Абай облысы Бесқарағай ауданы

«Қоянбай орта мектебі» КММ-нің

қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімі

Муксимова Торғын Майболатқызы

Қазақ тілі: Сөз әдебі және заманауи тілдік қолданыс

Заманауи технологиялардың қарқынды дамуы адамдар арасындағы қарым-қатынас түрлерін өзгертіп, ресми және бейресми коммуникацияның жаңа формаларын қалыптастырды. Әлеуметтік желілер, мессенджерлер, электрондық пошта және басқа да цифрлық құралдар тілді қолдану ерекшеліктеріне әсер етуде. Бұл баяндамада ресми және бейресми қарым-қатынас ерекшеліктері, ауызша және жазбаша стильдердің айырмашылықтары, сондай-ақ әлеуметтік желілер мен кәсіби ортада тілді қолдану мәселелері қарастырылады.

Ресми және бейресми қарым-қатынас ерекшеліктері Ресми қарым-қатынас көбінесе іскерлік, академиялық немесе мемлекеттік салаларда кездеседі. Оның негізгі белгілері:

Қатаң стильдік нормалар мен грамматикалық дұрыстық;

Ресми сөйлеу мәнері мен терминологияны қолдану;

Мәтіннің құрылымдылығы мен нақтылығы;

Адресатқа құрмет көрсету және сыпайылық нормаларын сақтау.

Бейресми қарым-қатынас достар, туыстар, әріптестер арасында жиі кездеседі және келесі ерекшеліктермен сипатталады:

Еркін, эмоциялық бояуы бар сөздер мен фразаларды пайдалану;

Қысқартылған сөздер мен жаргон элементтерінің болуы;

Грамматикалық және стильдік нормаларға толықтай бағынбау мүмкіндігі;

Сөйлеу барысында мимика, жесттерді қолдану арқылы ақпаратты жеткізу.

Ауызша коммуникация көбінесе интонация, дауыс ырғағы, екпін арқылы ақпаратты жеткізеді. Оның негізгі ерекшеліктері:

Диалогтық сипатта болуы;

Сөздердің қысқа әрі түсінікті құрылуы;

Көптеген эмоционалдық элементтердің қолданылуы;

Интонация арқылы мағыналық екпіннің берілуі.

Жазбаша коммуникацияда тілдік нормалар маңызды рөл атқарады, сондықтан оның ерекшеліктері мыналар:

Мәтіннің логикалық байланысы мен құрылымдылығы;

Сөйлемдердің толық әрі мағыналы болуы;

Орфографиялық және пунктуациялық ережелерге сәйкестік;

Әлеуметтік желілерде қарым-қатынас көбінесе бейресми сипатқа ие. Қысқартылған сөздер, эмодзилер, сленг және мемдер жиі қолданылады. Бұл қарым-қатынастың ерекшеліктеріне мыналар жатады:

• Қысқа әрі нұсқа хабарламалар;

• Сурет, видео, гиф анимациялар арқылы ақпаратты толықтыру;

• Көптеген бейресми сөздер мен қысқарған формаларды пайдалану.

Кәсіби ортада тілдің қолданылуы ресми стильге жақын болуы керек. Негізгі талаптар:

• Сыпайылық пен бейтараптық сақтау;

• Терминдерді нақты әрі дұрыс қолдану;

• Грамматикалық және орфографиялық қателерге жол бермеу;

• Құрметті түрде жазысу және ресми құжаттарда стандарттарды сақтау.

Заманауи коммуникация құралдарының дамуы тілдік қарым-қатынастың жаңа формаларын қалыптастырды. Ресми және бейресми стильдердің, ауызша және жазбаша коммуникацияның өзара айырмашылықтарын түсіну тілдік мәдениеттің сақталуына көмектеседі. Әлеуметтік желілер мен кәсіби ортада тілдің ерекшеліктерін білу тиімді қарым-қатынасты дамытуға ықпал етеді. Сондықтан әр контекстке сәйкес келетін тілдік нормаларды ұстану – қазіргі заманның басты талаптарының бірі.

Оқушының тілін дамыту- баланың жалпы ойын дамыту деген сөз, өйткені оқушы пәнді оқып үйренсе де, өзінің істеген жұмысы, көрген-білгені туралы күнбе-күн сөйлеп, ойын қалыптастырып отырады, яғни оқушылардың тілін дамыту мәселесі олардың ойлау қабілетімен байланыстырылса, сондай-ақ, ойлау мен сөйлеу процесінің бірлігінде ұйымдастырылады.

Қазақ тілі мен әдебиет сабақтарында нақтылы тәрбиелік процесте ауызша тіл дамыту жұмыстары қай жерде, қалай жүргізіледі, оқушылардың сөйлеу тіліндегі кемшіліктер қандай әдіс-тәсілдер арқылы түзетіліп отырады-мұның бәрін ойластырып, педагогикалық, психологиялық, методологиялық тұрғыдан қарап, дұрыс шешімін табатын тек қана тіл маманы болып табылады. Оқушылардың ауызекі сөйлеу тілін, тіл мәдениетін арттыру мен дамыту, сапалы білім беру-қазіргі кезде мектеп мұғалімдерінің, тіл мамандарының алдында тұрған басты міндеттердің бірі.

Қазіргі заман талабына сай білім беру үрдісі білімді жеке тұлғаға қарай бағыттай отырып, тұлғаны жан-жақты дамытуға, шығармашылықпен айналыстыруға жол ашып отыр. Алайда, осы іс-шаралардың барлығы мұғалімнің ұйымдастыруы мен шеберлігінің нәтижесінде іске асырыларды. Сондықтан оқушылардың тілін дамыту, сөйлеу мәдениетін өрістетіп, жетілдіріп отыруды көздейтін мектеп көлемінде тиісті шаралар белгіленіп, жаппай жұмыс жүргізілмесе де, қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімдері оқу материалдарының мазмұны мен түрлеріне байланысты сынып жағдайында және одан тыс уақытта да бұл жұмысты үздіксіз жүргізіп отыруға міндетті.

Қазақ тілі мен әдебиеті сабағында оқушыларды сөзді дұрыс қолдана білуге, өз ойын орнықты жеткізуге, еркін сөйлей білуге жетелейтін тәсілдің бірі – тіл дамыту жұмыстары. Оқушылардың тіл дамыту жұмысын дұрыс ұйымдастырып, дұрыс жүргізіп отыру-әдебиетті сөз өнері ретінде шығармашылық шабытпен шебер оқыта білудің бір көрінісі болып саналады. Тіл дамыту мақсатындағы жүргізілетін жұмыстар оқушының ойлау қабілетіне, сондай-ақ өз ойын жеткізе білуіне, шығармашылық ізденісіне жол ашады. Оқушының білімі ғана жетіліп қоймайды, қабілетінің, дарын көзінің ашылуына түрткі болады.