«Рух пен реңк: Әдебиет әлеміндегі сапар» элективті курсының ғылыми-әдістемелік негіздемесі

Тамбаева Актумар Курганбаевна,
«№18 жалпы білім беретін мектеп» КММ,
қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі,
Мұнайлы ауданы, Маңғыстау облысы

Аңдатпа

Мақалада 9-сынып оқушыларына арналған «Рух пен реңк: Әдебиет әлеміндегі сапар» атты авторлық элективті курстың ғылыми-әдістемелік негіздері қарастырылады. Бағдарлама Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2012 жылғы 8 қарашадағы № 500 бұйрығымен бекітілген үлгілік оқу жоспарлары мен 2022 жылғы 21 қазандағы № 348 бұйрық негізінде әзірленген. Курстың өзектілігі қазіргі ақпараттық қоғам жағдайында оқушылардың көркем әдебиетке қызығушылығын арттыру, рухани-адамгершілік құндылықтарға баулу, ұлттық және әлемдік әдеби мұраға саналы қатынас қалыптастыру қажеттілігімен айқындалады. Мақалада курстың мақсаты мен міндеттері, құрылымы мен мазмұны, қолданылатын оқыту технологиялары, бағалау жүйесі мен күтілетін нәтижелер сипатталады. Сонымен қатар курстың жаңашылдығы ретінде әдеби талдауды медиаөнімдер, цифрлық құралдар, жобалық жұмыстар арқылы жүзеге асыру ерекшеліктері талданады.

Түйін сөздер: элективті курс, әдебиет, рухани құндылық, көркем мәтін, шығармашылық жоба, цифрлық құралдар, критериалды бағалау.

Кіріспе

Қазіргі заманда жас ұрпақтың ақпаратты қабылдау арналары күрделеніп, қысқа, жеңіл контентке бейімделу үрдісі күшейіп келеді. Бұл жағдай оқушылардың көлемді көркем шығармаларды оқуына, әдеби мәтінді терең түсінуіне кедергі келтіреді. Осы ретте мектептегі әдеби білім беруді тек міндетті бағдарлама шеңберінде ғана емес, элективті курстар арқылы кеңейтуге сұраныс артып отыр.

«Рух пен реңк: Әдебиет әлеміндегі сапар» элективті курсы 9-сынып оқушыларының қазақ және әлем әдебиетіне қызығушылығын арттыруды, көркем мәтінге шығармашылық тұрғыдан келуді, әдебиетті рухани даму мен мәдениет көзі ретінде қабылдауды мақсат етеді. Бағдарлама оқушылардың әдеби талдау дағдыларын, сыни және креативті ойлауын, медиа және цифрлық құзыреттілігін қатар дамытуға бағытталған.

1. Курстың нормативтік-әдістемелік негіздері

Авторлық курс Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігінің:

- 2012 жылғы 8 қарашадағы № 500 бұйрығымен бекітілген «Орта білім беру ұйымдарына арналған үлгілік оқу жоспарлары»;
- 2022 жылғы 21 қазандағы № 348 бұйрығымен бекітілген «Негізгі орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты» талаптарына сай құрастырылған.

Бағдарламада 9-сыныпқа арналған оқу мақсаттары (9.1.*, 9.2.*, 9.3.*, 9.4.*) жүйелі түрде кіріктіріліп, әдебиет пәнінің мазмұны оқушы құзыреттіліктерін қалыптастырумен ұштасады. Курс жылына 34 сағатқа есептелген (аптасына 1 сағат), оның ішінде 13 сағат – теориялық, 21 сағат – практикалық жұмыстарға арналған.

2. Курстың мақсаты мен міндеттері

Курстың жалпы мақсаты – оқушылардың әдеби шығармаларды рухани құндылықтар мен көркемдік реңк тұрғысынан терең талдау қабілетін қалыптастыру, ұлттық және әлемдік әдеби мұра негізінде олардың эстетикалық талғамы мен дүниетанымын кеңейту.

Осы мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер қойылған:

- көркем шығармалардағы идеялық-эстетикалық мазмұнды таныту, авторлық ой мен рухани-адамгершілік құндылықтарды түсіндіру;
- көркем тіл мен стильдік реңкті талдау білігін қалыптастыру, троптар мен көркемдік тәсілдердің қызметін ашу;
- шығармашылық ойлау мен өзіндік пікір айту дағдыларын дамыту (эссе, рөлдік талдау, поэтикалық талдау, блог, жоба, подкаст, бейнеролик);
- әдебиет арқылы ұлттық сана-сезім мен рухани мәдениетті жетілдіру, қазақ әдеби мұрасын әлемдік әдебиетпен салыстыра түсіндіру;
- әдебиет пен өмір арасындағы байланысты сезіндіру, оқушыны көркем мәтіннен өмірлік сабақ алуға жетелеу.

3. Курстың құрылымы мен мазмұны

Курс төрт бөлімнен тұрады:

1) «Рух әлемі: әдебиеттің мәні» (8 сағат) – әдебиеттің қоғамдағы рөлі, рухани құндылықтар, шығарманың тақырыбы мен идеясы, кейіпкер бейнесі, ұлттық және әлем әдебиетінің сабақтастығы қарастырылады. Бұл бөлімде оқушылар әдебиетті рухани байлықтың кілті ретінде түсінуге, мәтіннен құндылықтық мазмұнды тануға үйренеді.

2) «Реңк әлемі: көркем тілдің сыры» (8 сағат) – көркем сөз табиғаты, теңеу, метафора, эпитет, символ, авторлық стиль, диалог пен монолог, пейзаж бен портреттің қызметі, шығарманың эстетикалық әсері талданады. Бөлім мақсаты – оқушыны мәтін ішіндегі көркемдік реңк пен тілдік құралдарды саналы қабылдауға баулу.

3) «Шығармашылық ізденіс» (10 сағат) – эссе жазу, рөлдік талдау, постер, блог, поэтикалық карта, подкаст немесе бейнеролик, салыстырмалы талдау және шығармашылық жобаларды қорғау жүзеге асырылады. Оқушылар әдебиетті тек талдаушы емес, өнім жасаушы субъект ретінде игереді.

4) «Әдебиет пен өмір сабақтастығы» (8 сағат) – әдебиет пен заманауи қоғам, кейіпкер және қазіргі жас ұрпақ, әдебиет пен өнер үндестігі, кино және әдебиет, уақыт пен кеңістік, өмірлік сабақ, тұлға тәрбиесі тақырыптары қамтылады. Мұнда оқушы әдебиеттің тәрбиелік және өмірмен байланысқан қырын терең түсінеді.

Әр бөлімнің соңында қорытынды сабақ және бөлім бойынша жиынтық бағалау қарастырылған.

4. Оқыту технологиялары мен әдістер жүйесі

Курс барысында оқушылардың қызығушылығын, ойлау белсенділігін, шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған заманауи әдістер кешені қолданылады.

Қызығушылықты ояту кезеңінде: «Ой шақыру», «Миға шабуыл», «Ыстық орындық», «Gallery walk», «Серпілген сауал», «Әдеби домино», «Әдеби лото», «Жұмбақ кейіпкер» сияқты әдістер оқушыларды сабаққа еркін араластырып, эмоционалдық фонды көтереді.

Мағынаны тану кезеңінде: «Fishbone», «Әдебиет картасы», «Талдау парағы», «Кейіпкер картасы», «Сот залы», рөлдік сахналау, «RAFT», Венн диаграммасы, салыстырмалы кесте, «Қара жәшік», «Стильдік кесте», «Авторға сұхбат», «Қос микрофон», «Өлең картасы», «Case-study», фильм мен шығарманы салыстыру сияқты әдістер арқылы оқушылар мәтінді терең талдап, автор көзқарасын, кейіпкер әлемін, көркемдік жүйені қыр-сырымен түсінеді.

Ой толғаныс кезеңінде: эссе жазу, «Құндылықтар ағашы», «Жүрек жылуы», шығармашылық жобаны қорғау, пікірталас алаңы, бейнерефлексия, «Мен бүгінгі кейіпкер болсам…» эссесі, «Менің жетістігім» рефлексиясы, «Құндылықтар картасы» сияқты тәсілдер арқылы оқушылар оқу нәтижелерін қорытып, жеке позициясын айқын жеткізеді.

Сонымен қатар Padlet, Canva, LearningApps, Jamboard секілді цифрлық платформалар, бейне және аудио ресурстарды пайдалану оқушылардың медиасауатын, цифрлық құзыреттілігін дамытады.

5. Бағалау жүйесі және күтілетін нәтижелер

Курс барысында қалыптастырушы және жиынтық бағалау элементтері қолданылады. Қалыптастырушы бағалау критерийлері мазмұнды түсіну, кейіпкерді талдау, көркемдік құралдарды қолдану, өз ойын жеткізу, сабаққа белсенді қатысу сияқты бағыттарды қамтиды (5 ұпайлық жүйе).

Жиынтық бағалауда білімді меңгеру, талдау және салыстыру, шығармашылық жұмыс, қорытынды жасау дағдылары 15 ұпайлық жүйемен бағаланады. Бұл жүйе оқушы жетістігін кешенді бағалауға, портфолио, жоба, подкаст, бейнеролик сияқты әртүрлі өнімдер арқылы оқу нәтижелерін көрсететін мүмкіндік береді.

Күтілетін нәтижелер:
- әдеби шығармалардың рухани мазмұны мен көркемдік реңкін түсіну;
- көркем мәтіндерді стильдік және эстетикалық тұрғыдан талдау;
- эссе, блог, постер, подкаст, бейнеролик, сахналық көрініс сияқты шығармашылық өнімдер әзірлеу;
- ұлттық құндылықтарды, әдебиеттің тәрбиелік мәнін саналы қабылдау;
- топтық және жұптық жұмыс барысында коммуникативтік дағдыларын, пікірталас мәдениетін, сын тұрғысынан ойлауын дамыту.

6. Курстың жаңашылдығы мен практикалық маңызы

«Рух пен реңк: Әдебиет әлеміндегі сапар» курсының басты жаңалығы – дәстүрлі әдеби талдауды заманауи педагогикалық және цифрлық тәсілдермен ұштастыруында. Оқушы көркем мәтінді тек оқулықтағы сұрақтарға жауап беру арқылы емес, әрекет үстінде – жоба жасап, медиаөнім әзірлеп, рөлдік ойынға қатысу арқылы меңгереді.

Әдеби кейіпкер атынан блог жүргізу, шығарма бойынша подкаст не бейнеролик дайындау, цифрлық постерлер құрастыру, әдебиет пен киноны салыстырып талдау – барлығы да оқушының жеке тәжірибесіне жақын, қазіргі ақпараттық ортаға сай форматтар. Бұл тәсілдер оқушылардың әдебиетке деген ішкі мотивациясын күшейтіп, рефлексия мен өзіндік пікір айтуға итермелейді.

Практикалық тұрғыдан алғанда, курс жалпы білім беретін мектеп мұғалімдеріне факультатив, үйірме, элективті курс ретінде қолдануға ыңғайлы, құрылымы жүйелі, оқу мақсаттарымен және стандартпен үйлесімді. Бағалау критерийлерінің айқындылығы, әдістер жүйесінің нақтылығы мұғалімге сабақ жоспарын құрастыруды да жеңілдетеді.

Қорытынды

Қорытындылай келе, «Рух пен реңк: Әдебиет әлеміндегі сапар» элективті курсы – қазіргі мектеп жағдайында оқушылардың әдеби талғамын, рухани-адамгершілік құндылықтарын, шығармашылық және цифрлық құзыреттіліктерін дамытуға бағытталған кешенді бағдарлама. Курс мазмұны 9-сынып оқушыларының жас ерекшелігіне, білім стандарты талаптарына және қазіргі білім беру үрдісіндегі құзыреттілікке бағдарланған тәсілдерге сай құрылған.

Бағдарлама оқушыларға әдебиет арқылы рухани нәр алуға, көркем мәтінді терең түсінуге, ұлттық және әлемдік әдеби мұраға құрметпен қарауға мүмкіндік береді. Әдебиет пен өмірді, рух пен реңкті байланыстыра отырып, курс мәдениетті, сезімтал, ойлы, жауапкершілігі жоғары тұлға қалыптастыруға үлес қосады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігі. Орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. – Астана, 2022.

2. Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2012 жылғы 8 қарашадағы № 500 бұйрығы. Орта білім беру ұйымдарына арналған үлгілік оқу жоспарлары.

3. Дәдебаев Ж. Әдебиеттануға кіріспе. – Алматы: Қазақ университеті, 2017.

4. Қирабаев С. Әдебиет және дәуір. – Алматы: Санат, 2001.

5. Әдістемелік құралдар жинағы: «Сыни тұрғыдан ойлау технологиясы», «Жобалық оқыту әдісі». – Астана, 2020.

6. «Қазақ әдебиеті». 9-сыныпқа арналған оқулық. – Алматы: Мектеп баспасы.