Сөйлеу мәдениетін қалыптастыру

Ұстаздың басты мақсаттарының бірі – баланың тілін дамыту. Бұл өмір талабынан, тұрмыстық қажеттіліктерден туындайды. Қазіргі технология дамыған заманда өзекті мәселенің бірі сөйлеу мәдениетінің артта қалып бара жатқаны. Оның себебі қазіргі заман оқушылары кітап немесе газет-журналды оқуға мүлдем ынтасы жоқ десек те қателеспейміз. Білімді көбінесе ғаламтор желісінен немесе электронды түрде алуға тырысады. Мәдениеттілікті баланың санасына қалыптастыратын ең алғашқы орын – отбасы. Үлгі беретін ата-аналар өздері ұялы телефонға тәуелді болып бара жатқанын байқаймыз. Бала-шағасына тиісті көңіл бөлінбегендіктен де бала амалсыздан ұялы телефонға байланып, үлкендер мен бала арасындағы байланыс үзіліп, салдарынан келешек ұрпақтарымыздың көпшілігі сөзге шорқақ, өз ойын еркін жеткізе алмайтын, сөздік қоры жеткіліксіз болып өседі.

Қоғамдық мәдениет өскен сайын өмірдің сан-саласында қолданылатын тілдің мәдениетіне қойылатын талап та күшейе түседі. Мәдениетті адамның сөйлеу мәнері жағымды болуы керек. Дұрыс айтылған сөз де ән сияқты құлақтан кіріп бойды алар. Қазақ халқы келістіріп сөйлей алатын кісіні «сөзі мірдің оғындай екен» деп дәріптейді. Ал қабілеті жоқ адамды ынжық, «аузынан сөзі, қойнынан бөзі түсіп тұр» деп сынайды. Сөйтіп, сөзді қалай болса солай айта салмай, сөздің мазмұнына үйлесімді ырғақ, екпін, әуен тауып, дауысты түрлендіріп сөйлеудің үлкен мәні бар. Ана тілін жақсы білу, сол тілде таза сөйлеу де мәдениеттілік. Ана тілін, оның байлықтарын бағаламау – қарым-қатынас жасаудың, ойды айтудың, жеткізудің құралы тілді бағаламау. Таза сөйлеу дегеніміз – сол тілдің жалпыға ортақ байлықтарын пайдаланып, «бөгде» сөздерді араластырмай сөйлеу. Жөн-жосығы, тіпті керегі жоқ жерде өзге тілдің сөздерін пайдаланып сөйлеу айтайын деген ойды түсініксіз етеді. Тілдегі шұбарлық, орашолақтық – ой жүдеулігінің белгісі. Ойы саяз адамның көпшілігі бос сөзді болады. Күңгірт ойлы кісілердің сөзі айқын, таза болмайды. Көмескі, күңгірт сөз желді күнгі қаңбақ секілді ешкімнің көңілінен қоныс таппас деген ойдамын.

Тіл мәдениетінің басты талаптарының бірі – сөздердің дұрыс айтылуы мен дұрыс жазылуы. Жалпы, тіл өнеріне, шешендік өнерге, дұрыс сөйлеу, дұрыс оқу өнеріне үйрететін орынның ең негіздерінің бірі – мектеп. Мектептегі оқытушының сөйлеу тілінде сөз бен сөз тіркесін, сөйлемді дұрыс қалыптастыра білуі үшін , ой тиянақтылығы, үні, интонациясы, т.б. сөйлеу тілінің сапасын арттыруы қажет. Керісінше, оқытушы тілінен кездесетін кемшіліктердің бірі – сөз арасында жиі кездесетін: жаңағы, яки, яғни, және, мінекей, жалпы, маған, ия, мәселен, әлгі, т.б. қыстырма сөздердің қайталануы. Оқушы ондай жағдайда сабақ тыңдамай «жаңағы» деген сөзін оқытушы бірнеше рет айтты деп санап отырады. Бұл әрине тыңдаушыны мезі ететіні анық. Өзара қарым-қатынас барысында оқытушы тілінде кездесетін кемшіліктер және мыналар: - диалект, жаргон, кейбір қолданыста жоқ, әдеби нормаға жатпайтын сөздерді жиі қолдану; - барғын, айтқын, жазғын, келгін; - келгентұғым, айтқантұғым; - кесей, айтсай; - баралық, жазалық, көрелік; Бір сөзбен айтқанда дәл емес, тұспалдап жеткізуде бірқатар сөздердің беретін мағынасын дұрыс айтпау.

Ауызша сөйлеудің негізгі ұстанымы – қарым-қатынастық бағыт.Сөйлеуді оқыту, сөйлеу іс-әрекеті - жеке тұлғаның қалыптасуына әсер етеді. Өз ойын айту және біреуге жеткізу – болашақ маманның кәсіби талдауының алғы шарты, сонымен бірге оның интеллект, кәсіби ойлауының қалыптасуының негізі. Қарым-қатынастың қоғамдағы алатын орны айқын. Қатынассыз оқу үрдісі, тәрбие, жеке адам дамуы, адамдар арасындағы қатынас, басқару, қызмет ету, ғылыми және басқа да іс-әрекеттер мүмкін емес. Қарым-қатынас мәселесі көптеген ғылымның зерттеу көзі: философия, әлеуметтану, лингвистика, этнография, педагогика, психология, т.б.

Сондықтан қазіргі талапқа сай мектепке өз пәнін, түрлі әдістемелік құралдарды толық меңгерген, педагогикалық-психологиялық дайындығы бар, мәдениетті, шығармашылыққа бейім, оқушыны түсінетін және оларға жұмыс барысында әсер ететін шебер педагог керек.