Сүйінбай мен Қатаған айтысы

Сценарий: «Сүйінбай мен Қатағанның айтысы»

Сынып: 8

Жанр: Айтыс (сахналық қойылым)
Тақырып: Сөз өнері, ақындық сайыс
Орны: Жиналған жұрт алдында, сахна — қазақ даласы немесе хан ордасы
Кейіпкерлер:

• Сүйінбай – Жетісу жерінің даңқты ақыны, батыл әрі шешен.

• Қатаған – Тарбағатай өңірінің атақты ақыны, айбынды, бірақ мақтаншақ.

1-көрініс: Сахнаның дайындалуы

Сахна: Сахнаның ортасына қазақтың кең даласы бейнеленген көрініс қойылады. Ортада шағын жиналған жұрт отырады. Екі жақта екі ақын дайындалып отыр: Сүйінбай мен Қатаған.

Реплика:

Жүргізуші (Жұртқа):
– Бүгінгі күн – ұлы айтыс күні! Екі алып ақын – Жетісудың жыршысы Сүйінбай мен Тарбағатайдың өр ақыны Қатаған бір-бірімен сөз сайысына түседі. Бұл айтыс батырлықты, шешендік пен көркем сөзді сынайтын, ежелден келе жатқан дәстүрлі өнердің жалғасы.

Жұрт ду қол шапалақтап, ақындарға орын береді.

2-көрініс: Қатағанның айбыны

Сахна: Қатаған алғашқы болып сөз бастайды. Оның қимылдары нық, жүзі байсалды, бірақ мақтанышқа толы. Ол көпшілікке қарап, сөзін бастайды.

Қатаған (намысшыл түрде):
– Мен Қатағанмын, атыма заты сай,
Сөзім өткір, найзадай тура қайнай.
Менің даңқым тауларды басып өтсе,
Сенің сөзің қалмайды бір сай-салмай!

– Жетісудың ақыны маған тең емес,
Өзімменен айтысуыңа болмас төз.
Жыр жолында басымды бермегенмін,
Сенің өлеңің менімен күрессе, жез!

Жұрт күбірлеп, Қатағанның мақтаныш сөзін талқылайды. Сүйінбай жайбарақат, бірақ терең ойға батқан күйде тыңдап отырады.

3-көрініс: Сүйінбайдың жауабы

Сахна: Сүйінбай байсалды түрде орнынан тұрады. Ол сабырлы, бірақ әр сөзі мән-мағыналы әрі батыл.

Сүйінбай (қатты әрі нық):
– Қатаған, мақтаншақ болма бекерге,
Сөзің ұрып тұр ғой желмен жетерге.
Менің жырым нарда сыналғандай,
Елім сүйген батыр ерлер қатарында.

– Сен мақтанып мақтаулысын, бірақ сөз аз,
Сөздің арқауы тереңде, тапсаң маз.
Мен Жетісудың жырын жырлағанмын,
Сенің сөзің жай ғана босқа жаз.

Жұрт шулап, Сүйінбайдың терең ойлы сөздеріне таңданыс білдіреді. Қатаған жауабын дайындап, шыдап тыңдап отырады.

4-көрініс: Қатағанның қарсы жауабы

Қатаған (ашулы түрде):
– Сүйінбай, сенің сөздерің майдаланып,
Менің алдымда ақындығың шайқалатын.
Сенің сөзің терең болар деп ем,
Бірақ көріп тұрмын: судай ағатын!

– Сенің сөзіңді сынаймын әр жолында,
Өлеңіңнің түбіне ештеңе жата ма?
Мен даңқтымын, атағым асқар тау,
Сен тек өлеңдеріңді босқа айта ма?

Қатағанның ашу-ызасына толы сөздері Сүйінбайға қарата айтылып, көрермендерге әсер етеді. Бірақ Сүйінбай сабырлы күйде күлімдеп, терең оймен жауабын қайтарады.

5-көрініс: Сүйінбайдың соңғы сөзі

Сүйінбай (байсалды, салмақты):
– Қатаған, сенің сөзің асып-тасыған,
Бірақ маған жолың енді жасыған.
Ақындық тек бос сөз емес, білсең егер,
Халық сүйген жырың қалар шын сыналған.

– Батырлық тек айбынмен өлшенбейді,
Ақыл мен парасатпен төрге сенбей.
Менің сөзім — әділдік пен елдік жайлы,
Сенің мақтан сөзің енді ермей!

Сахна: Сүйінбайдың сөздерінен кейін Қатаған өз орнында үнсіз қалады. Жұрт Сүйінбайдың шешендігін, тереңдігін бағалап, ду қол шапалақтайды.

Жүргізуші (жұртқа қарап):
– Міне, бұл айтыста жеңіс – терең ойдың, сөздің салмағының үлесі! Айтыс өнері арқылы халықтың рухы көрініс тапты. Қорытынды сөзге Сүйінбай лайықты болды!

Қорытынды:

Бұл айтыста Сүйінбай мен Қатағанның сөз өнері, айтыстың негізгі рухы көрсетіледі. Сценарий оқушыларды айтыс өнеріне қызықтырып, қазақтың ежелгі жыршылық дәстүрін дәріптеуге үлес қосады.