«Р» дыбысын қою әдістері

Исатай Әбдікаримов атындағы № 168 орта мектебінің

педагог-логопеді Зейдулла Дінабад

Аннотация. Дыбысты айтудың бұзылуы – ең көп кездесетіндердің бірі- мектеп жасындағы балалардың сөйлеуіндегі күрделі мәселе. Бұл мәселе жеткілікті зерттелген, бірақ дыбыстық айтылуы бұзылған балалардың саны артып келе жатқандығына байланысты өзекті болып қала береді. Мақалада "дыбысты айту", "дұрыс айтылмау" ұғымдары қарастырылады, балалардағы дыбысты айтудың бұзылуының ерекшеліктері ашылады. Мақалада [Р] дыбысының айтылуындағы кемшіліктерге және оларды түзету әдістеріне ерекше назар аударылады.

Түйінді сөздер: дыбыс, дыбыс, сөйлеу, артикуляция, бала, сөйлеу аппараты

Екі жастан бастап бала барлық дыбыстарды есту арқылы ажыратады, бірақ

ол оларды әлі дұрыс айта алмайды, өйткені сөйлеу қозғалтқышының анализаторының жетілуі есту қабілетінің жетілуінен едәуір артта қалады.

Баланың дұрыс дыбысталуын ересек адамның сөйлеуіне еліктеу негізінде сіңіреді. 3-4 жасында ол өзінің жетілмеген айтылуы мен ересектердің айтылуы арасындағы айырмашылықты естіп, оның айтылуын осы үлгіге "тартады". Егер үлгі шынымен дұрыс болса, жақсы, өйткені әйтпесе бала ақаулы артикуляцияны көшіреді.

Дыбыс (сөйлеу дыбысы) - бұл адамның сөйлеу аппараты арқылы ауа ағынының өтуі кезінде пайда болатын ауа тербелісі. Сөйлеуден басқа, сөйлеу емес немесе шу (жөтел, жаңбыр шуы, масалардың сықырлауы) және музыкалық дыбыстар да ерекшеленеді.

Дыбыстың айтылуы-энергетикалық (тыныс алу), генераторлық (дауысты қалыптастыру) және т. б. жүзеге асыратын сөйлеу дыбыстарының түзілу процесі орталық жүйке жүйесі жағынан реттелген кезде сөйлеу аппаратының резонаторлық (дыбыс түзуші) бөлімдері.

Қате айтылу кез келген адамға қатысты байқалуы мүмкін дауыссыз дыбыс. Артикуляция әдісі бойынша қарапайым және [м], [н], [т], [п] сияқты тілдің қосымша қозғалысын қажет етпейтін дыбыстар аз бұзылады.

Көбінесе артикуляциясы қиын дыбыстардың дұрыс айтылмауы байқалады:

([с], [з], [ц],[ш], [ж], [ч], [ш'],[р], [л]).

Дыбысты айтудың бұзылуының төрт түрі бар (бір сөздің ішінде):

- дыбыстың болмауы;

- дыбыстың бұрмалануы;

- дыбысты ауыстыру;

- дыбысты араластыру.

[Р] дыбысын қою жұмысы көп жағдайда ұзақ және ауыр әрекеттерді қажет етеді. Мұғалім осы дыбыстың дұрыс артикуляциясын нақты көрсетуі керек.

Дайындық кезеңі. Егер баланың тілі баяу, шиеленісті болса және сөйлеуде дұрыс дыбыстар болмаса, артикуляциялық гимнастикаға жүгіну керек, оның көмегімен тілдің қажетті позициялары мен қимылдары жасалады.

Р дыбысын айтуға арналған арнайы жаттығулар:

"Ат шабысы" жаттығуы-қарқынын бәсеңдету және жеделдету үшін аттың жүрісінің дыбысы сияқты тіліңізді таңдайыңызға қағасыз.

"Тәтті (чипа-чупс)" жаттығуы-тілді қатты таңдайға сорып, френулумды шегіне дейін созыңыз, оны мүмкіндігінше ұзақ ұстаңыз, содан кейін тілді
шертіп, жаттығуды бірнеше рет қайталаңыз.Айна алдында отырып, тілдің ұшын альвеолаларға қарай тартыңыз.

"Пулеметші" жаттығуы: бала айна алдында отырады және аузын кең ашып, тілдің ұшын альвеолаларға жақын ұстайды және қатарынан Д-Д-Д дыбысын тез айтады. Соққылардың қарқыны біртіндеп артып, тілдің тербеліс ритмға өзгеруі керек.

Келесі кезең- Р дыбысын қою кезеңі, мен сіздің назарыңызға келесі жолдарды ұсынамын.

Дыбысты қоюдың 1-әдісі [Р]: Бұл әдіс тез және тиімді. Бұл әдіс дірілді тез қоздыруға көмектеседі. Бала басын логопедтің тізесіне қояды, тілін таңдайға тартады ("саңырауқұлақ"), бұл кезде логопед бас бармағымен және сұқ саусағымен (таза) тілдің бүйір жиектерін таңдайға басады (ұшы емес!), бала тілге күшпен үрлейді және діріл жиі пайда болады!

Дыбысты қоюдың 2-әдісі [Р]: баладан жоғарғы тістерінен кең тілді көтеріп, "Ж"-ға ұқсас дыбысты ұзақ уақыт айтуды сұрайды (бұл дыбыстардың арасында бір нәрсе естіледі: [ж] қоңыраумен [ф] немесе керісінше) немесе дыбысты бірнеше рет айту [д] (бірақ тіл тістерде емес, ал альвеолаларда, сондықтан [д] дыбысы анық емес).

Дыбысты қоюдың 3-әдісі [Р]: тілдің кең және қатты шиеленісті екеніне көз жеткізіңіз. Осы уақытта баланың сұқ саусағымен немесе қол орамалына оралған саусағымен тілдің ұшының астына тіке (таза жуылған, тілді тырнап алмау үшін қысқа кесілген тырнақпен) жиі тербелмелі қозғалыстар жасаңыз, бұл гүрілдеген дыбысты естиді. (Сіз мақтамен тығыз толтырылған емізікті қолдана аласыз немесе қылшықтарды алып тастап, тіс щеткасынан пластикалық шпатель жасай аласыз, ыңғайлы пластикалық таяқша аласыз, бұрыштар дөңгелектенуі керек.) Баланың қолы үйреніп, тілі саусағынан (шпательден) сырғып кетпесе, нәресте өз бетінше тілдің тербелісін тудыруы мүмкін. Егер тіл кең болмаса және шиеленіспесе, саусақ оны өзіне баурап алады және діріл болмайды. Тіл саусақпен бірге тербеледі, дыбысы "дл" - ге жақын болады. Баланың ерекше назар аударатын жері-бұл тіл тұрақты қалайы сарбазы сияқты болуы керек және ешқандай жағдайда өз қызметінен кетпеуі керек. Тілді жіппен салыстыруға болады. Егер жіп тартылса, оны түрту арқылы біз оның дірілдеуін тудырамыз, жіп дыбыстай бастайды, бірақ егер жіп бос болса, дыбыс болмайды. Бұл жаттығу балаларға өте ұнайды және олар оны қуана орындайды. Балаға сіз қазір мотор алуға тырысасыз деп айтуға болады. Механикалық көмек арқылы тілдің ұшының діріліне қол жеткізгеннен кейін, дірілдің ұзақтығы ұзарады және біртіндеп баланың дірілін механикалық көмекпен бастайды және онсыз жалғастырады. Уақыт өте келе, баланың саусағын аузына тигізуі жеткілікті, өйткені тілдің ұшы өздігінен дірілдей бастайды (бұл жағдайда саусақ өзін-өзі тыныштандырады, бала әлі өз қабілеттеріне сенімді емес), біртіндеп және бұл жағдайда қажеттілік жоғалады. Егер тіл ұшының тәуелсіз дірілі өте ұзақ уақыт бойы дамымаса, олар дыбысты автоматтандыруды бастайды [Р] буындарда және сөздерде, механикалық көмекпен айналдыруға қол жеткізеді.

Дыбысты қоюдың 4-әдісі [Р]: тілдің ұшын келесідей дірілдетуге болады: аузы ашық нәрестеге тілді таңдайға сорып, содан кейін тілді жібермей, оған үрлеуді ұсыныңыз. Тілді таңдайдан жұлып алған кезде, дем шығаратын ауа ағынының қатты соққысы тіл ұшының қысқа дірілін тудырады. Бұл жаттығу баланың тіл ұшының діріл сезімін күшейтеді, содан кейін ол бұл дыбысты механикалық көмексіз өздігінен тудыруы мүмкін. Сол әдістің екінші нұсқасы (механикалық көмекпен). "Френулумды"созып, тілді аспанға көтеріңіз. Содан кейін бас бармағыңызбен тілдің бүйір шеттерін таңдайға мықтап басыңыз. Тілдің ортаңғы бөлігі мен" френулум " қысылмауы керек. Терең дем алып, дауысты қосқанда ауаны күшпен үрлеңіз. Тіл "ісінеді "және" ТЖ "дыбыстық тіркесімі естіледі (кейбір балалар бірден "TР" (ДР) тіркесімін алады). Жаттығудағы тістер бір жарым-екі саусақ қашықтықта ашылады. Жаттығуды бірнеше рет қайталаңыз, ауа қысымын біртіндеп арттырыңыз. "TJ" дыбыстық тіркесімі біртіндеп "TР" (ДР) - ге ауысады, тілдің ұшы дірілдеп, таңдайға жақын тұрғанына және тілдің шеттері жоғарғы тістердің бүйір жиектеріне жабысып тұрғанына көз жеткізіңіз. Күшті ауа ағынының қысымымен қысқа "тр-тр" (ДР — ДР) өздігінен алынады. Келесі дәлсіздіктер болуы мүмкін: саусақтар "френулумды" ұстайды, ал ауа үрлеу кезінде тербелістер жұмыс істемейді; ауа тіл бойымен емес, мұрынға өтеді, сондықтан тіл "ісінбейді" немесе "дірілдемейді"; дем шығарған ауаның жеткілікті күшті ағыны жоқ; "TР" (ДР) дыбыстық тіркесімінің орнына "тл" естіледі, бұл тілдің өзі ерікті түрде жұмыс істейтінін білдіреді (жұмыс, яғни дірілдеу, тіл күшті ауа ағынының қысымымен болуы керек), ал тіл аспанға мықтап жабысып, қозғалмайтын болуы керек; дыбысты қоюдан бас тарту керек [Р] еліктеу арқылы. Дыбыстың дұрыс айтылуымен тілдің ұшы дірілдейді, ал дұрыс емес еліктеу кезінде жұмсақ таңдайға тиетін "увула" немесе тіл түбірі жиі дірілдей бастайды. Қысқа "TР" (ДР) айтылымын бекіткеннен кейін, алдымен саусақтардың көмегімен, содан кейін саусақтарсыз ұзақ "TР" (ДР) жаттығуы керек. Осы кезеңдердің кез-келгенінде асықпау керек. Бала бірінші рет айналдыра алады және бұл үшін бірнеше ай қажет болуы мүмкін. Сіздің алдыңызда тұрған негізгі міндет-бұл жаттығуларды үнемі, жақсырақ күн сайын орындау. Қойылымды бастағаннан кейін [Р] бір жолмен, оның көңілін қалдыруға және екіншісіне өтуге асықпаңыз. Бұл жұмыста шыдамды болыңыз.

Дыбысты қоюдың 5-әдісі [Р]:Әдетте, олар З дыбысынан Р қоймайды, өйткені олар артикуляциясы бойынша өте ерекшеленеді және бір-біріне тірек бола алмайды деп саналады. Бірақ сіз оны сынап көре аласыз. Құпия мынада: бала [З] өте қысқа айтады, тек тілді альвеолаларға тигізіп, сонымен бірге тілге қатты әсер етеді. Алдымен бір соққылы [Р] анық естіледі, содан кейін ол салыстырмалы түрде оңай вибрантқа ауысады. Бұл әдіс өте жеңіл және жылдам, әсіресе жұлдыру кезінде [Р]. Оны қолдануда сәттілік тілеймін!

Дыбысты қоюдың 6-әдісі [Р]:Дыбысты шығаруға арналған ойын-жаттығулар. Жаттығулар өте қарапайым және альвеолаларға тілді көтеруге үйрету үшін жақсы, сонымен бірге ұсақ моторика да жаттығады.

а)"Көңілді жаңбыр" жаттығуы қатты дыбыстарды айтыңыз[т-д]. Тамшылардың жауып, қатты нәрсеге соғылғанын естисіз бе? Сол алақаныңызды қойып, саусақтарыңызбен жаңбыр тамшыларының қолыңызға қалай түсетінін көрсетіңіз, алдымен баяу, содан кейін тезірек және жылдамырақ. Жаңбыр алақанға -т-д,т-д... (оң қолыңызбен жаңбыр тамшыларын бейнелеңіз) гүлге -т-д,т-д...(сол қолыңызбен гүлді бейнелеңіз) және т-д жолына,т-д....(сол қолыңыздан жол жасаңыз) ол -т-д,т-д шатырын түртті.... Және жиі қоңырау соғылды— т-д,т-д, т-д...(жаңбыр күшейе түсті). Ойнау кезінде қолыңызды ауыстырып, рифманы жатқа білуге тырысыңыз. Біз Т-Д-ны үш есе айтамыз (асты сызылған). Біз жақтың жұмысын жоққа шығарамыз.

б) "Қолтырауын Гена әні " жаттығуы әннің әуені альвеолаларға тілді көтеру жаттығуларына жақсы сәйкес келеді. Алдымен біз әнді тек буынға айтамыз иә. Болашақта –ду,-деа-до-ду буындарын қолдану пайдалы. Баланың қалауын ескере отырып, буындарды ауыстыруға болады. Дыбысты бекіту кезінде [Р] біз РА буынына ән айтамыз.

Дыбысты қоюдың 7-әдісі [Р]: "Жоғарғы еріндегі тіл" позициясы және бағытталған ауа ағыны алдын-ала пысықталады.

* Жоғарғы еріндегі тілдің кең шеті. Бұл позицияда балаға мұрынның ұшына "В-В"дыбысына ұқсасудылдаған дыбыспен үрлеу ұсынылады.

*Алдыңғы позициядан басқа, логопед баланың төменгі ернінде сұқ саусағымен "ойнайды", нәтижесінде ауа ағыны діріл сипатына ие болады. Бұл әсер дұрыс жұмыс істеуі керек. Егде жастағы балаларға ерінге саусақпен тәуелсіз "орындау" ұсынылуы мүмкін.

* Содан кейін саусақтың жанасу ұзақтығын біртіндеп азайтыңыз, содан кейін оны алып тастаңыз, содан кейін оралыңыз. Төменгі ерінге сәл тиюден діріл дыбысына қол жеткізіңіз ("В-в-Р-Р-э-е-е-е" сияқты) • дамыған діріл дыбысы кезінде тілдің бірдей конфигурациясын сақтай отырып, тілді жоғарғы тістердің артына жылжыту оңай. Тілдің пішінін жоғалтпау маңызды! Бұл әдіс И.А.Смирнованың арсеналынан алынған. Ол оны дизартриямен ауыратын балаларға ұсынды, өйткені бұл жағдайда баладан бұлшықет күшінің көп мөлшері қажет емес, сондықтан артикуляция органдарының спастикасы көбеймейді.

Дыбысты қоюдың 8-әдісі [Р]: Дыбысты қою мұрынмен дем алған кезде жасалынады . Шарт-дыбыстың дұрыс және анық айтылуы [бірге]. Бала ұзақ уақыт бойы -СССС айтады, содан кейін аузынан қысқа дем алады, тілді альвеолаларға күрт көтеріп, басады, тілді "ұлу тәрізді қабыққа"ұқсаттырады. Егер бала тыныс алғанда альвеолаларға тілімен тигізбесе, онда дыбыс шықпайды. Әдіс өте ерекше, парадоксалды (өйткені барлық қалыпты логопедтер дыбыстарды "дем шығаруға" қояды)

Дыбысты қоюдың 9-әдісі [Р]: Дыбысты қоюдың қызықты ойын әдісі бар балаларға жақсы таныс "Сөйлегіш"(Болтушка) жаттығуы. Бұл әдіс кез-келген логопедке қол жетімді. Бала "сөйлегіш" (немесе "күркетауық") жаттығуын жасайды: [A] дыбысында кең тілді шығарып, қатты таңдайда сырғып алға-артқа қозғалыстар жасайды. Тіл альвеолаларға тиген сәтте бір соққылы [Р] естіледі. Енді бұл позицияны бекітіп, автоматтандыруға кірісу қалады [Р]. Әдетте, көп ұзамай бір соққылы дыбыстың өзі дірілге айналады (тілдің ұшы дірілдейді).

Дыбысты қоюдың 10-әдісі [Р]: Барлық жаңа-жақсы ұмытылған ескі болып келеді.Бұл әдісті 30-40 жыл бұрын белсенді қолданылған. Барлық тербелістер арқылы логопедтер дыбысты шақыруды жақсы көреді ("мотор" және оған ұқсас). Бірақ зондтардан, таяқшалардан, шай қасықтардан және басқа импровизацияланған құралдардан қорқатын балалар бар. Олар үшін келесі әдіс өте жақсы: бала [Ж] дыбысын ұзақ уақыт, бір дем шығарумен айтады және сонымен бірге тілдің ұшын ауыз қуысына тереңірек итереді. Бір секундтан кейін бір соққыны естуге болады [Р]. Бұл дыбыстың оқшауланған айтылуы бекітілгеннен кейін олар бірден ТР, ДР, НР, ЖР қиылысқан буындарды айтуға көшеді. Бұл бір соққыны жылдам аударуға ықпал етеді [Р] дірілдейтін дыбыс күйінде шығады.

Дыбысты қоюдың 11-әдісі [Р]: Бұл әдісте ескі және қарапайым. 3 жағдайда орындалады: 1) тілді қатты таңдайға көтеріп,тарту ("Саңырауқұлақ")

2) мұрын арқылы терең дем алу (тіл сол күйде)

3) тілге ауа ағынын бағыттап, дауысты қосу арқылы ауыз арқылы өткір, қысқа дем шығару. Мұның бәрін сипаттау ұзақ, бірақ әдіс өте қарапайым. Әсерге контраст арқылы қол жеткізіледі (тілдің кернеуі және күрт дем шығару кезінде релаксация). Бұл тіл ұшының дірілдеуіне ықпал етеді.

Дыбысты автоматтандыру.Р дыбысы дұрыс қойылған кезде, ол сөздерге өте мұқият енгізіледі. Тамақтың күшімен айтылуына үйреніп, бала әрдайым артикуляциясын басқара алмайды. Сондықтан ұзақ уақыт бойы өзін-өзі бақылау және ересек адамның бақылауы қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Фомичёва, М. Ф. Основы логопедии с практикумом по звукопроизношению: Учеб. пособие для студ. сред. пед. учеб, заведений / М. Ф. Фомичёва, Т. В.Волосовец, Е. Н. Кутепова. – М.: Издательский центр «Академия», 2002. – 200 с.

2. Филичева Т. Б., Чевелева Н. А., Чиркина Г. В. Основы логопедии: Учеб.пособие для студентов пед. ин-тов по спец. Педагогика и психология (дошк.), М.:Просвещение, 1989. —223 с.

3.Фомичёва,М. Ф. Воспитание у детей правильного звукопроизношения:

Практикум по логопедии: Учеб. пособие для учащихся пед. уч-щ по спец. №03.08 / М. Ф. Фомичёва. – М.: Просвещение, 1989. –