Рыскелдиева Майра Даутбековна

Химия пәні мұғалімі, х.к.ғ., педагог-сарапшы.

№36 орта мектеп МКМ

Алматы облысы, Іле ауданы, Жапек батыр ауылы

«ТАМАҚ ҚҰРАМЫНДАҒЫ БЕЛОКТАР, МАЙЛАР ЖӘНЕ КӨМІРСУЛАРДЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНДАҒЫ РӨЛІ»

Аннотация: мақалада тағам құрамындағы негізгі макронутриенттер – белоктар, майлар және көмірсулардың адам ағзасындағы рөлі ғылыми тұрғыдан қарастырылады. Олардың химиялық табиғаты, физиологиялық қызметтері, тапшылығы мен артықтығының салдары жан-жақты сипатталған. Сондай-ақ дұрыс тамақтану мәдениетін қалыптастыруда нутриенттердің тепе-теңдігі мен салауатты өмір салтының маңызы атап көрсетіледі.

Кілт сөздер: белоктар, майлар, көмірсулар, тағам химиясы, метаболизм, дұрыс тамақтану, биохимиялық тепе-теңдік.

Қазіргі таңда адам денсаулығын сақтаудың басты алғышарттарының бірі – дұрыс тамақтану. Тағам құрамындағы макронутриенттердің (белоктар, майлар, көмірсулар) жеткілікті әрі үйлесімді болуы ағзаның қалыпты дамуы мен ұзақ өмір сүруінің кепілі болып саналады. Ал олардың жетіспеушілігі немесе шамадан тыс артықтығы түрлі метаболикалық бұзылыстарға, созылмалы ауруларға себеп болуы мүмкін. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (WHO) ұсыныстары бойынша ересек адамның тәуліктік рационында көмірсулардың үлесі 50–60%, майлар 25–30%, белоктар 15–20% болуы қажет.

Белоктардың рөлі: Белоктар – ағзаның тіршілігін сақтаушы негізгі биомолекулалар. Олар аминқышқылдарынан құралған полипептидтерден тұрады және биологиялық белсенділіктің барлық түріне қатысады.

Негізгі қызметтері:

1. Құрылымдық қызметі. Белоктар жасуша мен ұлпалардың құрылымын түзіп, бұлшықет, тері, дәнекер тіндер мен қан ақуыздарының (гемоглобин, альбумин) негізгі бөлігі болып табылады.

2. Ферментативтік қызметі. Барлық биохимиялық реакциялар ферменттердің қатысуымен жүреді. Ферменттердің табиғаты – белоктық, сондықтан олар зат алмасуды катализдейді.

3. Тасымалдаушы қызметі. Гемоглобин – оттегіні, липопротеидтер – майларды, альбуминдер – дәрі-дәрмектер мен гормондарды тасымалдайды.

4. Қорғаныштық қызметі. Иммуноглобулиндер мен антиденелер ағзаны инфекциялардан қорғайды.

5. Гормондық қызметі. Инсулин, глюкагон, өсу гормоны сияқты белоктық гормондар алмасу процестерін реттейді.

6. Энергетикалық қызметі. 1 г белок ыдырағанда 4 ккал энергия бөлінеді, бірақ энергия көзі ретінде белок ағзада тек шеткі жағдайда қолданылады.

Тәуліктік қажеттілік. Ересек адамның ағзасына орта есеппен 80–120 г белок қажет. Балаларға, жасөспірімдерге, жүкті әйелдерге бұл көрсеткіш жоғары болады.

Тағам көздері. Жануар текті өнімдер (ет, балық, жұмыртқа, сүт) – толыққанды белок көзі. Өсімдік текті өнімдер (бұршақ, соя, жаңғақ) – толық емес, бірақ үйлесімді пайдаланғанда құнды болады. Жетіспеушілігі: бұлшықет массасының азаюы, өсу процесінің тежелуі, иммунитеттің әлсіреуі, анемия.
Артықтығы: бүйрек пен бауырға шамадан тыс жүктеме, зат алмасудың бұзылуы.

Майлардың рөлі: Майлар – энергия қоры ғана емес, жасуша мембраналарының негізгі бөлігі, гормондардың алғы заты, майда еритін витаминдердің (A, D, E, K) тасымалдаушысы.

Негізгі қызметтері:

1. Энергетикалық. 1 г май ыдырағанда 9 ккал энергия бөлінеді. Бұл көрсеткіш көмірсулар мен белоктарға қарағанда екі есеге жуық артық.

2. Қорлық қызметі. Май тіндері энергия қоры ретінде жиналып, ағзада «энергетикалық резерв» жасайды.

3. Құрылымдық қызметі. Майлар жасуша мембраналарының, жүйке талшықтарының миелин қабығының негізгі бөлігі.

4. Қорғаныштық қызметі. Тері астындағы май қабаты ағзаны суықтан сақтайды, ішкі мүшелерді механикалық зақымданудан қорғайды.

5. Реттеушілік қызметі. Май қышқылдары мен стероидты гормондар ағзадағы биохимиялық процестерді реттейді.

Майлардың түрлері:

• қаныққан (сары май, мал майы);

• қанықпаған (өсімдік майы, балық майы);

• полиқанықпаған (Омега-3, Омега-6 май қышқылдары).

Тәуліктік қажеттілік. Ересек адамның тәуліктік рационында майлар жалпы энергияның 25–30% құрауы қажет. Жетіспеушілігі: энергия тапшылығы, терінің құрғауы, майда еритін витаминдердің сіңбеуі, гормондық бұзылыстар. Артықтығы: семіздік, атеросклероз, жүрек-қантамыр аурулары, диабет. Ғылыми ескерту. Трансмайлар (маргарин, фастфуд өнімдері) денсаулыққа зиянды, себебі олар метаболикалық синдром мен жүрек аурулары қаупін арттырады.

Көмірсулардың рөлі: Көмірсулар – ағзаның негізгі және ең қолжетімді энергия көзі.

Негізгі қызметтері:

1. Энергетикалық. 1 г көмірсу ыдырағанда 4 ккал энергия бөлінеді.

2. Құрылымдық. Нуклеин қышқылдарының, гликопротеиндердің, гликолипидтердің құрамына кіреді.

3. Қор қызметі. Бауыр мен бұлшықетте гликоген түрінде жиналады.

4. Реттеушілік. Жасушалық сигнал беру процестеріне қатысады.

Түрлері:

• Қарапайым қанттар: глюкоза, фруктоза, сахароза (жылдам энергия береді, бірақ инсулин деңгейін күрт өзгертеді).

• Күрделі көмірсулар: крахмал, целлюлоза, пектин (энергияны баяу бөледі, ішек жұмысын жақсартады).

Тәуліктік қажеттілік. Ересек адамның рационында көмірсулар жалпы энергияның 50–60% құрауы тиіс. Жетіспеушілігі: әлсіздік, шаршағыштық, бұлшықет массасының азаюы (ақуыз энергия көзі ретінде жұмсалады).
Артықтығы: семіздік, инсулинге төзімділік, қант диабеті, жүрек-қантамыр аурулары. Тағам көздері: дәнді дақылдар, көкөністер, жемістер – пайдалы күрделі көмірсулар; қант, тәтті сусындар – зиянды қарапайым көмірсулар.

Қорытындылай келе, тағам құрамындағы белоктар, майлар және көмірсулардың рөлін жан-жақты түсіну – салауатты өмір салтының негізі. Дұрыс тамақтану дағдыларын ерте жастан қалыптастыру семіздік, қант диабеті, жүрек-қантамыр аурулары сияқты кең таралған дерттерден сақтайды. WHO ұсынысы бойынша рациондағы арақатынас мынадай: белоктар – 15–20%; майлар – 25–30%; көмірсулар – 50–60%. Бұл қатынастағы макронутриенттер тепе-теңдігінің сақталуы ағзаның қалыпты дамуын қамтамасыз етіп, зат алмасу бұзылыстары мен созылмалы аурулардың алдын алады. Демек, тағам құрамындағы бұл қоректік заттардың теңгерімділігі – денсаулықтың, ұзақ өмір сүрудің және жоғары өмір сапасының басты кепілі.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Сағатов К.С. «Биологиялық химия». – Алматы, 1998

2. Қалиева Г. «Азық-түлік өнімдерінің биохимиясы». – Астана: Фолиант, 2021.

3. Увалиева Л.Л. «Бейорганикалық химия». – Алматы,1997

4. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі. «Салауатты тамақтану жөніндегі нұсқаулық». – Астана, 2023.