ӘОЖ 664.61

Шу және Талас өзендерінің ластану мәселесі

Бағыбай А.М 3 курс 6В01506 – “География мұғалімдерін даярлау” М.Х.Дулати атындағы Тараз университеті, Тараз қаласы bagybaiaiya@icloud.com

Аннотация

Мақалада Жамбыл облысындағы Шу және Талас өзендерінің ластануы мәселесі қарастырылған. Мақалада ластанудың жалпы себептері: ауыл шаруашылығы қалдықтары, өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтар, сондай-ақ табиғи факторлар сипатталған. Ластанудың экологиялық, экономикалық және адам денсаулығына әсері талданған. Сонымен қатар, мәселені шешу жолдары ұсынылған: су тазарту жүйелерін жаңарту, трансшекаралық бақылау, экологиялық технологияларды қолдану және халықты экологиялық сауаттандыру.

Кілт сөздер

Жамбыл облысы

Шу өзені

Талас өзені

Ластану

Экологиялық проблема

Су сапасы

Ауыл шаруашылығы

Табиғатты қорғау

Кіріспе

Жамбыл облысының табиғи өмірінде өзендердің орны ерекше. Әсіресе атап айтар Шу мен Талас өзендері аймақтың су ресурстарын қамтамасыз етіп отырған маңызды су жүйелері болып табылады. Бұл өзендер ауыл шаруашылығына, халықтың тіршілігіне, экожүйелердің тұрақтылығына тікелей әсер етеді. Алайда соңғы жылдары Шу және Талас өзендерінің ластануы аймақ үшін өзекті экологиялық мәселеге айналып отыр.

Негізгі бөлім

1. Шу және Талас өзендеріне жалпы сипаттама

Шу өзені Қырғызстандағы Қырыққыз тауының етегінен басталып, Қазақстан аумағына өтіп, Жамбыл облысындағы егістік алқаптарды суландырады. Өзен бойында көптеген елді мекендер орналасқан, бұл оның тұрмыстық және шаруашылық маңызын арттырады.

Талас өзені де Қырғызстаннан бастау алады. Ол Тараз қаласына жақын орналасқан ауыл шаруашылық аймақтарын сумен қамтамасыз етіп, облыстың экономикалық дамуына зор үлес қосады.

Бұл екі өзеннің ортақ ерекшелігі – трансшекаралық су көздері болуы. Ластану мәселесі бір елдің шеңберінде ғана шектелмейді, сондықтаң олардың тазалығы – Қазақстан мен Қырғызстанның ортақ жауапкершілігі.

2. Өзендердің ластану себептері

1.Ауыл шаруашылығы қалдықтары

Егістік алқаптарында кеңінен қолданылатын минералды тыңайтқыштар мен пестицидтер топырақ арқылы немесе суару нәтижесінде өзенге түседі. Мұндай химиялық заттар су құрамындағы нитраттар мен фосфаттардың мөлшерін көбейтіп, эвтрофикацияға себеп болады.

2.Өнеркәсіптік ағын сулар

Жамбыл облысындағы өндірістік нысандар, соның ішінде химия, жеңіл өнеркәсіп және құрылыс материалдарын өндіретін зауыттар өзенге әртүрлі қалдық су жібереді. Тазарту қондырғыларының ескіруі немесе жеткіліксіз жұмыс істеуі нәтижесінде өзендерге ауыр металдар, мұнай өнімдері және басқа да зиянды қосылыстар араласады

3.Тұрмыстық және коммуналдық ластану

Кейбір ауылдық аймақтарда толыққанды кәріз жүйесінің болмауы және тұрмыстық қалдықтарды дұрыс тасымалдамау ластанудың негізгі көздерінің бірі. Өзге де кездейсоқ ластанулар – пластик, пакеттер, бөтелкелер және құрылыс қалдықтары өзен жағалауларында үйіліп жатуы жағдайды ушықтырады.

4.Табиғи климаттық факторлар

Құрғақшылық жылдары өзен суының деңгейі төмендеп, өзен арнасы лайланып қалады. Су мөлшері азайған сайын ондағы ластаушы заттардың концентрациясы артатыны белгілі. Бұл экологиялық жағдайды қиындатып, өзендердің табиғи тепе – теңдікті бұзады.

3. Ластанудың салдары

1.Экологиялық салдары

• Су жануарлары мен балықтардың жойылу қауіпі артады

• Өзендердің табиғи экожүйесі бұзылады, өсімдіктер мен ұсақ су организмдерінің саны кемиді

• Су айналымы мен гидрохимиялық үдерістер нашарлайды

• Эвтрофикация нәтижесінде су гүлдейді, бұл оттегінің азаюына алып келеді

2.Адам денсаулығына әсері

Ластанған өзен суын ауыл шаруашылығында қолдану – өсімдіктер құрамындағы химиялық заттардың артуына әкелуі мүмкін. Бұл, өз кезегінде, тұрғындардың денсаулығына теріс әсер етеді. Ауыз суға жақын орналасқан құдықтар мен бұлақтардың сапасы да нашарлайды.

3.Экономикалық салдар

• Егін өнімінің азаюы

• Суды тазарту жұмыстарына қосымша шығындар

• Балық шаруашылығы ресурстарының төмендеуі

• Ауыл шаруашылығына қажетті судың тапшылығы

4. Мәселенің шешу жолдары

1.Тазарту нысандарын жаңғырту

Өңірдегі су тазарту қондырғыларын халықаралық стандарттарға сай модернизациялау қажет. Инновациялық биологиялық және механикалық сүзу жүйелерін енгізу – өзен суының сапасын едәуір жақсартады.

2.Трансшекаралық ынтымақтастықты күшейту

Қазақстан мен Қырғызстан бірлескен экологиялық мониторинг жүргізіп, ортақ ақпараттық жүйе қалыптастыруы керек. Бұл су сапасының нақты өзгерістерін бақылауға мүмкіндік береді.

3.Ауыл шаруашылығында экологиялық әдістерді қолдану

• Органикалық тыңайтқыштарға көшу

• Тамшылатып суару технологиясын кеңейту

• Артық химиялық препараттарды қолданудан бас тасту

• Буферлік аймақ (өзен жағасындағы жасыл жолақтар) құру

4.Халық арасында экологиялық мәдениетті арттыру

Экологиялық акциялар, жастар бастамалары, мектеп және колледждердегі экология сабақтарын күшейту – табиғатқа деген жауапкершілікті арттырады. Жергілікті еріктілермен бірлесіп өзен жағасын тазалау да маңызды.

Қорытынды

Шу және Талас өзендерінің ластану мәселесі – тек Жамбыл облысының ғана емес, бүкіл өңірдің экологиялық қауіпсіздігіне қатысты өзекті мәселе. Өзендердің таза болуы – ауыл шаруашылығына, экономикалық тұрақтылыққа, халық денсаулығына тікелей әсер етеді. Бұл мәселені шешу үшін мемлекет, халықаралық ұйымдар, кәсіпорындар және жергілікті халық бірлесе әрекет етуі қажет.

Табиғатты қорғау – әрбір азаматтың міндеті. Шу мен Талас өзендерін сақтау – келешек ұрпақтың игілігіне жасалған маңызды қадам.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасының Экология, Геология және табиғиресурстар министрлігі. Қазақстанның су ресурстары туралы ұлттық баяндама. – Астана 2022

2. Жамбыл облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасы. Шу және Талас өзендерінің экологиялық жағдайы жөніндегі жылдық есеп. – Тараз 2021-2023

3. Молдахметов Қ, Сейдахметова Р. Экология және табиғатты қорғау – Алматы: Дәуір, 2018