Қазақстанның экологиялық ахуалы

Авторы: Утесинова Ақбота, Қайратқызы Гүлзай, Насиханова Аружан
Қарағанды университеті, Экология мамандығы

Экология – адам мен табиғат арасындағы тепе-теңдікті сақтауға бағытталған ғылым. Қазіргі таңда экологиялық мәселелер тек жекелеген елдердің емес, бүкіл әлем қауымдастығының алдында тұрған өзекті проблемалардың біріне айналды. Қазақстан табиғи ресурстарға бай мемлекет болғанымен, экологиялық ахуалы күрделі және алаңдатарлық деңгейде. Өндірістік және әскери полигондардың әсері, ауа мен су ресурстарының ластануы, орман-тоғайлардың азаюы, радиациялық қалдықтар мен климаттың өзгеруі – осының барлығы еліміздің тұрақты дамуына қауіп төндіруде. Бұл мақалада Қазақстандағы негізгі экологиялық мәселелер мен олардың себептері қарастырылып, экожүйені жақсартуға бағытталған шаралар ұсынылады.

Арал теңізінің тартылуы

Қазақстанның ең күрделі экологиялық апаты – Арал теңізінің тартылуы. XX ғасырдың ортасынан бастап Әмудария мен Сырдария өзендерінің суы ауыл шаруашылығына бұрмаланып, теңізге жетпей қалды. Нәтижесінде теңіз көлемі 90%-ға жуық қысқарды. Бұл тек экожүйеге ғана емес, аймақ халқының денсаулығына да әсер етті. Тұзды шаңның көтерілуі тыныс алу жолдары ауруларын көбейтсе, балық шаруашылығы жойылды.

Семей ядролық полигоны

1949–1989 жылдар аралығында Семей ядролық сынақ полигонында 450-ден астам жарылыс жасалды. Бұл сынақтар жергілікті халықтың денсаулығына орны толмас зиян келтірді. Қазіргі таңда өңір халқы арасында онкологиялық аурулар, туа біткен ақаулар, бедеулік пен психикалық аурулар жиі кездеседі. Радиациялық ластану аумақтың биосферасына әлі де қауіп төндіріп тұр.

Өнеркәсіптік ластану

Қазақстанда өндіріс ошақтарының шоғырланған аймақтарында – Қарағанды, Өскемен, Теміртау, Павлодар қалаларында ауа мен су ресурстары қатты ластанған. Қарағанды облысындағы көмір өндірісі мен металлургия зауыттары атмосфераға жыл сайын жүздеген мың тонна зиянды заттар бөледі. Бұл тек табиғатқа ғана емес, адам денсаулығына да кері әсерін тигізеді. Теміртау қаласы бірнеше жыл қатарынан еліміздегі ең лас қала ретінде танылды.

Қалдықтарды басқару және қоқыс мәселесі

Қазақстанда тұрмыстық және өндірістік қалдықтарды басқару жүйесі әлі де тиімсіз. Қатты тұрмыстық қалдықтардың көп бөлігі сұрыпталмай, арнайы полигондарға төгіледі. Қайта өңдеу үлесі 18–20% шамасында ғана. Пластик, шыны және қағаз қалдықтары ұзақ жылдар бойы шірімей, қоршаған ортаны ластайды.

Климаттың өзгеруі және оның әсері

Климаттың жаһандық өзгеруі Қазақстанның да табиғатына әсер етуде. Соңғы онжылдықта орташа температура 1–2°C-қа жоғарылады. Бұл әсіресе ауыл шаруашылығына және су ресурстарына кері әсер етуде. Көптеген өзен-көлдер тартылып, жердің шөлейттену процесі жеделдеді. Мал шаруашылығы мен егіншілікке қолайсыз жағдайлар жиілеп келеді.

Қорытынды

Қазақстандағы экологиялық ахуал – мемлекет дамуына тікелей әсер ететін маңызды факторлардың бірі. Табиғи ресурстарға бай бола тұра, олардың тиімді әрі ұқыпты пайдаланылмауы, ғылыми негізделмеген өндірістік саясат, бақылаусыз қалдықтар мен ескі технологиялардың қолданылуы елімізде қоршаған ортаға үлкен зиян келтірді. Экологиялық дағдарыстар мен апаттар, әсіресе Арал теңізінің тартылуы мен Семей ядролық полигонының салдары – бұл тек өткеннің қателігі ғана емес, қазіргі ұрпақ үшін күрделі мұра.

Қазіргі таңда экологиялық мәселелер тек табиғатқа ғана емес, сонымен қатар қоғамдық денсаулыққа, экономикалық тұрақтылыққа, ауыл шаруашылығына, туризмге және жалпы халықтың өмір сапасына кері әсер етуде. Мысалы, атмосфераның ластануы тыныс алу жүйесінің ауруларын көбейтсе, су көздерінің бүлінуі халықтың ауызсуға деген қолжетімділігін шектейді. Климаттың өзгеруі мен шөлейттену мәселесі еліміздің батыс және оңтүстік өңірлерінде егіншілікті қиындатып, азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төндіруде.

Жаһандық тәжірибе көрсетіп отырғандай, экологиялық тұрақтылыққа қол жеткізу үшін кешенді әрі жүйелі шаралар қажет. Біріншіден, экологиялық заңнаманы күшейту және табиғатты қорғау талаптарының орындалуын қамтамасыз ету керек. Екіншіден, халықтың экологиялық сауатын арттырып, жасыл өмір салтын насихаттау қажет. Үшіншіден, қалдықтарды қайта өңдеу, жаңартылатын энергия көздерін енгізу сияқты заманауи экологиялық технологияларға көшу – экожүйенің тозуын тежеудің негізгі жолдарының бірі.
Табиғатты қорғау – бұл болашақ ұрпақ алдындағы борыш. Қазақстан тек экономикалық өсімді ғана емес, экологиялық қауіпсіздікті де қамтамасыз етуге міндетті. Осы мақсатта мемлекет, қоғам және әрбір азамат бірлесе отырып, ортақ жауапкершілікті сезінуі тиіс. Тек сонда ғана біз табиғатпен үйлесімді өмір сүретін, дені сау әрі тұрақты қоғам құра аламыз.