Қазақ тілінде жазылым дағдыларын қалыптастыруда әлемдік тәжірибелер мен әдістемелік тәсілдер

(Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін кіріктіре отырып, 5-11 сынып оқушыларының қабілеттерімен байланыстыру)

Кіріспе

Қазіргі білім беру жүйесінде қазақ тілі мен әдебиетін оқытуда жазылым дағдыларын дамыту ерекше мәнге ие. Әсіресе, 5-11 сыныптардағы оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай жазылымды жүйелі дамыту олардың грамматикалық сауаттылығын, шығармашылық ойлауын, әдеби талдау қабілетін жетілдіруге ықпал етеді. Жазылым дағдылары тек тілдік нормаларды меңгеру құралы емес, сонымен бірге тұлғаның өз ойын жүйелі жеткізу, дәлелдеп жазу және шығармашылық тұрғыдан пайымдау дағдысын қалыптастырады. Әлемдік тәжірибеде бұл бағытта тиімді әдістер қалыптасқан. Қазақ тілін үйретуде осы әдістерді ұлттық мазмұнмен ұштастыру арқылы жазылымды оқыту жаңа деңгейге көтерілуде.

Негізгі бөлім

1. Жазылым дағдыларының теориялық негіздері және әлемдік тәжірибелер (Қазақ тілі мен әдебиетіне бейімдеу)

Жазылым — оқушының ойлау қабілетін, логикасын, шығармашылық әлеуетін дамытатын күрделі әрекет. Әлемдік тәжірибеде Джон Дьюи, Лев Выготский, Жан Пиаже сияқты ғалымдар жазуды танымдық және когнитивтік үдеріс деп қарастырады. Бұл қағидалар қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында да өзекті. Әдеби мәтіндер арқылы оқушылардың жүйелі ойлау, мәтін құрастыру, сөйлем құрылысын дұрыс қолдану дағдылары қалыптасады.

Мысалы:

5-7 сыныптарда Ыбырай Алтынсариннің шығармаларын пайдалану арқылы оқушылар қысқаша мазмұндама, сөйлем құрастыру, түзетіп жазу секілді жұмыстарды орындайды. Бұл олардың лексикалық қоры мен грамматикалық құрылымды меңгеруін арттырады.

8-11 сыныптарда Абайдың қара сөздерінен немесе Мұхтар Әуезовтің «Абай жолынан» алынған үзінділер негізінде ойтолғау, эссе, пікірталас жұмыстары жүргізіледі. Бұл жұмыстар оқушының жазылым сауаттылығын, шығармашылық ойлауын, дәлелдеу қабілетін арттырады.

Әлемдік тәжірибе:

Финляндия мен Жапонияда ойын түрінде жазылым жұмыстары арқылы оқушының жазуға қызығушылығы оятылса, қазақ тілінде ой қозғау, проблемалық сұрақ қою, мәтінмен жұмыс істеу тәсілдері оқушыларды жазылымға баулудың тиімді жолдары.

2. Диктант әдісі және оның қазақ тілі мен әдебиеті пәнінде қолданылуы

Диктант — оқушылардың орфографиялық, пунктуациялық, лексикалық білімдерін жетілдіруде маңызды рөл атқарады. Әлемде диктанттың түрлері көп: көркем диктант, творчестволық диктант, есте сақтау диктанты.

5-7 сыныптарда қазақ тілі сабақтарында «Төл сөз бен төлеу сөзді» меңгерту мақсатында Ыбырай Алтынсариннің әңгімелерінен үзінділер алып, түсіндірмелі диктант жаздыру тиімді.

8-11 сыныптарда Абайдың қара сөздерін қолдану арқылы шығармашылық диктант ұйымдастыруға болады. Мысалы, «38-қара сөздегі» пікірді алып, оны қазіргі заманда қалай түсінетініңді жазу.

Әдебиетпен байланысы:

«Құлагер» поэмасынан үзіндіні көркем диктант ретінде ұсынып, оқушы мәтіннің көркемдік ерекшелігін сақтай отырып, орфографиялық сауаттылығын арттырады.

Әлемдік үлгі:

Германияда мәтіннің стилистикасы мен логикасы басты назарда болса, қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында да мәтіннің құрылымына, көркемдік тіліне мән беріп, диктант жұмыстарын ұйымдастыру керек.

3. Эссе жазу әдістемесі және қазақ тілінде оның қолданылуы

Эссе — оқушының өз ойы мен пікірін дәлелдеп, логикалық жүйемен жеткізу дағдысын дамытатын жазылым түрі. Әлемдік тәжірибеде эссе сыни ойлау, талдау, салыстыру тәсілдерін қалыптастырады.

5-7 сыныптарда «Менің сүйікті кейіпкерім» (мысалы, «Ертөстік», «Алдар көсе») тақырыбында эссе жазғызу арқылы сөйлемнің құрылымын меңгертуге болады.

8-11 сыныптарда күрделі тақырыптар ұсынылады:

«Абайдың қара сөздеріндегі адамгершілік ұстанымдар»

«Қыз Жібек бейнесі — қазақ қызының үлгісі»

«Құлагердегі әділетсіздік пен трагедия»

Бұл жұмыстар мәтінді талдауға, дәлелдеуге, қорытынды шығаруға үйретеді.

Қазақ тілімен байланысы:

Эссе жазғанда сөйлемнің құрылымы, түрлері, байланысу тәсілдері (салалас, сабақтас сөйлемдер) сияқты грамматикалық ережелерді қолдану міндеттеледі.

Әлемдік тәжірибе:

АҚШ мектептерінде эссе құрылымы нақты: кіріспе, дәлелдеу, қорытынды. Қазақ мектептерінде де бұл құрылымды басшылыққа ала отырып, оқушы тұжырым жасауға үйренеді.

4. Мазмұндама жазу әдісі және қазақ тілін дамытудағы рөлі

Мазмұндама — мәтінді оқу, тыңдау, түсіну, қайта баяндау дағдыларын дамыту құралы. Әлемдік тәжірибеде мазмұндама мәтінді логикалық тұрғыда жүйелеу, негізгі ойды табу, артық ақпараттан ажырату сияқты қабілеттерді қалыптастырады.

5-7 сыныптарда қазақ әдебиетінің ертегілерін, аңыздарын, Ыбырай Алтынсариннің әңгімелерін мазмұндату арқылы логикалық жүйе құрастыруға баулиды.

8-11 сыныптарда «Көксерек», «Қараш-қараш оқиғасы», «Қартқожа» шығармаларынан үзінділерді оқытып, негізгі идеяны анықтап, шығарманың құрылымын мазмұндауға үйретеді.

Қазақ тілімен байланысы:

Мазмұндама жазғанда түрлі сөйлем түрлерін, байланысу тәсілдерін, көркем тіл құралдарын қолдану міндетті.

Франция тәжірибесі:

Оқушылар пікір қосып мазмұндама жазады. Қазақ тілі сабақтарында «Неге бұл кейіпкердің әрекетін дұрыс деп санайсың?» деген сұрақтар қосу арқылы ойтолғау мазмұндама жазуға болады.

5. Жаңа ақпараттық технологияларды қолдану және қазақ тілі мен әдебиетіндегі тиімді әдістер

Жаңа технологиялар жазылымды дамытуда әлемде кеңінен қолданылады.

5-7 сыныптарда Padlet, Kahoot, Quizizz платформаларында мәтінді редакциялау, грамматикалық қателерді табу тапсырмалары орындалады. Мысалы, Ыбырай Алтынсариннің мәтінін өзгертіп, қателерді түзету.

8-11 сыныптарда Google Docs, Edmodo арқылы эссе жазу, пікір жазу, әріптестік редакциялау жүргізіледі. Мысалы, «Абай жолы» романы бойынша кейіпкерлер блогын жасау, диалог жазу.

Қазақ тілінде:

Жаттығулар: «Тыныс белгілерін қою», «Сөз тіркесін дұрыс құрастыру», «Сөздерді мағыналық топтарға бөлу».

Әдебиетпен байланыс: Оқушылар кейіпкер күнделігін жазу (Мысалы, Жамбылдың атынан күнделік).

Канада тәжірибесі:

Оқушылар онлайн күнделік жүргізеді. Қазақ тілі сабағында оқушылар шығармадан алған әсерін блог форматында жариялайды.

Қорытынды

Қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінде жазылымды дамыту — оқушының лингвистикалық, мәдени, шығармашылық әлеуетін арттырудың басты жолы. Әлемдік әдістерді ұлттық мазмұнмен байланыстыру, әдеби шығармаларды кіріктіру оқушының грамматикалық сауаттылығын, шығармашылық ойлауын, шығарма жазу шеберлігін арттырады.

5-11 сынып оқушылары үшін бұл жұмыстар жеке, жұптық, топтық форматта ұйымдастырылып, олардың логикалық жүйелілігін, ой дәлдігін, әдеби тіл байлығын қалыптастыруға бағытталады.

Ұсыныс: Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында әлемдік тәжірибелерді енгізу арқылы оқушылардың шығармашылық қабілетін арттырып, ұлттық рухани құндылықтарды дәріптеу қажет.