіркес екпіні деп аталады. Мысалы: ата-ана, оқу үшін, қырық шақты, құлақ салды, тез жазды,т.б.

Айтылуда тіркес құрамына енген сөздердің ара жігі үзілмей, бірігіп айтылады.

345-жаттығу.

Үлгі-сызбада көрсетілген бір тіркес екпініне бағынатын сөздердің тұсына соған тұлғалас бірнеше сөз жазу.

Сергіту жаттығуы.

Жоғары қарап Айды көреміз,

Төмен қарап Жерді көреміз.

Оңға қараймыз, солға қараймыз,

Егеменді елді көреміз!

4.Сөйлеушінің көтеріңкі көңіл күйін, абыржыған ішкі сезімін тыңдаушыға жеке бір дыбыс арқылы жеткізетін сәттер болады. Бір сөздің ішіндегі бір дыбысты көтеріп не сөзып айту тәсілі дыбыс екпіні деп аталады.

Мысалы: та-ма-ша-а, жара-а-йсың, тыныш отыр-р-р-р.

346-жаттығу.

Берілген сөздерге екпін қай сөзге түскенін анықтап, қандай көңіл күй білдіретінін анықтау.

Ұмай ана түсіндіреді: Орыс тілі пәні мұғалімі екпін (ударение) туралы айтып өтеді.

ІҮ. Сабақты бекіту.

Данышпан атаның тапсырмасы: Екпін түспей тұрған ұқсас қосымшаларды табыңдар.

Оқушымын Айтайын Мұздай Айтпа

Баласың Көрелік Оқтай Барма

Адамбыз Айтшы Тастай Сызба

Данышпан атаның тапсырмасы: Шығармашылық жұмыс

Мұзафар Әлімбаев:

Ұлыстың ұлы күнінде ,

Көппенен бірге күлімде.

Көбейсін жаңа достарың,

Молайсын елге қосқаның.

Тапсырма: Өлеңді жатқа жазу. Өлеңдегі сөздерге сөз екпінін қойыңдар.

Ү. Сабақты қорыту.

1. Екпін дегеніміз не?

2. Оның қандай түрлері бар?

3.Сөз екпіні деген не?

4.Екпін түспейтін қосымшаларды атаңдар.

ҮІ.Оқушыларды бағалау.

ҮІІ. Үйге тапсырма: С. Жүнісовтың «Ақырғы бәйге» үзіндісінен ұнаған екі сөйлемге сөз екпінін түсіріп, жазып келу.

Сабақ №4 Күні _______________

Сабақтың тақырыбы: Сөйлеу тіліндегі интонация, кідіріс, логикалық екпіннің мәні.

Мақсаты:

1. Білімділік:

2. Дамытушылық: ой-өрісін дамыта отырып, сөздік қорын және мәнерлеп оқу дағдысын қалыптастыру;

3.Тәрбиелік: оқушыларды Отанын, қазақ халқының салт- дәстүрін құрметтеуге, еңбекқорлыққа, адамгершілікке, өз тілін құрметтеуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: ішінара ізденіс.

Әдісі: түсіндіру, сұрақ-жауап, жаттығулар орындату, әңгімелесу.

Көрнекілік: парақшалар, оқулық.

Сабақтың өту барысы:

І.Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылармен амандасу, түгендеу, зейіндерін сабаққа аудару.

ІІ. Үй жұмысын тексеру.

1.Екпін, түрлері.

2.С. Жүнісовтың «Ақырғы бәйге» үзіндісінен ұнаған екі сөйлемге сөз екпінін түсіріп, жазып келу.

ІІІ. Жаңа сабақ.

Мәнерлеп оқу дегеніміз – дауыс интонациясы арқылы автордың ойын білдіру, мазмұндық ой екпінін дұрыс қоя білу, ақырында оқығанды түсініп, кейіпкердің көңіл-күйін сезіне оқи білу.

Мәнерлеп оқуда зор рөл атқаратын – интонация. Интонация дегеніміз - сөйлеу сазы. Ол сөйлеудің ритмі мен үнін, дауыстың бірде жоғарылап, бірде төмендеуін білдіреді.

Ауызекі сөйлеуде сөйлемдегі сөздер бірінен соң бірі шұбыртылып айтыла бермейді. Олардың айтылуда белгілі бір толасы, кідірісі болады.

Кідіріс (пауза) деп сөз түйдегі арасындағы не сөйлем араларындағы толасты айтады. Мәнерлеп оқуда не әңгімелеп беруде кідірістің өзіндік маңызы бар. Оқығанда дауыстың үзіліс, сәл іркілу жасауы жай ғана кідіріс емес. Ол - әдеби текстің мән-мағынасын ашып беру тәсілі болып табылады. Мерзім мөлшері шамасына қарай кідіріс әрқалай келеді. Кідіріс ұзақ, орташа, қысқа болып бөлінеді. Қысқа кідірістер сөйлемдегі сөз дестелерін (тактілерін, фразаны) бөліп тұрады. Ал орташа толасты – логикалық кідіріс дейді. Ол сөйлемнің аяқталғанын білдіреді, айтылған сөзге сымбаттылық әр кіргізеді, екінші сөзбен айтқанда, бір ойды аяқтап, екінші ойға көшу немесе бүтін мәтіннің бір бөлімінен келесі бөліміне көшу жайлы емеурін білдіреді. Кейде жазба тілде текстің мұндай бөліктерін абзацтан бастайды. Алайда сөз түйіні үзілістің ұзақтығында ғана емес, мазмұнына байланысты болады.

Пауза сақтамау, оқып отырған мәтіннің мазмұнын дұрыс түсінбеуге әкеліп соғады. Мәселен, «ол үй емес» деген сөйлемді паузасыз айтсақ, айтып тұрғаным басқа деген ұғымды білдіреді, яғни ол сөзі сөйлемде үй сөзіне анықтауыш ретінде қолданылады. Ал сол сөйлемде ол сөзінен кейін пауза жасасақ, онда айтып тұрғаным үй емес, қора немесе басқа бірдеме дегенді білдіреді. Мұнда ол бастауыш қызметін атқарады.

Сөздің белгілі бір буынына, сондай-ақ сөз тіркесіне екпін түсіп ерекше айтылатыны тәрізді, сөйлемдегі айтылатын ойдың мәніне қарай бір сөзді айрықша даралап айтамыз. Ол сөз ой екпініне ие болады да, ерекше әуенмен естіледі. Мұндай екпінді логикалық екпін дейді. Қазақ тілінде логикалық екпін көбінесе баяндауышқа жақын тұрады.

Сөйлемнің айтылу сазына қарай, логикалық екпіннің орны өзгеруі ықтимал. Айталық, лепті сөйлемдерде баяндауыш сөйлем басында келіп, оған ерекше назар аударылса, екпін баяндауышқа түседі. Мысалы: Жасасын, Қазақстан Республикасы! Бақытты болыңдар, кішкене достарым!

Логикалық екпіні(ой екпіні) мәтінді мән-мәнерімен, эмоциялық нақышпен оқудың маңызды элементтерінің біріне жатады. Сондықтан логикалық екпінді қою үшін мәтінді жіті қарап, жан-жақты талдап, мазмұнын терең түсіну талап етіледі.

Сөз екпіні түскен сөздер ой екпіні түскен сөздерден көп төмен айтылады. Кейде оларға екпін түсіп тұрғаны сезілмейтін кездер де болады. Бұдан шығатын қорытынды – екпін түскен сөздердің бәрін көтеріңкі дауыспен айта бермеу керек. Тек ой екпіні түскен сөзді ғана даралай айтуға болады.

348-жаттығу.

1.Мәтінді мазмұнына сай дауыс мәнерін сақтап оқу.

2.Қарамен жазылған сөздерді буынға бөліп жазу.

3.Абайдың бір өлеңін мәнерлеп жатқа айту.

347-жаттығу.

1.Мәтінді мәнерлеп оқыңдар.

2.Мәтіннен ұзақ, орташа, қысқа кідірістерді табыңдар.

3.Әрқайсысың бір сөйлемдегі дыбыс екпіні қай сөздің қандай дыбысына түсірілгенін анықтаңдар.

4.Әр оқушы бір абзацтағы бір тіркес екпініне бағынып тұтас айтылатын сөздер тобын табыңдар.

Сергіту сәті:

Жеті жол жаңылтпаш

Бүлдіршіндерді

Күлдіргендер

Бүлдіргендер екен десек,

Бүлдіргендерді

Бүлдіргендер-

Сөйтіп бәрін күлдіргендер

Бүлдіршіндер екен, білсек.

(Е.Өтетілеуов)

349-жаттығу.

1.Мәтінді мәнерлеп оқу.

2.Мәтінді қандай интонациямен оқуды қолайлы деп таптың? Неге?

3.Қай жерде кідіріс жасадың, қай сөзге логикалық екпінді түсіріп айттың? Неге?

ІҮ. Сабақты қорыту.

1.Интонация.

2.Кідірістің мақсаты.

3.Логикалық екпіннің мәні.

Ү.Оқушыларды бағалау.

ҮІ. Үйге тапсырма: 350-жаттығу.

Сабақ №5 Күні _______________

Сабақтың тақырыбы: Интонация және оның элементтері.

Мақсаты:

1. Білімділік: интонация және оның элементтерінен түсінік беру;

2. Дамытушылық: ой-өрісін дамыта отырып, сөздік қорын және мәнерлеп оқу дағдысын қалыптастыру;

3.Тәрбиелік: оқушыларды Отанын, қазақ халқының шешендік өнерін құрметтеуге, еңбекқорлыққа, адамгершілікке, өз тілін құрметтеуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: ішінара ізденіс.

Әдісі: түсіндіру, сұрақ-жауап, талдау, жаттығулар орындату..

Көрнекілік: сурет, оқулық.

Сабақтың өту барысы:

І.Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылармен амандасу, түгендеу, зейіндерін сабаққа аудару.

ІІ. Үй жұмысын тексеру.

350-жаттығу. Мәтінді мәнерлеп оқу. Интонацияға, екпінге көңіл бөлу.

ІІІ. Жаңа сабақ.

Интонация мына элементтерден тұрады: сөз әуені, әуезі, тембрі, сөйлеу мәнері.

Сөйлеу қалпының әуені (мелодика) деп дауыс ырғағының не көтеріліп, бәсеңдеуін, не бәсеңдеп барып көтерілуін айтамыз. Дауыстың түрлі биіктігі мен дауыстың жылысуы – сөйлеу әуенін түзеді. Әр тілдің өз табиғатына тән сөйлеу әуені болады. Сөздің негізгі бір сапалық қасиеті – икемділігі, әуезділігі. Ол көркем сөз орындаушыға тән орташа дауыс биіктігінің қаншалықты төмендеуі немесе көтерілуіне байланысты болады.

Сөйлеу қалпының әуені мәтіннің, сөйлемдердің мазмұн-мағынасына қарай бірде жоғарылып, бірде төмендеп, бірде орташа қалыпқа түсіп отырады. Бір сыдырғы төмен әуенмен, керісінше үнемі тек жоғары әуенмен, болмаса ылғи орташа әуенмен оқылатын сөйлемдер болуы мүмкін емес. Сөйлеу әуеніне қарай сөздегі буын құрайтын дауысты дыбыстар көбірек белсенді қызмет атқарады.

Сөйлеудегі дауыстың эмоциялық бояуы белгілі жағдайға байланысты болады. Мысалы: «Алақай! Қар жауды!» - десек, қар түсіп ауаның тазарғанына қуанған көңіл хошын білдіреміз. Ал қар борап, ақ түтек боп, айналада еш нәрсе көрінбесе: «Апырай! Мына бораннан көз сүрінеді, ауылға қалай жетер екенбіз? – деп, қобалжи сөйлейміз.

Сөйтіп, шығарманың мазмұнын мұқият оқып, автордың ой-пікірін, оның творчестволық мақсатын, туындының идеясын әбден түсінгенде ғана дауыс нақышын түсінеміз.

Негізгі дауыс сарыны дегеніміз көркем шығарманың ауызша естілу әуезі. Мұны орындаушы көркем туындының кейбір суреттемелерін, оқиғасын, қаһармандарын тыңдаушыға үн мәнерімен сипаттап жеткізудің фоны ретінде пайдаланады.

Әдеби шығармалар ауызекі оқу барысында, негізгі дауыс сарыны, мақамы шығарманың түрі мен мазмұнына лайықты шығады. Мысалы, оқылатын әдеби шығармалар: күлдіргі әңгіме, лирикалық өлең, сатиралық мысал және басқа түрлері де болып келуі ықтимал. Сондықтан әдеби мәтінді оқитын не әңгімелеп беретін орындаушының дауыс мақамы шығарманың мазмұнына орай түзіліп, не қоңыржай, не салтанатты көтеріңкі, не сатиралық ащы мысқыл, не сайқымазақ күлдіргі, не мұңды болып келе береді.

Сөйлеу нақышы (тембры) айтылу мақсатына қарай көңілді, қапалы, үрейлі т.б. болуы ықтимал. Сөйлеу нақышы – мәнеріне келтіріп сөйлеу мен дауыстап оқып берудің бір құралы. Толқу, мұңаю, қуану, күдіктену сияқты жайттардың бәрі де дауыс құбылысынан сезіледі. Желігу, қамығу т.б. көңіл күйлерінде дауыс кәдуілгі қалпынан ауытқып шығады. Осы ауытқуды, дауыстың эмоциялық бояуын тембр деп атайды. Тебіреніс неғұрлым күшті болса, соғұрлым дауыс ауытқуы да кәдуілгі қалпынан ерекше шықпақ.

Интонация арқылы орындаушы тыңдаушыларға әдеби көркем шығарманың мәнін ашып береді. Кейіпкерлерді, олардың көңіл күйін, мінез-құлқын, іс-әрекетін суреттейді, кейіпкерге деген өз көзқарасын да білдіре кетеді. Айтылу мәнері арқылы орындаушы поэтикалық образдарды да, табиғат көрінісін, оқиға өтіп жатқан жағдайды да өрнектейді.

351-жаттығу.

1.Мәтінді мәнерлеп оқу.

2.Сөйлеудегі интонацияға, оның элементтеріне көңіл бөлу.

3.Өлеңдегі дыбыс үндестігіне назар аудару. Өлеңдегі рөлі.

4.Соңғы екі жолдың қандай мағына беретінін таратып айту.

5.Жиренше шешеннің жауабын көшіріп жазу.

352-жаттығу.

1.Мәтінді мәнерлеп оқу.

2.Екпін түсетін сөздерді анықтау.

3.Мәтіндегі адам есімдерін автор неліктен Абаймен салыстырып отыр?

4.Мәтіннен тасымалданбайтын сөздерді теріп жазу.

Сергіту сәті:

Анаграмма

Жылқышының қолында-

«Ұ» әрпімен,

Ондық саны тобында-

«Ы» әрпімен.

(Құрық-қырық)

Егер Ж-дан бастасаң,

Бұйрықтың бірімін.

Ж-ны алып тастасаң,

Жануардың бірімін.

(Жат-ат)

Тапсырма.

1. Суретке қарап, түлкінің, қоянның, үйректің мінез-қылығына лайық диалогтар құрап, әңгіме жазыңдар.

2.Мәнерлеп оқыңдар.

3.Сол мінез-қылықтарды қандай сөздер таныта алатынына мән бере отырып, «Сөз – адамның айнасы» деген пікірді таратып айтыңдар.

ІҮ. Сабақты қорыту:

1. Сөз әуені, әуезі, тембрі, сөйлеу мәнері туралы не білдік?

Ү.Оқушыларды бағалау.

ҮІ. Үйге тапсырма: 354-жаттығу.

Сабақ №6 Күні _______________

Сабақтың тақырыбы: Диктант «Жол»

Мақсаты:

1. Білімділік: оқушылардың орфография, орфоэпия, интонация тақырыптары бойынша алған білімдерін пысықтау, қорыту.

2. Дамытушылық: бақылау диктанты арқылы оқушыларды дұрыс, таза, сауатты жазуға дағдыландыру, ой-өрісін дамыта отырып, сөздік қорын молайту;

3.Тәрбиелік: мәтін арқылы оқушыларды өз туған жерінің қадір – қасиетін ұғынып, құрметтеп, қастерлеуге тәрбиелеу, ұқыптылыққа, сауаттылыққа, жинақылыққа тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: дәстүрлі жазу сабағы

Әдісі: мәнерлеп оқу, әңгімелеу, сұрақ-жауап.

Қосымша әдебиет: М.С. Атабаева «Диктанттар жинағы»Алматы «Білім» баспасы, 2002 ж.

Сабақтың өту барысы:

І.Ұйымдастыру кезеңі:

-оқушылардың сабаққа қатысуы туралы кезекшінің мәліметі;

-оқушыларға диктант дәптерлері таратылады;

ІІ. Диктант «Жол»

1. Мәтінді мәнерлеп оқып, мазмұнын меңгерту.

2.Мәтінде қанша абзац бар екендігіне, тыныс белгілеріне тоқталу.

3.Сөздік жұмысы:

Белес-

Қағілез –

Таңсық –

Қау -

4.Қиын сөздерді тақтаға жазу.

5.Мәтінді дәптерлеріне жаздыру.

Жол

Ала жіптей шұбалған жолмен қорапты машина келеді. Өршеленіп өрге ұмтылады. Белестен соң белес артта қалып жатыр. Жатаған дөңес, жасыл бел қалды. Көбігін көкке шашқан асау өзен қалды.

Кабинада екеу еді. Ересегі қаршығадай құнтиған қағілез адам – Бөрібай. Қасындағысы – оның кенже ұлы Бекен. Құлағы қалқиған, қалақ бас, сары бала. Биыл төртінші сыныпты бітіріп, жайлаудағы нағашысына келе жатқан беті. Аузы аңқиып, еміне түсіп, жол қызығын баққанына екі сағаттан асқан. Әлі жалығар емес, бәрі таңсық. Ол андағайлап келіп тұра қалғандай болатын кереге тастардан да, қалың ну, қау жыныстың мүлгіген тыныштығынан да, бұтадан бұтаға, гүлден гүлге қонып, әудем жерге дейін шығарып салатын сары шымшықтың ықыласынан да әлдебір сыр түйіп, ой аңғарғандай.

(Б.Әдетов, 103 сөз.)

Тапсырма:

1. Жіптей, жолмен сөздеріне фонетикалық талдау жасаңдар.

2. Құнтиған, түйіп, өрге, мүлгіген сөздерін айтылуы бойынша жазыңдар.

ІІІ. Сабақты бекіту:

Мәтінді мәнерлеп, баяулатып оқу.

Оқушылардың өз беттерінше тексеріп шығуына мүмкіншілік беру.

Дәптерлерін жинау.

ІV. Үйге тапсырма:

Өткен тақырыптарға шолу жасау:

Сабақ №7 Күні _______________

Сабақтың тақырыбы: Тіл ұстарту

Мақсаты:

1. Білімділік: оқушылардың орфография, орфоэпия, интонация тақырыптары бойынша алған білімдерін пысықтау.

2. Дамытушылық: ой-өрісін дамыта отырып, сөздік қорын және мәнерлеп оқу дағдысын қалыптастыру;

3.Тәрбиелік: оқушыларды мейірімділікке, адамгершілікке, өз тілін құрметтеуге тәрбиелеу.

Әдісі: сұрақ-жауап, әңгімелеу, мәнерлеп оқу, талдау.

Көрнекілік: « Тіл ұстарту мәтіндері».

Сабақтың өту барысы:

І.Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу, түгендеу, зейіндерін сабаққа аудару.

ІІ.1.Оқушылардың диктант дәптерлері таратылып, жазған жұмыстарына талдау жасалынады.

2. Оқушылар 10-15 минуттың ішінде қатемен жұмыс жасайды,

Қатесі	дұрысы	ереже
тастарданда	тастардан да	да –шылау бөлек жазылады

3.Қате жіберген сөздерді қатыстырып, сөз тіркестерін, сөйлем құрату.

4. Дәптерлер қайтадан жиналып алынады.

ІІІ. Тіл ұстарту сабағы:

Кеспе қағазға жазылған мәтін барлық оқушыларға таратылады.

Мейірім

Мұз сұп-суық еді. Күн ұзақ шатырға ілініп ап, міз бақпай тұра беруден жалықпайтын. Балалар қызығып ұстағысы келсе, өзінің сұп-суық денесімен қарып алатын.

Оған адамдардың мейірімі жетпейтін еді. Ол өткен-кеткендерден мейірім күтіп ұзақ тұрды. Мейірім үшін өзін құрбан етуге, еріп су боп ағып кетуге бар еді.

Көктем келді. Күн шықты. Күн жер бетіндегі тіршіліктің бәрін бірдей көретін, кенет Мұзға көзі түсті. Сол-ақ екен, күлімдеді.

• Неткен сұлу едің? –деді Күн.

• Мен бе? – деді Мұз.

Тұла бойы балқып, бірте-бірте еріп бара жатты...

( Б.Әділов.)

Тапсырмалар:

1. Мәтінді мәнерлеп оқыңдар.

2. «Мейірім» сөзін топтастырыңдар.

3. Мұзға адамдардың мейірімі неліктен жетпеді деп ойлайсыңдар?

4. Күн сияқты мұзды ерітуге қандай сөздерді қолдануға болады? Өз ойыңды дәлелде.

5. Екпін түрлерін атаңдар.

6.Екпін түрлерін пайдалана отырып, мәтінді мәнерлеп қайта оқып шығыңдар.

7.Қарамен жазылған сөздерді көшіріп жазыңдар, жазылуына назар аударыңдар.

8. Мейірім сөзіне фонетикалық талдау жаса.

ІV. Үйге тапсырма:

Өздеріне ұнаған мәтіндерден айтылуы мен жазылуында ерекшелігі бар сөздерді теріп жазу.

Ү. Бағалау

Сабақ №8 Күні _______________

Сабақтың тақырыбы: Сөзжасам

Сабақтың мақсаттары:

Білімділік: сөзжасам туралы мағлұмат беру, сөзжасамның жасалу жолдарынан алған білімдерін пысықтау, мысалдар арқылы дәлелдей білуге үйрету;

Дамытушылық: алған білімдерін кеңейтіп, жаңа дағдысын қалыптастыру, өз бетінше сөзжасаманың жасалу жолдарын ажырата білуге дағыдыландыру;

Тәрбиелік: оқушыларды тілдік- эстетикалық сезімге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: түрлендірілген аралас сабақ

Әдіс-тәсілдері: сұрақ-жауап,түсіндіру, сын-тұрғысынан ойлау технологиясының элементтері (семантикалық карта, Инсерт кестесі)

Көрнекіліктер: слайд, сызбалар

Сабақтың барысы.

І. Ұйымдастыру кезеңі: сынып кезекшісімен жұмыс, өтілетін сабақ тақырыбы, мақсат- міндеттерімен таныстыру.

ІІ.Үй тапсырмасын пысықтау.

Слайд №1 «Ой шақыру стратегиясына» ілінген шеңбер

Қималар бойынша сұрақтарға жауап береді. Шеңбердегі сұрақтар:

Екпін дегеніміз не?

Екпін нешеге бөлінеді?

Сөз екпіні дегеніміз не?

Ой екпіні дегеніміз не?

Тіркес екпіні дегеніміз не?

Тіл туралы үш мақал

ІІІ. Жаңа сабақ. Бүгін сабақта біз сөзжасам және оның жасалу жолдарымен танысамыз.

Сөзжасам

Жаңа сөздің жасалуы

Лексикалық жолмен жасалған туынды сөздер	Жұрнақ арқылы жасалған туынды сөздер	Екі сөзді біріктіру арқылы жасалған туынды сөздер	Екі сөздің қосарлануы арқылы жасалған туынды сөздер	Екі сөзді тіркестіру арқылы жасалған туынды сөздер
Тұтқа : 1) Есіктің тұтқасы; 2)Өмірдің тұтқасы Құлақ: 1)Адамның құлағы; 2) Қазанның құлағы Қара: 1)қара шаш – заттың түсін білдіріп тұр; 2) тақтаға қара- қимыл-әрекетті білдіріп тұр	Түбір+ сөз тудырушы жұрнақтар мек Ж үр ме ген іс	Мысалы: Көктөбе (Көк+ төбе) Екібастұз (Екі+бас+тұз) Қызылорда (Қызыл+орда) Итмұрын (Ит+мұрын) Көлбақа (Көл+бақа)	Мысалы: Ауыл-аймақ, кәрі-жас, сөйлей-сөйлей, ақ-қара, азды-көпті, үгіт-насихат, оқу- әдістемелік	Маңғыстау облысы Он жеті Мың тоғыз жүз жиырма бес Сөз таптары Қара-торы, мал шаруашылығы

ІҮ. Оқулықпен жұмыс.

355-жаттығу.Мына сөздердің қайсысы түбір,қайсысы жаңа мағынаға ие болған туынды сөз екенін айтыңдар.

Жер,жер серігі, бұлт, кемпірқосақ, күн, күн сәулесі,аспан, көкжиек,жұмыс,жұмысшы,жұрт, ағайын-жұрт,жер-көк,тау-тас.

Ү. Жаңа сабақты меңгеру. слайд№3

Семантикалық карта №1

Мысалдар	Жұрнақ арқылы жасалған туынды сөз	Екі сөзді біріктіру арқылы жасалған туынды сөз	Екі сөздің қосарлануы арқылы жасалған туынды сөз	Екі сөзді тіркестіру арқылы жасалған туынды сөз	Лексикалық жолмен жасалған туынды сөз
Бүркітші	+
Бүгін		+
Арам шөп, арам тамақ					+
Үлкен үй				+
Білім	+
Баспасөз		+
Жүзбе-жүз			+
Жер серігі				+

ҮІ Бекіту: Суретпен жұмыс. Слайд №4

Суретші, биші, күйші (жұрнақ арқылы)

Атжарыс (екі сөзді біріктіру арқылы)

Ыдыс-аяқ (Қосарлану арқылы)

Күн сәулесі (тіркесу арқылы)

1) Жаз мезгілінің суреті

2) Жазу жазып отырған баланың суреті (лексикалық жолмен жасалған)

ҮІІ. Бекіту: Қорытынды: слайд №5

Сабағымызда қолданатын келесі әдіс ИНСЕРТ, яғни түртіп алу стратегиясы арқылы бүгінгі сабақта не білдік және бұл сабаққа дейін не білгенмін деген сұрақтарға жауап бере отырып сабағымызды қорытындылаймыз.

Инсерт кестесі
Білетінім	Мен үшін жаңалық	Мені таң қалдырады «?»

ҮІІІ. Үй тапсырмасы:

1.Өткен тақырып бойынша сөзжұмбақ құрастырып келу;

2.359-шы жаттығу

ІХ. Оқушыларды бағалау.

Сабақ №9 Күні _______________

Сабақтың тақырыбы: Түбір және туынды сөздер.

Мақсаты:

1. Білімділік: түбір мен туынды сөздер туралы түсінік беру.

2. Дамытушылық: ой-өрісін дамыта отырып, сөздік қорын және мәнерлеп оқу дағдысын қалыптастыру;

3.Тәрбиелік: оқушыларға Отанын, қазақ халқының салт- дәстүрін құрметтеуге, еңбекқорлыққа, адамгершілікке, өз тілін құрметтеуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: жаңа тақырыпты меңгерту.

Әдісі: сұрақ-жауап, жаттығулар орындату, әңгімелесу.

Көрнекілік: сызба, семантикалық карта, оқулық.

Сабақтың өту барысы:

І.Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылармен амандасу, түгендеу, зейіндерін сабаққа аудару.

ІІ. Үй жұмысын тексеру.

1.Сөзжасам дегеніміз не, жаңа сөз тудырудың тәсілдері.

2.359- жаттығу, мәтіннен негізгі түбір сөздерді теріп жазу, аққуға қатысты қандай ырым-жоралғыларды білеміз?

ІІІ. Жаңа сабақ:

Түбір сөз- сөздің бастапқы мағыналы бөлшегі	Туынды сөз
	Жұрнақ арқылы жасалған туынды сөз	Екі сөзді біріктіру арқылы жасалған туынды сөз	Екі сөздің қосарлануы арқылы жасалған туынды сөз	Екі сөзді тіркестіру арқылы жасалған туынды сөз	Лексикалық жолмен жасалған туынды сөз
үй, әке, бала,біл	біл+ім, бала+лы	тас+бақа	ағалы-інілі	мәдениет сарайы	пышақтың жүзі, үш жүз

356-жаттығу.

Мәтінді көшіріп, туынды сөздердің астын сызу, мағынасын анықтау.

357-жаттығу.

1.Мәтінді түсініп оқып, мазмұндау.

2.Туынды сөздерді табу.

3.Бір сөйлемді буынға бөліп жазу.

4. «Аңыз» сөзін қалай түсінеміз?

Сергіту сәті:

Ұйқасын тап!

Мына тұрған арғымақ,

Мінем оған...

Тістемейді, теппейді,

Бос қойсам да...

Мына тұрған тайлағым,

Келмейді оны...

Сирақ, мойын көрік деп,

Жүр жирафқа...

Мына тұрған торайым,

Танауына...

Шалшыққа кеп аунайды,

Нас баладан...

Семантикалық карта №1

Мысалдар	Жұрнақ арқылы жасалған туынды сөз	Екі сөзді біріктіру арқылы жасалған туынды сөз	Екі сөздңі қосарлануы арқылы жасалған туынды сөз	Екі сөзді тіркестіру арқылы жасалған туынды сөз	Лексикалық жолмен жасалған туынды сөз
Түсім	+
Еңбеккүн		+
Қарама-қарсы			+
Суық су, суық хабар					+
Ұшқыш	+
Күн сәулесі				+
Қолбасшы		+
Көзбе-көз			+

Шығармашылық жұмыс.

Берілген сөздердің қайсысы түбір сөз, қайсысы туынды түбір?

Әңгіме, әңгімені, достық, үнсіз, суретші, мақтаныш, жиын, серуенде, жиын.

ІҮ.Сабақты қорыту.

1. Бүгін қандай сөздерге тоқталдық?

2. Түбір.

3 . Туынды сөздердің жасалуы

Ү.Оқушыларды бағалау.

ҮІ. Үйге тапсырма: 358- жаттығу.

Сабақ №10 Күні _______________

Сабақтың тақырыбы: Лексикалық жолмен жасалған туынды сөздер

Мақсаты:

1. Білімділік: омоним мен көп мағыналы сөздердің сыртқы түрі өзгермей-ақ, жаңа мағынаға ие бола алатындығынан түсінік беру;

2. Дамытушылық: ой-өрісін, білім-білік дағдыларын дамыту;

3.Тәрбиелік: оқушыларды Отанын, қазақ халқының салт- дәстүрін құрметтеуге, еңбекқорлыққа, адамгершілікке, өз тілін құрметтеуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: жаңа тақырыпты меңгерту.

Әдісі: сұрақ-жауап, жаттығулар орындату, әңгімелесу, талдау.

Көрнекілік: кесте-сызба, оқулық.

Сабақтың өту барысы:

І.Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылармен амандасу, түгендеу, зейіндерін сабаққа аудару.

ІІ. Үй жұмысын тексеру.

358-жаттығу.

1.Мәтін бойынша әңгіме.

2. Бір сөйлемді түбір мен қосымшасына ажыратып жазу.

ІІІ. Жаңа сабақ.

Лексикалық жолмен жасалған туынды сөздер

Сөздің сыртқы түрі өзгермей-ақ, жаңа мағынаға ие болуы

жасалу жолдары

омоним сөздерден

көп мағыналы сөздерден

ағу -етістік

а қ ақ (сын есім) жіп

ақ (айран –сүт)

адамның беті

б ет кітаптың беті

362-жаттығу.

Берілген сөздер қанша мағынады жұмсалады?

жолмен жүру

Ж ол теріс жолға түсті

ақ жол тілеу

Сергіту сәті:

Көңілді шумақтар

1-БІР

Же1 екен 1қазан,

Кел, жемді же, 1қазан!

1-ақ сәтте қойды жеп,

Кү1 етті:

«Тойдым»,-деп.

Естіп 1 кез дү1ді,

Жағадағы тү1ді

Паналауға жүгірді.

363-жаттығу.

Қарамен жазылған сөздерді жақша ішіндегі сөздермен тіркестіріп айтқанда, мағыналарында қандай өзгеріс болатындығын түсіндіру.

ІҮ.Сабақтың қорытындысы:

-Бүгін қандай сөздерге тоқталдық?

-Жаңа сөздер қалай жасалады екен?

Ү.Оқушыларды бағалау.

ҮІ. Үйге тапсырма: 364-жаттығу.

Сабақ №11 Күні _______________

Сабақтың тақырыбы: Жұрнақ арқылы жасалған туынды сөздер

Сабақтың мақсаты:

1.Білімділік: мәтінге сүйене отырып грамматикалық тақырыпты түсіндіру.Сөздердің морфологиялық жолмен жасалуы туралы түсінік беру. Оқулық, сөздік, қосымша материал бойынша сөйлей алу, жұмыс істеу.Тақырып бойынша сұраққа жүйелі жауап беру, әңгімені тиянақты баяндай білуге үйрету.

2.Дамытушылық: оқушының тіл байлығын дамыту, тіл мәдениетін қалыптастыру. Білік дағдыны, есте сақтау дағдысын қалыптастыру. Оқушының ойлау қабілетін, ой белсенділігін әсемділік, сезімталдыққа баулу.

3.Тәрбиелік: халықтың ауыз әдебиетінен үлгі алып, елінің саналы азаматы болуына тәрбиелеу.Ұлтжандылыққа, азаматтылыққа, өнерге баулу. Шәкірттерді рухани құндылықтар арқылы имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: жаңа оқу материалын беру сабағы.

Сабақтың әдіс-тәсілдері: сұрақ-жауап, түсіндіру, әңгімелеу, танымдық ойындар, өзіндік жұмыс, оқулықпен жұмыс, логикалық сұрақтар қою, деңгейлік тапсырмалар.

Сабақтың жабдығы: кесте, үлестірме қағаздар, слайд, интерактив. тақта.

Сыныппен жұмыс түрі: даралап, ұжымдық

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылардың назарын сабаққа аудару.

ІІ. Үй жұмысын тексеру.

1. Сөздер лексикалық жолмен қалай жасалады?

2.364- жаттығу. Берілген сөздер бірнеше мағынада болатындай етіп, сөйлем құрау.

ІІІ. Жаңа сабақ.

Жұрнақ арқылы жасалған жаңа сөздер

Түбір сөздерге сөз тудырушы жұрнақтар жалғағанда , жаңа мағыналы сөздер жасалады.

1.Мысалы: кес+пе, сүз+бе, көр+ме, қаш+па, өр+мек, ек+ін, жең+іс, өр+ме, ақ+та, біл+ім, қуан+ыш, көк+те, т.б

тық

шы

2 . Бас

та

тау