Мектеп

Баяндама

Тақырыбы: Қазақтың қолөнері өшпес құндылығымыз

Шымкент қ 2025 ж

Жоспар

Кіріспе

Негізгі бөлім

1-ТАРАУ: ҚАЗАҚТЫҢ ҚОЛӨНЕРІ – ҰЛТТЫҚ МҰРА

1.1 Қазақтың қолөнерінің тарихы мен маңызы

1.2 Қолөнердің бала тәрбиесіндегі рөлі

1.3 Балабақшада ұлттық қолөнерді қолданудың маңызы

2-ТАРАУ: ҚАЗАҚ ҚОЛӨНЕРІН ҮЙРЕТУ ӘДІСТЕРІ

2.1 Қолөнерді үйретудің әдістері

2.2 Қазақтың ұлттық қолөнер әдістерінің тиімділігін үйрету

Қортынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Зерттеудің өзектілігі: қазақ халқының ұлттық қолөнері – ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени мұра, ұлттық сана мен рухани байлықтың көрінісі. Бұл өнер түрлері ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып, әр дәуірдің өзіндік ерекшеліктерін сақтап, дамып отырған. Алайда қазіргі жаһандану заманында ұлттық мәдениетке деген қызығушылық бәсеңдеп, қазақтың дәстүрлі қолөнері күнделікті өмірден алыстап барады. Әсіресе, жастар арасында ұлттық қолөнерге қызығушылық төмендеп, оның мәні мен маңызын жете түсіну азайып бара жатқанын байқауға болады. Осы орайда, ұлттық құндылықтарды, оның ішінде қолөнерді қайта жаңғыртып, оны жас ұрпаққа үйрету – басты міндеттердің бірі. Балабақша – баланың тұлға болып қалыптасуындағы алғашқы саты. Бұл кезеңде берілген тәрбие мен білім оның болашақ көзқарасына, мінез-құлқына және рухани байлығына тікелей әсер етеді. Сондықтан қазақтың ұлттық қолөнерін балабақша жасындағы балаларға үйрету – оларды ұлттық құндылықтарға баулудың ең тиімді жолдарының бірі. Қолөнер арқылы балалар тек белгілі бір дағдыларды меңгеріп қана қоймай, олардың шығармашылық қабілеті дамиды, эстетикалық талғамы артады, шыдамдылық пен еңбексүйгіштікке тәрбиеленеді. Бүгінгі таңда балабақша бағдарламаларында ұлттық тәрбиеге, оның ішінде қазақтың қолөнерін үйретуге жеткілікті деңгейде мән берілмей келеді. Көптеген балалар заманауи ойыншықтар мен гаджеттерге әуестеніп, қолмен жұмыс жасаудың маңызын түсінбейді. Осыған байланысты ұлттық мәдениетімізді жаңғырту мақсатында қазақтың қолөнерін балабақшадағы тәрбие мен оқыту жүйесіне енгізудің тиімді жолдарын қарастыру қажет. Бұл зерттеу қазақтың дәстүрлі қолөнерін үйретудің әдістерін анықтап, оны балабақшада қолданудың артықшылықтарын қарастырады. Сонымен қатар, зерттеу нәтижелері тәрбиешілер мен ата-аналарға ұлттық тәрбиенің маңыздылығын түсінуге көмектеседі. Балабақшада қолөнерді үйретудің тиімді әдістерін қолдану арқылы балалардың ұлттық сана-сезімін оятып, олардың шығармашылық қабілеттерін арттыруға мүмкіндік туады.

Зерттеу нысаны : Балабақшадағы тәрбие және оқу процесінде қазақтың ұлттық қолөнерін қолдану.

Зерттеу пәні: Балаларға ұлттық қолөнерді үйретудің әдістері мен тиімділігі.

Зерттеудің мақсаты : Қазақтың қолөнерін балабақша жасындағы балаларға үйретудің тиімді жолдарын анықтау және оны тәрбие процесінде қолдану.

Зерттеудің міндеттері

• Қазақтың ұлттық қолөнері туралы мағлұмат беру;

• Балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдарын қарастыру;

• Қолөнерді үйретудің тиімді әдістерін анықтау;

• Ұлттық мәдениетке баулу әдістерін зерттеу.

Зерттеудің жаңалығы: Бұл зерттеуде қазақтың қолөнерін балабақшадағы оқу-тәрбие процесіне енгізудің нақты әдістері ұсынылады.

Зерттеудің құрылымы: Зерттеу кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және диаграммадан тұрады.

1-ТАРАУ: ҚАЗАҚТЫҢ ҚОЛӨНЕРІ – ҰЛТТЫҚ МҰРА

1. Қазақтың қолөнерінің тарихы мен маңызы

Қазақ халқының қолөнері – ұлттық мәдениеттің ажырамас бөлігі. Ол халықтың ғасырлар бойғы өмір салты мен тұрмыс-тіршілігінен туындап, ұлттық дүниетаныммен тығыз байланыста дамыды. Қолөнер тек әдемілік үшін ғана емес, сонымен қатар тұрмыстық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында жасалған. Бұл өнер түрі қазақ халқының тұрмыстық мәдениетін, шеберлігін, эстетикалық талғамын, дүниетанымын айқындайтын маңызды факторлардың бірі. Қазақ халқының қолөнері ежелгі заманнан бері ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған. Әрбір бұйымның өзіндік мән-мағынасы, символикасы және эстетикалық құндылығы бар. Қазақтың дәстүрлі қолөнері тек материалдық құндылық қана емес, рухани мұра ретінде де үлкен маңызға ие. Қолөнер бұйымдары арқылы халқымыздың тұрмыстық мәдениеті, эстетикалық талғамы, дүниетанымы айқындалады. Қазіргі таңда жаһандану мен урбанизацияның әсерінен қазақтың қолөнері өз маңызын жоғалтып, халық арасында қолдану аясы тарылып келеді. Дегенмен, оны жаңғырту мен сақтау үшін мектепке дейінгі білім беру мекемелерінен бастап, балаларға қолөнерді үйрету аса маңызды. Осы орайда, қазақтың дәстүрлі қолөнері мен оның бала тәрбиесіндегі рөлін зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қазақ халқының қолөнер тарихы көне замандардан бастау алады. Қолөнердің алғашқы белгілері көшпелі өмір салтымен тығыз байланысты. Көшпенді халықтың негізгі тұрмыстық қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін киіз басу, ағаш өңдеу, сүйек ою, тері илеу, метал өңдеу сияқты қолөнер түрлері кеңінен дамыды. Киіз басу және тоқыма өнері – киіз үйлердің жабындысын, текемет, сырмақ сияқты тұрмыстық бұйымдарды жасау. Ағаш өңдеу – қазақ шеберлері сандық, бесік, үй жиһаздарын жасаумен айналысты. Зергерлік өнер – әшекей бұйымдарын жасау, алтын-күміспен сәндеу.

Қазақ қолөнерінің маңыздылығы тек әсемдік пен тұрмыстық қажеттіліктермен шектелмейді. Ол ұлттың тарихы мен мәдениетін, халықтың дүниетанымын көрсетеді. Әрбір ою-өрнектің өзіндік мағынасы бар. Мысалы, қошқар мүйіз оюы – молшылық пен берекенің белгісі, ал күн бейнесі – өмір мен қуаттың символы. Қазақ халқының қолөнері ғасырлар бойы өзінің бірегейлігін сақтап қана қоймай, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырды. Қазақтың ою-өрнектері мен бұйымдары көшпенділердің тұрмыс-салтына сай жасалған, әрі олардың өмір сүру жағдайына бейімделген. Қолөнер туындылары тек қолданбалы өнер емес, сонымен қатар ұлттық рухтың, өзіндік ерекшеліктің белгісі.

1.2 Қолөнердің бала тәрбиесіндегі рөлі

Балабақша жасындағы балалардың дамуында ұлттық қолөнердің рөлі өте маңызды. Себебі балалар қолмен жұмыс жасау арқылы өз қиялын дамытып, шығармашылық қабілеттерін жетілдіреді. Сонымен қатар, ұлттық құндылықтарды бойына сіңіріп, ата-бабаларымыздың дәстүрін түсінуге мүмкіндік алады. Ұсақ моторикасының дамуы – саусақтармен кішігірім заттарды ұстап, ұқыптылықпен жұмыс жасау арқылы балалардың қол бұлшықеттері күшейеді, бұл кейінірек жазу, сурет салу дағдыларына оң әсер етеді. Шығармашылық ойлауының артуы – бала өз қолымен бұйым жасап, әртүрлі түстер мен пішіндерді үйлестіруді үйренеді. Эстетикалық талғамының дамуы – ұлттық нақыштағы өрнектерді қолдана отырып, баланың әсемдікке деген көзқарасы қалыптасады. Шыдамдылық пен еңбексүйгіштікке үйрету – қолөнер белгілі бір уақыт пен еңбекті қажет ететіндіктен, балалар өз жұмыстарын соңына дейін аяқтауға дағдыланады. Тәртіп пен жауапкершілік – белгілі бір тапсырмаларды орындау арқылы балалар жауапкершілікті сезініп, тәртіпке үйренеді. Қазақтың ұлттық қолөнерін балабақша бағдарламасына енгізу арқылы біз балалардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыра аламыз. Олардың жас ерекшеліктеріне сай жеңіл тапсырмалар беру арқылы ұлттық өнерге деген қызығушылығын арттыруға болады.

1.3 Балабақшада ұлттық қолөнерді қолданудың маңызы

Балабақшадағы оқу-тәрбие процесінде ұлттық қолөнерді қолдану балалардың жан-жақты дамуына көмектеседі. Ұлттық қолөнерді қолдану арқылы тәрбиешілер балалардың қолөнерге деген қызығушылығын арттырып, олардың шығармашылық қабілеттерін дамыта алады. Ұлттық ойындар арқылы үйрету. «Ою ойып көрейік» ойыны – балалар қағаздан немесе мата қалдықтарынан ою ойып, оларды әртүрлі бұйымдарға жабыстырады.

«Шебер қолдар» сайысы – балалар өз қолымен қарапайым ұлттық бұйымдар жасап, бір-біріне сыйға тартады.

• Қарапайым кестелеу жұмыстары.

• Жүннен кішігірім бұйымдар жасау.

• Қағаздан, ермексаздан ұлттық өрнектерді бейнелеу.

• Көрнекілік әдістерін қолдану

• Балаларға қазақтың ұлттық қолөнері туралы бейнероликтер көрсету.

• Дайын бұйымдарды көрсетіп, оларды жасау жолын түсіндіру.

Қолөнерді балабақшадағы тәрбие процесіне енгізу арқылы балалардың қызығушылығы артып, өнеріне құрметпен қарайтын болады.

2-ТАРАУ: ҚАЗАҚ ҚОЛӨНЕРІН ҮЙРЕТУ ӘДІСТЕРІ

2.1 Қолөнерді үйретудің әдістері

Қазақ халқының ұлттық қолөнері – халықтың өмір салты, тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланысты өнер түрі. Бұл өнер түрлері ғасырлар бойы дамып, жетіліп, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келеді. Алайда қазіргі таңда қазақтың қолөнері күнделікті өмірде аз қолданылып, тек этнографиялық жәдігер ретінде қарастырылып жатады. Сондықтан оны балабақша жасынан бастап балаларға үйрету, олардың қызығушылығын ояту – ұлттық мәдениетті сақтаудың және дамытудың маңызды жолдарының бірі. Балабақшадағы оқу-тәрбие процесінде қазақтың қолөнерін үйрету үшін әртүрлі әдістер қолданылады. Олардың ішінде ең тиімділері – ойын арқылы үйрету, тәжірибелік жұмыс жүргізу және көрнекілік әдістерін пайдалану. Бұл әдістер балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес болуымен қатар, олардың қызығушылығын арттырып, шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған. Қазақтың ұлттық қолөнерін балабақша жасындағы балаларға үйрету барысында қолданылатын әдістер балалардың қабылдау ерекшеліктерін ескере отырып, шығармашылық, танымдық және практикалық дағдыларын дамытуды мақсат етеді. Сонымен қатар, ұлттық мәдениетке қызығушылығын ояту үшін ойын элементтерімен бірге, тәжірибелік жұмыстарды көбірек қолдану қажет. Ұлттық қолөнерді үйрету кезінде балаларға қызықты әрі жеңіл болу үшін ең алдымен, олардың жасына лайықты әдістерді қолдану қажет. Бұл ретте ойын технологиясы, тәжірибелік жұмыстар және көрнекілік әдістер үлкен рөл атқарады. Балаларға ұлттық ою-өрнектерді таныстыру, оларды бояу, қиып жапсыру немесе саз балшықтан мүсін жасау сияқты әдістерді қолдану арқылы олардың ұсақ моторикасын дамытуға болады. Сонымен қатар, әрбір қолөнер жұмысы балаларға эстетикалық тәрбие берумен қатар, олардың еңбекке деген сүйіспеншілігін арттырады. Балабақшада қазақтың ұлттық қолөнерін үйретудің ең тиімді әдістерінің бірі – ойын арқылы үйрету әдісі. Балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты олар көбінесе ойын барысында жақсы қабылдайды. Сондықтан ұлттық қолөнерге қатысты қызықты тапсырмалар мен ойындар арқылы оларды шығармашылық жұмысқа баулу – ең тиімді тәсілдердің бірі. Балалардың шығармашылық қабілетін дамытуға мүмкіндік береді. Олардың қызығушылығын арттырып, белсенділік танытуына көмектеседі. Жаңа ақпаратты оңай әрі тез қабылдауға жағдай жасайды. Ұжымдық жұмыс жасауға және өзара қарым-қатынас орнатуға үйретеді. Мысалы, «Ою-өрнек әлеміне саяхат» атты ойын барысында балалар әртүрлі ұлттық оюлардың суретін салып, оларды қиып, жабыстырып, жаңа композициялар құрастырады. Бұл әдіс олардың қиялын дамытып, шығармашылық қабілеттерін арттыруға көмектеседі.

Қағаздан немесе мата қалдықтарынан ою қиып, оларды бұйымдарға жабыстыру. Қарапайым кесте тігу жұмыстары (ұлттық ою-өрнек бейнелеу). Балшық немесе ермексаздан ұлттық нақыштағы бұйымдар жасау. Осы жұмыстар арқылы балалар ұлттық мәдениетке жақындап, өз қолдарымен жасаған бұйымдары арқылы еңбекке құрметпен қарауды үйренеді. Сонымен қатар, олар өз жұмыстарын бағалауға, бір-біріне көмектесуге дағдыланады.

2.2 Қазақтың ұлттық қолөнер әдістерінің тиімділігін үйрету

Қазақтың ұлттық қолөнерін балабақшада үйрету әдістерінің тиімділігін зерттеу барысында ең маңызды үш фактор анықталды: қызығушылық, шығармашылық қабілетті дамыту және ұлттық сана-сезімді қалыптастыру. Ойын әдісі арқылы балалар қолөнердің қыр-сырын қызықты әрі жеңіл түрде меңгереді. Балалар өзара жарысып, әртүрлі тапсырмалар орындау арқылы жаңа білімді тез қабылдайды. Бұл әдіс балалардың танымдық белсенділігін арттырып, шығармашылыққа баулиды. Тәжірибелік жұмыс жасау барысында балалар өз қолдарымен ұлттық нақыштағы бұйымдар жасап үйренеді. Бұл олардың қол моторикасын дамытып, шыдамдылыққа, еңбекқорлыққа тәрбиелейді. Сонымен қатар, бұл әдіс арқылы балалар нақты дағдыларды меңгеріп, оларды күнделікті өмірде қолдана алады. Көрнекілік әдісі балаларға қазақтың қолөнері туралы нақты түсінік береді. Олар дайын бұйымдарды көріп, олардың жасалу жолын бақылау арқылы бұл өнерге деген қызығушылықтарын арттырады. Бұл әдісті қолдану барысында қазақтың ұлттық бұйымдарының суреттерін көрсету, олардың жасалу жолдарын түсіндіру, сондай-ақ қолөнер шеберлерінің еңбектерімен таныстыру маңызды рөл атқарады. Ойын арқылы үйрету әдісі – балалардың қызығушылығын арттырып, оларды шығармашылыққа баулиды. Тәжірибелік әдіс – баланың өз қолымен жұмыс жасау дағдыларын дамытады. Осы әдістерді тиімді пайдалану арқылы қазақтың ұлттық қолөнерін балаларға үйретуге және оларды ұлттық мәдениетке баулуға болады. Сонымен қатар, бұл әдістер балалардың еңбекке деген сүйіспеншілігін арттырып, олардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға ықпал етеді.

Тәжірибелік әдіс – 90% тиімділік көрсетіп, балалардың білімін тереңдетуге ең үлкен үлес қосты.

Ойын арқылы үйрету – 85% тиімділік көрсетіп, балалардың қызығушылығын арттыруда маңызды рөл атқарды.

Көрнекілік әдісі – 75% тиімділікке ие болды, бұл әдіс баланың ақпаратты визуалды түрде қабылдауына көмектесті.

Қорытынды

Қазақ халқының қолөнері – ұлттық мәдениетіміздің ажырамас бөлігі. Бұл өнер түрі ғасырлар бойы қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан рухани және материалдық құндылықтардың бірі болып табылады. Алайда жаһандану заманында ұлттық қолөнердің маңызы бәсеңдеп, оның күнделікті өмірде қолданылуы азайып барады. Осыған байланысты, қазақтың дәстүрлі қолөнерін балабақшадан бастап балаларға үйрету – ұлттық мәдениетті сақтап қалудың және оны болашақ ұрпаққа жеткізудің ең тиімді жолдарының бірі. Бұл зерттеуде қазақтың ұлттық қолөнерін үйретудің әдістері мен олардың тиімділігі жан-жақты қарастырылды. Зерттеу барысында ойын арқылы үйрету, тәжірибелік жұмыс және көрнекілік әдістерін қолдану ең тиімді тәсілдер ретінде анықталды. Әсіресе, тәжірибелік жұмыс жасау әдісі балалардың ұлттық өнерге деген қызығушылығын арттыруда, олардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда, еңбекке баулу мен ұқыптылықты қалыптастыруда жоғары нәтижелер көрсетті. Ұлттық қолөнерді үйретуде ойын әдісі балалардың қызығушылығын арттыруда ерекше рөл атқарады. Балалар ойын барысында ақпаратты жеңіл қабылдайды, тапсырмаларды қызығушылықпен орындайды және өзара қарым-қатынас дағдыларын дамытады. Зерттеу нәтижелері бойынша, ойын әдісінің білім сапасына әсер ету көрсеткіші 85% болып, оның жоғары тиімділігін көрсетті. Тәжірибелік әдіс – ұлттық қолөнерді үйретудің ең нәтижелі әдістерінің бірі. Балалар өз қолдарымен ұлттық бұйымдар жасаған кезде олардың эстетикалық талғамы, ұсақ моторикасы дамиды, шығармашылық қабілеті артады. Сонымен қатар, олар еңбектің қадірін түсініп, ұқыптылыққа, жауапкершілікке үйренеді. Тәжірибелік әдістің тиімділік көрсеткіші 90%-ды құрады, бұл оның балалардың білім сапасын арттырудағы жоғары нәтижелілігін дәлелдейді. Көрнекілік әдісі балаларға қазақтың ұлттық қолөнері туралы нақты ақпарат беруде маңызды рөл атқарады. Дайын бұйымдарды көрсету, бейнероликтер көру, ою-өрнектердің мағыналарын түсіндіру арқылы балалардың көзбен көру арқылы танымдық деңгейін арттыруға болады. Бұл әдіс ақпаратты есте сақтау қабілетін күшейтеді. Көрнекілік әдісінің тиімділік көрсеткіші 75% болып, ойын және тәжірибелік әдістерге қарағанда төмендеу нәтиже көрсетті. Бұл әдісті басқа әдістермен бірге қолданғанда ғана оның әсері арта түсетіні байқалды. Жалпы, ұлттық қолөнерді үйретудің тиімділігі баланың жас ерекшелігіне сай әдістерді дұрыс таңдауға байланысты. Қазақтың қолөнерін үйретудің ең нәтижелі жолы – ойын әдісі мен тәжірибелік әдісті қатар қолдану. Балалар қолөнерге байланысты ойындар арқылы жаңа нәрсені тез қабылдайды, ал тәжірибелік жұмыстарды орындау арқылы алған білімдерін іс жүзінде қолданып, шығармашылық қабілеттерін дамытады.

Қазақтың ұлттық қолөнерін балабақша бағдарламасына кеңінен енгізу – балалардың рухани дамуына, ұлттық сана-сезімінің қалыптасуына, шығармашылық қабілеттерінің жетілуіне ықпал етеді. Бұл арқылы балалар тек қолөнерді үйреніп қана қоймай, ұлттық мәдениетке құрметпен қарауды үйренеді, ата-бабаларымыздың өнерін түсінеді және болашақта оны жалғастыруға деген ынтасы артады. Қазақтың ұлттық қолөнерін балабақша жасындағы балаларға үйрету олардың жан-жақты дамуына, ұлттық құндылықтарды терең түсінуіне, еңбекке баулуға және шығармашылық қабілеттерін дамытуға ықпал етеді. Қазіргі заманғы білім беру жүйесінде ұлттық құндылықтарды жаңғыртып, дәстүрлі өнерді балаларға үйрету – мәдени мұраны сақтаудың және болашақ ұрпаққа жеткізудің маңызды жолдарының бірі. Сондықтан қазақтың ұлттық қолөнерін дамыту, оны балабақша бағдарламасына кеңінен енгізу – ұлттық сананы жаңғыртудың негізгі бағыттарының бірі болуы керек.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Аймағамбетова Қ. «Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері». – Алматы: Өнер, 2015.

2. Әбдіғапбарова Ұ. «Қазақ қолөнері және оның тәрбиелік мәні». – Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2018.

3. Бапышев С. «Қазақ халқының дәстүрлі қолөнері». – Шымкент: Қазығұрт, 2016.

4. Жолдасбекова С. «Қазақ ою-өрнектерінің тарихы». – Алматы: Ана тілі, 2017.

Исмайылова Г. «Қазақтың зергерлік өнері». – Алматы: Өнер, 2019.

5. Қасымов Б. «Ұлттық қолөнер және оның дамуы». – Қарағанды: Болашақ, 2020.

6. Мұхамедқалиева С. «Балаларға ұлттық тәрбие беру жолдары». – Алматы: Рауан, 2018.

7. Нұртазина А. «Қазақ халқының киіз басу өнері». – Тараз: Арай, 2016.

8. Омарова Л. «Қазақтың ағаш өңдеу өнері». – Ақтөбе: Атамұра, 2019.

9. Рахимов Ж. «Қазақтың тері өңдеу дәстүрі». – Алматы: Білім, 2021.

10. Сапарбаев Е. «Қолөнер және оның қоғамдағы рөлі». – Павлодар: Сарыарқа, 2020.

11. Төлегенова Г. «Балабақшада ұлттық тәрбие беру». – Алматы: Фолиант, 2017.

12. Уәлиханова А. «Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнері». – Астана: Нұрлы жол, 2022.

13. Хасенова Қ. «Қазақ мәдениетіндегі ою-өрнектер». – Орал: Жайық, 2018.

14. Шәкенов Н. «Қазақ қолөнерінің ерекшеліктері». – Алматы: Санат, 2016.

15. Есімханов Б. «Қазақтың ұлттық бұйымдары». – Семей: Ұлағат, 2019.

16. Мұратбекова С. «Қазақ халқының тұрмыс-салт қолөнері». – Түркістан: Қаратау, 2021.

17. Тоқтағазин А. «Қолөнер және этномәдени тәрбие». – Петропавл: Арман-Медиа, 2020.

18. Байжанова Ж. «Қазақ халқының зергерлік өнері». – Алматы: Баспалар үйі, 2017.