Қазақстанның темір жол транспорт жүйесінің әлеуметтік-экономикада алатын орны

Қазақстанның транспорт кешені транспорттың барлық түрімен қамтамасыз етілген: теміржол, автомобиль, құбыр (мұнай және газ), сонымен қатар су көлігі (өзен және теңіз) және әуе көлігі. Республиканың көліктік инфрақұрылымы теміржолдар желісін, өзен кеме қатынасы маршруттарын, автокөлік құралдарын, әуежайларды, қызмет көрсету кәсіпорындарын және көліктік жұмысшылар мен жолаушыларға қызмет көрсететін көптеген көлік инфрақұрылымы объектілерін қамтиды. Қазақстандағы әрбір көлік түрі тасымалданатын тауарлардың сипаты мен тасымалдау ауқымына байланысты тиімді пайдаланудың өз саласына ие. Көлік кешенінің құрылымында темір жол көлігі ең таралған. Қазақстандық темір жолдары жүк айналымының басым бөлігін (70% -дан астам) және елдің жолаушылар ағынын 10% қамтамасыз етеді. Дегенмен, автомобиль көлігі әлеуетін бірте-бірте арттырып келеді және жалпы жүк айналымының үлесі 20% -дан асады. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігіне сәйкес көліктің негізгі экономикалық дамуына ескеретін көрсеткіштері: жалпы қосылған құн, негізгі капиталға салынатын инвестициялар, қызметкерлер саны, көлік қызметкерлерінің орташа айлық жалақысы.

Көлік саласында 620 мың адам қызмет етеді. Елімізде 2018 жылы барлық көлік түрлерімен 3,517 млрд тонна жүк тасымалданды, яғни 0,1 %-ға артқан. Қазақстандағы жүк айналымының динамикасы ұсынылған. Графика көрсеткендей, жүк айналымының шыңы 2009 жылғы маусымда төмендейді және одан әрі өсу үрдісі тұрақты және 2010 жылдың ортасына дейін дағдарысқа дейінгі деңгейдің индикаторларын шығару байқалады.

Көлік кешенінің негізгі кордың құны елдегі негізгі қордың жалпы құнынан 11% құрайды. Негізгі қордың құнсыздануының деңгейі, негізгі қордың инвестицияларды дамытуға байланысты, төмендейді. Өңірлік деңгейде көліктің негізгі қорының ынталандырудың экономикалық өсуіне әсер етуі әсіресе жол желісі қайта жаңғыртылып, салынып, көлік инфрақұрылымы жақсарған кезде байқалады. Халық арасында: «жол азықтандырады» сөзі бар, шын мәнінде, көлік артериясының айналасында жұмыс орындарын құру үрдісін көрсетеді және пайдаланылмаған ресурстардың экономикалық айналымына қатысады, тауарлар мен қызметтер нарығын ашады, шикізат көздеріне қол жеткізіп, қызметкерлердің ұтқырлығын арттырады және т.б. Мұндай үдерістер саланың даму деңгейін оң сипаттайды және экономика құрылымында өз позициясын нығайтуға ықпал етеді. Дегенмен, көліктегі негізгі құралдарды жаңарту процесі баяу, бұл көлік тиімділігінің және көліктегі қауіпсіздігін төмендетеді және қоршаған ортаның бұзылуына әсер етеді.

1991-2017 жылдар аралығындағы жүк айналымының серпіні

Қазақстандағы және көліктегі экономиканың жақында жоғары қарқыны шикізат экспорты мен отын-энергетикалық ресурстарға бағаның көтерілуіне негізделген. Алайда, шикізат экспорты әлемдік нарықтардағы шикізат бағасының өзгеруіне ұшырайды. Сондықтан осы факторды көлік саласының дамуын тұрақтандыруға болатын негізгі фактор деп санауға болмайды .

Жолаушылар тасымал 2018 жылы 2017 жылға 6% трафик өсуге қол жеткізді. Сонымен қатар, жоғары жылдамдықты Тұлпар-Тальго жолаушылар пойыздары 1 032 млн. жолаушы-шақырым өсті, немесе астам 1,8 есеге. Ол жаңа бағыттар, сервис деңгейі жетілдіру, динамикалық баға жүйесін пайдалану және билеттер бойынша жеңілдіктер түрлі схемаларын іске асыру енгізу әсер етті. Сексеуіл және Шалқар - Бейнеу жаңа электропоезд маңындағы, автомобильдер Тұлпар-Тальго жаңа модификациялы оның ішінде жолаушылар вагондарын, жаңартылған флотын жаңа темір жол желілерінің Жезқазған жолаушылар пойыздары іске қосылды.

2016 – 2020 жылдарға магистральді теміржол желісі тарифы жыл сайын жүк тасымалының тарифтерінің 4% өсуімен ҚР Үкіметі бекітілген болатын. 2016 жылы темір жол транспортының жк тасымалдау құнының өсуі 4%-ы құрады. Соның нәтижесінде 2016 жылдын екінші жартысынан облыс аралық жолаушы тасымалдайтын вагонның барлығына тариф 10%-ға, 2017 жылғы өсім көрсеткіші магистральді темір жол жүйесі 4% өсті.

Қазақстанның көлік саласын және қоймаландыру дамытуда 2009 жылы негізгі капиталға салынған инвестициялардың жалпы көлемінің 21,1% -ы бағытталған (2010 жылы - 15,2%). 2006-2009 жылдары Қазақстанда «Көлік» секторына инвестициялардың өсуі жыл сайын орта есеппен 131% -ды құрады. Салыстырмалы түрде индустриядағы инвестициялардың өсімі 106,1% -ды, ауыл шаруашылығында - 115% -ды құрады. Сарапшылардың ұсыныстарына сәйкес, көлік саласына салынған инвестициялар өнеркәсіптің орташа деңгейінен төмен болмауы керек және көліктік секторды тұрақты дамыту үшін инвестиция жылдам қарқынмен талап етіледі. Жалпы алғанда, Қазақстанның көліктік-коммуникациялық кешенін дамыту үшін 10 жылға 1,4 трлн. теңге қарастырылған.

Жалпы өңірлік өнім үлгіде «көлік және байланыс» саласында 1998-2010 жылдар аралығында жыл сайынғы өсу деңгейі орташа 19,5 % құрады. Сол себепті жалпы өңірлік өнімнің ішінде «көлік және байланыс» үлесі жекелей аудандарда өзгеріске ұшыраған. Өсі қарқындылығы Астана және Алматы қалаларында байқалады, ал төмендеу үрдісі – Павлодар, Қарағанды, Қостанай, Қызылорда облыстарында, өңірлерді экономиканы қайта құру құрылымы мен байланыс және ақпарат секторы үлесінінің ұлғаюы басты себеп болып табылады. Көлік кешенінің қаржылық талдау нәтижесінде кіріс барлық транспорт түрлерінің және жекелей әрбір транспорт түрлерімен маңызды өзгерістерді анықтайды.

Көлік қызметінен түскен табыс, млн. тг

Кірістің ең жоғары деңгейі құбыр көлігі, ең төмен деңгейі автокөлікке, өзен көлігі мен әуе көлігіне тиесілі.

Аталған көрсеткіштер Қазақстанның көлік кешені белгілі жетістіктерге жетсе де, өзіндік тұрақтылығымен ерекшеленбейді, себебі бағыттауды үйлестіру мен дамуды қолдауды қажет етеді.