ЛЕКЦИЯ

Тақырып: Қазіргі заманғы дүниежүзінің геосаяси кеңістігі

? КІРІСПЕ

Геосаясат – бұл елдердің географиялық орны мен табиғи-ресурстық әлеуетін негізге ала отырып, олардың халықаралық қатынастарда алатын орнын, сыртқы саяси бағыттарын зерттейтін ғылым. Бүгінгі жаһандану дәуірінде геосаясат — мемлекеттердің қауіпсіздігі мен ұлттық мүддесін қорғау үшін маңызды факторға айналды.

Кіріспе

Геосаясат – мемлекеттердің географиялық жағдайына, табиғи ресурстарына, саяси-экономикалық ықпалына байланысты халықаралық қатынастардағы орнын зерттейтін ғылым саласы. Қазіргі кезеңде жаһандану үдерісі мен халықаралық қатынастардың күрделенуі геосаяси кеңістікті күрт өзгертуде.

? НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. ? Геосаясат ұғымы және оның заманауи мәні

Геосаясат алғаш рет XIX ғасырда Еуропада пайда болған. Қазіргі таңда бұл ұғым кең мағынада қолданылады:

• Геосаяси кеңістік – мемлекеттердің өзара ықпал ету аймағы;

• Геосаяси мүдде – мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі мен экономикалық дамуына қолайлы жағдай жасау;

• Геосаяси ойыншылар – халықаралық аренада ықпалды елдер: АҚШ, Қытай, Ресей, Еуроодақ, Үндістан, т.б.

1. Қазіргі заманғы геосаяси кеңістіктің сипаты

• XXI ғасырда геосаясат көпполярлы сипатқа ие болды. Яғни, әлемде бір ғана үстем күш емес, бірнеше ықпалды орталықтар бар: АҚШ, Қытай, Еуроодақ, Ресей, Үндістан.

• Осы күштердің арасында саяси, экономикалық, технологиялық бәсекелестік күшейіп отыр.

2. Геосаяси қақтығыстар мен тұрақсыздық аймақтары

• Ресей – Украина қақтығысы: Еуропаның шығысында тұрақсыздық тудырып, НАТО мен Ресей арасындағы шиеленісті күшейтті.

• Таяу Шығыс: Сирия, Ирак, Палестина – Израиль қақтығыстары жаһандық қауіпсіздікке қауіп төндіріп отыр.

• Қытай – Тайвань мәселесі: Қытайдың Тайваньға қатысты саясаты АҚШ-пен қатынастарда шиеленіс туғызуда.

3. Қытай мен АҚШ арасындағы геосаяси бәсекелестік

• Сауда соғыстары, технологиялар мен жасанды интеллект үшін күрес, әскери ықпал ету аймақтары үшін тартыс байқалады.

• Қытайдың «Бір белдеу – бір жол» бастамасы Еуразия кеңістігінде өзінің геоэкономикалық ықпалын күшейтуге бағытталған.

Геосаяси күш орталықтары:

2. ⚔️ Қазіргі геосаяси қақтығыстар

А) Ресей – Украина қақтығысы

• 2014 жылдан бастап Қырым мәселесі, 2022 жылдан толық масштабты соғыс.

• НАТО мен Батыс елдерінің Ресейге қарсы санкциялары.

• Еуропадағы қауіпсіздік құрылымын қайта қарауға мәжбүр етті.

Ә) Қытай – Тайвань

• Қытай Тайваньды өзінің бір бөлігі деп есептейді.

• АҚШ Тайваньға әскери және дипломатиялық қолдау көрсетеді.

• Бұл қатынас Азия-Тынық мұхиты аймағында тұрақсыздыққа әкелуі мүмкін.

Б) Таяу Шығыс

• Палестина – Израиль арасындағы ұзаққа созылған қақтығыс.

• Сирия, Ирак, Йемен елдеріндегі азаматтық соғыстар.

3. ? Жаһандық геосаяси үрдістер

• Жаһандық көшбасшылық үшін күрес – технология, шикізат, логистика салаларында.

• Көпполярлы әлемге көшу – бір ғана үстем күштің емес, бірнеше орталықтың қалыптасуы.

• Экономикалық санкциялар мен сауда соғыстары – геосаясаттың жаңа құралдары.

4. ?? Қазақстанның геосаяси жағдайы

Географиялық ерекшеліктері:

• Ресеймен ең ұзын шекара (7500 км);

• Қытаймен көрші;

• Орталық Азиядағы ірі мемлекет.

Сыртқы саясаты:

• Көпвекторлы саясат: бір мезгілде Ресеймен, Қытаймен, Батыс елдерімен серіктестік.

• Халықаралық ұйымдарға мүше: БҰҰ, ЕАЭО, ШЫҰ, ТМД, ИЫҰ, Түркі мемлекеттері ұйымы.

Қазақстан үшін маңызды бағыттар:

• Транзиттік әлеует (Қытай – Еуропа бағытында);

• Энергетикалық қауіпсіздік;

• Су ресурстарын әділ бөлу;

• Шекаралық қауіпсіздік;

• Ұлттық тұтастық пен тұрақтылықты сақтау.

• Қазақстан – Еуразия жүрегінде, маңызды көлік дәліздерінің торабында орналасқан.

• Шекаралас елдер: Ресей, Қытай, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан.

• Қазақстан көпвекторлы саясат жүргізеді: Ресеймен стратегиялық әріптестік, Қытаймен экономикалық серіктестік, Батыспен технологиялық ынтымақтастық.

• Қазақстан БҰҰ, ШЫҰ, ЕАЭО, ТМД, Түркі мемлекеттері ұйымы сияқты халықаралық ұйымдарда белсенді мүше.

5. ⚠️ Геосаяси қауіптер

• Экстремизм және терроризм;

• Трансшекаралық экологиялық қауіптер (Арал теңізі, Семей полигоны);

• Су ресурстары үшін көршілер арасындағы шиеленістер;

• Ұлттық қауіпсіздікке кибершабуылдар мен ақпараттық соғыс ықпалы.

? ҚОРЫТЫНДЫ

Қазіргі заманғы дүниежүзілік геосаяси кеңістік – тұрақсыз әрі бәсекеге толы алаң. Бұл кеңістікте әр ел өзінің мүддесін қорғауға, қауіпсіздігін қамтамасыз етуге ұмтылады. Қазақстан үшін бұл – үлкен мүмкіндік те, сын-қатер де. Осы жағдайда елдің сыртқы саясаты теңгерімді, бейбітшілікке бағытталған болуы керек.

Қазіргі әлем – үнемі өзгеріп отыратын күрделі геосаяси жүйе. Қазақстан бұл кеңістікте өз тәуелсіздігі мен ұлттық мүдделерін сақтап қалу үшін теңгерімді және жан-жақты сыртқы саясат жүргізуде. Геосаяси сауаттылық – ел болашағына бей-жай қарамайтын әр азамат үшін маңызды білім саласы.

? БЕКІТУ СҰРАҚТАРЫ

1. Геосаясат ұғымын қалай түсінесіз?

2. Қазіргі дүниежүзінде қандай геосаяси қақтығыстар жүріп жатыр?

3. Қазақстанның геосаяси орналасуының қандай артықшылықтары бар?

4. Геосаяси қауіптерге қандай факторлар жатады?

5. Сіздің пікіріңізше, Қазақстан қандай сыртқы саяси бағытты ұстануы тиіс?