Алматы қаласы, Алмалы ауданы

Б. Атыханұылы атындағы №36 гимназия

Тарих пәнінің мұғалімі:

Абекешова Гульмира Адилбековна

Тарих пәнінде Ілияс Есенберлиннің романдарының

көмегімен сыни ойлау қабілетін дамыту

Ілияс Есенберлин – қазақ әдебиетінің көрнекті тұлғасы, ХХ ғасырдың ұлы жазушыларының бірі. Биыл оның туғанына 120 жыл толып отыр. Есенберлиннің шығармашылығы қазақ әдебиетінің тарихында маңызды орын алады. Оның романдары, әсіресе, тарихи тақырыптарға арналған шығармалары қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне деген үлкен қызығушылықты оятады. Осы орайда, Ілияс Есенберлиннің шығармашылығын тереңірек қарастырып, оның қазақ әдебиетіне қосқан үлесін бағалау аса маңызды.

Есенберлин әдебиетке журналистика саласынан келді. Ол қазақтың әлеуметтік-экономикалық мәселелерін, халықтың тарихын, ұлттық санасын дамыту мәселелерін терең зерттеп, шығармаларында соларды қозғады. Ол тарихи тақырыптарды қаламға алып, қазақтың бай тарихи мұрасына ден қойды. Оның шығармаларында қазақ халқының ерлігі, батырлығы, ұлттық күресі мен болашаққа деген үміті басты орын алады.

Ілияс Есенберлиннің шығармалары тек қазақ әдебиетінің дамуына ғана емес, бүкіл түркі тілдес халықтардың тарихын, мәдениетін зерттеуге де зор үлес қосқан. Оның романдарының тарихи мәні зор, себебі олар қазақ халқының күрескерлік рухын, азаттыққа ұмтылысын айшықтайды.

Есенберлин шығармаларының ерекшелігі – оның тарихи дәлдігі мен көркемдігі. Ол өз туындыларында қазақ халқының шынайы тарихын шебер суреттеп, оны оқырмандарға жеткізе білді. Осылайша, Ілияс Есенберлин қазақ әдебиетінің тарихында өз орнын тапты және оны толықтай алып, ұлттық әдебиетіміздің алтын қорына енді. Есенберлиннің романдары қазақ тарихының түрлі кезеңдерін қамтиды. Оқушыларға қазақ хандығының құрылуы, қоғамдағы қарама-қайшылықтар мен елдің тәуелсіздігі үшін күрес туралы жан-жақты білім береді. Бұл романдар оқушыларға тарихтың күрделілігін, әрбір тарихи оқиғаның көптеген себептер мен салдарларға байланысты екендігін түсінуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, тарихи тұлғалардың ішкі әлемін, олардың шешімдері мен әрекеттерін тереңірек түсінуге жағдай жасайды.

Ілияс Есенберлиннің ең танымал шығармаларының бірі – тарихи романдар трилогиясы, оның ішінде «Қаһар», «Жанталас», «Алмас қылыш» романдары ерекше танымал. Бұл шығармаларда қазақ халқының XVIII-XIX ғасырлардағы күрделі кезеңдері, тәуелсіздік үшін күрес және ұлттық сананың қалыптасу үдерісі баяндалады.

«Қаһар» романында қазақтың саяси тарихы, ішкі қайшылықтары мен жаулап алушы күштерге қарсы күресі бейнеленеді. Бұл шығарма қазақ халқының азаттық жолындағы ерлік күресін, сол замандағы қоғамдық өмірдің терең мәселелерін ашады.

Тарих сабағында Ілияс Есенберлин шығармаларын қолдану, әсіресе қазіргі заманғы білім беру әдістемелерін қолданғанда тиімді болуы мүмкін. Мысалы, оқушыларды топтарға бөліп, «Қаһар» романындағы белгілі бір оқиғаны талқылауға, сол замандағы саяси жағдайларды қазіргі заманмен салыстыруға болады. Мұндай тәсілдер оқушылардың сыни ойлау қабілетін дамытады, оларды шығармашылықпен жұмыс істеуге үйретеді.

Ілияс Есенберлиннің шығармашылығы тарих пәнін оқытуда үлкен маңызға ие. Оның тарихи романдары қазақ халқының тарихын терең зерттеп, оқушыларға ұлттық сананы қалыптастыруда маңызды құрал бола алады. Міне, Ілияс Есенберлиннің шығармаларын тарих сабағында қолданудың әдістемелік тұстары туралы айтатын болсақ:

Ілияс Есенберлиннің шығармалары тарих пәнінде оқушыларды ұлттық тарихпен таныстыруға арналған тамаша құрал болып табылады. Олардың көмегімен оқушылар қазақ халқының тарихын тек оқулықтар мен фактілер арқылы ғана емес, көркем шығармалар арқылы да танып-біледі. Әсіресе оның «Қаһар», «Жанталас», «Алмас қылыш» романдары оқушыларға Қазақ хандығының құрылуы, елдің ішкі саяси күресі мен сыртқы жауларға қарсы күрес сияқты маңызды тарихи кезеңдер туралы түсінік береді.

Есенберлин шығармаларының ерекшелігі – олар тарихты тек фактілермен баяндап қана қоймай, оны оқушының жүрегіне жеткізеді. «Қаһар» романында қазақ халқының бостандығы үшін күресі, «Жанталас» пен «Алмас қылышта» ерліктің, батырлықтың бейнеленуі арқылы оқушы сол тарихи кезеңдердің атмосферасын сезініп, қазақтың ұлы тарихын жеке бастан өткендей қабылдай алады. Бұл тарихты эмоционалды тұрғыдан түсінуге мүмкіндік береді.

Есенберлиннің романдары қазақ тарихының түрлі кезеңдерін қамтиды. Оқушыларға қазақ хандығының құрылуы, қоғамдағы қарама-қайшылықтар мен елдің тәуелсіздігі үшін күрес туралы жан-жақты білім береді. Бұл романдар оқушыларға тарихтың күрделілігін, әрбір тарихи оқиғаның көптеген себептер мен салдарларға байланысты екендігін түсінуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, тарихи тұлғалардың ішкі әлемін, олардың шешімдері мен әрекеттерін тереңірек түсінуге жағдай жасайды.

Тарих сабағында Ілияс Есенберлин шығармаларын қолдану, әсіресе қазіргі заманғы білім беру әдістемелерін қолданғанда тиімді болуы мүмкін. Мысалы, оқушыларды топтарға бөліп, «Қаһар» романындағы белгілі бір оқиғаны талқылауға, сол замандағы саяси жағдайларды қазіргі заманмен салыстыруға болады. Мұндай тәсілдер оқушылардың сыни ойлау қабілетін дамытады, оларды шығармашылықпен жұмыс істеуге үйретеді.

Ілияс Есенберлиннің 120 жылдық мерейтойы әдебиетіміз үшін үлкен оқиға. Оның шығармалары тек тарихи дерек көзі ретінде ғана емес, сонымен қатар қазақ халқының ерлік дәстүрін, рухани құндылықтарын насихаттайтын әдебиет үлгісі болып табылады. Бүгінгі күні Ілияс Есенберлиннің шығармалары жас ұрпаққа ұлттық тарихымызды, мәдениетімізді танып-білуге мүмкіндік береді. Жазушының шығармаларының маңызы мен мәні уақыт өте келе тек арта бермек.