Қазақ тілі мен әдебиет сабақтарында мәтінмен жұмыс істеу әдістері

Түркістан облысы, Қазығұрт ауданы,

Қ. Сатпаев атындағы мектеп-лицейінің.

Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі

Бейсембиева Умит Абдикеримовна

Кіріспе

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында мәтінмен жұмыс істеу – оқушылардың тілдік дағдыларын жетілдірудің негізгі әдістерінің бірі. Бұл әдіс оқушылардың оқу сауаттылығын арттырып қана қоймай, олардың ойлау қабілеттерін, сөйлеу мәдениетін және шығармашылық қабілеттерін дамытады. Мәтінді талдау, мазмұндау, пікір білдіру арқылы оқушылар өз ойын жүйелі түрде жеткізуге дағдыланады.

Кілт сөздер: мәтінмен жұмыс, оқу дағдылары, мазмұнды түсіну, шығармашылық, әдеби талдау, функционалдық сауаттылық.

Тақырыптың өзектілігі

Жаңартылған білім беру мазмұны аясында мәтінмен жұмыс істеу әдістері ерекше мәнге ие. Себебі, бүгінгі күнде оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту, мәтінді түсіну және оны сыни тұрғыдан талдау қабілетін қалыптастыру негізгі міндеттердің біріне айналды [1].

Мақсаты

Бұл мақалада қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында мәтінмен жұмыс жүргізудің тиімді әдістері қарастырылады. Сонымен қатар, оқушылардың мәтінді түсіну, талдау және өз ойын еркін жеткізу қабілеттерін дамыту жолдары ұсынылады.

Негізгі бөлім

1. Мәтінмен жұмыс істеудің негізгі кезеңдері

Мәтінмен жұмыс бірнеше кезеңнен тұрады:

• Дайындық кезеңі: оқушылардың алдыңғы білімін ескере отырып, мәтіннің тақырыбын анықтау, болжау жасау.

• Негізгі кезең: мәтінді оқу, негізгі ойды бөліп көрсету, талдау жүргізу.

• Қорытынды кезең: мәтін бойынша пікір білдіру, шығармашылық тапсырмалар орындау.

Бұл кезеңдердің әрқайсысы оқушылардың мәтінді толық түсінуіне ықпал етеді.

2. Қазақ тілі сабақтарында мәтінмен жұмыс жүргізу әдістері

Қазақ тілін оқытуда мәтінмен жұмыс істеудің басты мақсаты – оқушылардың тілдік дағдыларын дамыту, жаңа сөздерді меңгерту және сауатты жазуға үйрету. Тиімді әдістерге мыналар жатады:

• Сұрақ-жауап әдісі – мәтін бойынша сұрақтар қою арқылы оқушылардың түсіну деңгейін анықтау.

• Жоспар құру – мәтіндегі негізгі ойларды анықтап, жоспар жасау.

• Сөздік жұмысы – жаңа сөздермен жұмыс жүргізіп, олардың мағынасын түсіндіру және сөйлемде қолдану.

• Синквейн әдісі – мәтін бойынша 5 жолдан тұратын қысқаша өлең құру.

• Кластер әдісі – мәтіннің мағынасын сызба немесе карта түрінде көрсету.

Бұл әдістер оқушылардың оқу дағдысын жақсартып, олардың мәтін мазмұнын терең түсінуіне көмектеседі [2].

3. Әдебиет сабақтарында мәтінмен жұмыс жүргізу әдістері

Әдеби шығармаларды меңгеру үшін әртүрлі тәсілдер қолданылады:

• Дебат әдісі – оқушылар шығармадағы кейіпкерлердің әрекеттерін талдап, өз пікірін қорғап үйренеді.

• Интерпретация әдісі – мәтінді оқушылар өз көзқарасы тұрғысынан түсіндіреді.

• Шығармашылық тапсырмалар – оқушылар эссе, рецензия, көркем шығарма жазады.

• Рөлдік ойындар – кейіпкерлердің бейнесін сомдау арқылы шығарманың мазмұнын тереңірек меңгереді.

• «РАФТ» әдісі – оқушылар мәтінге қатысты әртүрлі рөлде (автор, сыншы, журналист, оқушы) пікір білдіреді.

Мысалы, Абай шығармаларын оқыту барысында оқушыларға «Абайдың қара сөздеріндегі негізгі ойларды анықтап, оларды қазіргі заманмен байланыстырыңдар» деген тапсырма беруге болады. Бұл әдіс оқушылардың сыни ойлау қабілетін дамытады.

4. Функционалдық сауаттылықты дамытудағы мәтінмен жұмыстың рөлі

Функционалдық сауаттылық – оқушылардың алған білімдерін өмірде қолдану қабілеті. Мәтінмен жұмыс жасау барысында бұл қабілетті дамыту үшін келесі әдістер қолданылады:

• Проблемалық сұрақтар – оқушылар мәтін бойынша өз көзқарасын білдіріп, дәлел келтіреді.

• Комикс құру – мәтін мазмұнын суреттер арқылы көрсету.

• Вен диаграммасы – екі кейіпкердің немесе оқиғалардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау.

• Жоба әдісі – мәтін негізінде оқушылар шағын зерттеу жұмыстарын жүргізеді.

Бұл тәсілдер оқушылардың мәтінмен жұмыс істеу арқылы өз білімдерін өмірде қолдануға көмектеседі [3].

Қорытынды

Мәтінмен жұмыс істеу – қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушылардың ойлау қабілетін дамытатын маңызды әдіс. Бұл тәсілдер оқушылардың оқу сауаттылығын арттыруға, сөздік қорын байытуға, шығармашылық қабілетін дамытуға ықпал етеді. Сондықтан, мұғалімдер сабақ барысында мәтінмен жұмыс істеудің түрлі әдістерін тиімді пайдалану керек.

Қолданылған әдебиеттер

1. Аханов К. "Тіл білімінің негіздері". – Алматы: Санат, 2018.

2. Сыздық Р. "Қазақ тілінің даму тарихы". – Алматы: Ана тілі, 2019.

3. ҚР Білім және ғылым министрлігі. "Қазақ тілі мен әдебиеті оқыту әдістемесі". – Нұр-Сұлтан, 2021.