Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы,

Шелек ауылы, «Т.Кенжебаев атындағы ортма мектеп»

Коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Ұйғыр тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Асимова Мухаббат Хайдаровна

ҰЙҒЫР ӘДЕБИЕТІНДЕГІ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАР

Кіріспе

Ұлттың рухани келбеті мен адамгершілік болмысын айқындайтын негізгі факторлардың бірі – оның әдебиеті. Әдебиет – халықтың рухани дүниесін, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын, адамгершілік мұраттары мен тарихи санасын бейнелейтін маңызды құрал. Ұйғыр әдебиеті де – ғасырлар қойнауынан тамыр тартқан, мазмұны терең, көркемдік деңгейі жоғары мұра. Бұл әдебиетте ұлттың рухани тірегі саналатын адамгершілік құндылықтар ерекше орын алады. Осы мақалада ұйғыр әдебиетіндегі рухани-адамгершілік құндылықтардың көрінісін, олардың негізгі бағыттарын және тәрбиелік мәнін талдауға тырысамыз.

1. Рухани-адамгершілік құндылықтар ұғымы және олардың әдебиеттегі рөлі

Рухани-адамгершілік құндылықтар – бұл адамның ішкі дүниесін байытып, оны ізгілікке, әділетке, адалдыққа, мейірімділікке тәрбиелейтін нормалар мен идеалдар жиынтығы. Олар отбасы, Отан, әділет, еңбек, имандылық, достық, махаббат, сабыр, төзімділік сияқты ұғымдар төңірегінде тоғысады. Әдебиет бұл құндылықтарды көркем бейнелеу арқылы оқырманның сезіміне әсер етеді, ой салады, тәрбиелейді. Ұйғыр әдебиетінде бұл құндылықтар ұлттық дүниетаныммен, дінмен, салт-дәстүрмен, тарихи тәжірибемен ұштасып, көркемдік шешімін табады.

2. Классикалық ұйғыр әдебиетіндегі рухани-адамгершілік тақырыптар

Ұйғыр әдебиеті өзінің бастауын көне түркі әдебиетінен алады. Әсіресе сопылық поэзия мен діни-философиялық еңбектерде адам рухының тазаруы, жан мен тәннің күресі, ақиқат пен жалғанның тартысы кеңінен жырланған.
Мысалы, Ахмед Йүгінекидің «Ақиқат сыйы» (Хибәтул-Хақайиқ) еңбегі – адам баласын білімге, имандылыққа, адалдыққа шақыратын көркем шығарма. Мұнда автор:

«Адам баласы біліммен көркейеді,
Надандықпен түбіне жетіп төнгейді» –
деген тәрізді өсиетті жолдар арқылы рухани құндылықтарды насихаттайды.

Жүсіп Баласағұнидің «Құтадғу білік» еңбегі де – даналық пен әділетке негізделген қоғам туралы шығарма. Онда билеуші мен халық арасындағы қарым-қатынас, адал қызмет, әділдік пен ізгілік тақырыптары кең қамтылған.

3. Жаңа заман ұйғыр әдебиетінде адамгершілік мәселелері

XX ғасырдағы ұйғыр әдебиеті үлкен өзгерістерді бастан өткерді. Бұл кезеңде ұйғыр қаламгерлері халықтың еркіндігі, бостандығы, ұлттық бірлігі және тұлғалық ар-ождан туралы терең толғанды. Жазушылар мен ақындар адам болмысының ішкі күйзелісін, қоғамдағы әділетсіздікке қарсылықты көркем бейнеледі.

Зия Сәмәдийдің шығармашылығында да рухани құндылықтар басым. Оның «Жиллар сири» (Жылдар сыры) романында басты кейіпкерлердің тағдыры арқылы адалдық, махаббат, парыз, азаматтық жауапкершілік мәселелері көрініс табады. Басты кейіпкер өз халқының тағдырына бей-жай қарамай, өмірін күреске арнайды. Бұл оның рухани биіктігін көрсетеді.

4. Адам мен қоғам арасындағы байланыс

Ұйғыр әдебиетінде рухани құндылықтар тек жеке адамның ішкі әлемін бейнелеумен шектелмейді. Олар қоғаммен, әлеуметтік қатынастармен тікелей байланысты қарастырылады. Әдеби кейіпкерлердің моральдық таңдауы, өмірлік ұстанымы олардың қоғамдағы орнын, ұлттық бірлікке қосар үлесін анықтайды.

Мысалы, шығармаларда отансүйгіштік, әділет үшін күресу, өз халқына қызмет ету секілді идеялар жиі көтеріледі. Бұл кейіпкерлердің жеке қасиеті ғана емес, ұлттың рухани болмысының көрінісі ретінде беріледі.

5. Отбасы және ұлттық тәрбие ұғымдары

Отбасы – рухани-адамгершілік тәрбиенің негізгі ошағы. Ұйғыр әдебиетінде отбасы құндылығы, ата-ана мен бала, ерлі-зайыптылар арасындағы сүйіспеншілік, үлкенге құрмет, кішіге ізет сияқты дәстүрлі құндылықтар кеңінен көрініс табады.

Көптеген шығармаларда баланың тәрбиесі, ананың мейірімі, әкенің жауапкершілігі туралы бейнелер арқылы оқырманды ойландыратын, өнеге беретін оқиғалар суреттеледі. Мұндай шығармалар қазіргі жас ұрпаққа ұлттық тәрбие мен адами құндылықтарды сіңіруге мүмкіндік береді.

6. Моральдық таңдау және ар-ождан мәселесі

Көркем әдебиет адам мінезінің терең қатпарларына бойлай отырып, оның рухани дамуын бейнелеуге мүмкіндік береді. Ұйғыр прозасында кейіпкерлер жиі моральдық таңдауға тап болады: әділдік пе, әлде пайдакүнемдік пе? Ар ма, әлде мансап па? Мұндай сұрақтар кейіпкердің ғана емес, оқырманның да ішкі дауысына түрткі болады.

Адамгершілік пен ар-ожданды ту еткен кейіпкерлер арқылы жазушылар халыққа үлгі көрсетіп, ізгілікке жетелер жолды нұсқайды.

7. Діни-рухани танымның әсері

Ұйғыр әдебиетінде ислам дінінің де орны ерекше. Құран аяттары, пайғамбар хадистері, сопылық ілім – әдеби мәтіндерде жиі кездесетін рухани негіздер. Бұл әдебиетке терең мағына, философиялық тереңдік береді.

Мейірімділік, кешірім, сабыр, жомарттық сияқты ұғымдар ислам дінінің негізінде қалыптасқан адамгершілік нормалар ретінде көркем шығармаларда бейнеленеді. Сонымен қатар, бұл құндылықтар ұлттың рухани тұтастығын сақтауда маңызды қызмет атқарады.

Қорытынды
Ұйғыр әдебиеті – ұлт руханиятының айнасы. Бұл әдебиетте бейнеленген рухани-адамгершілік құндылықтар халықтың тарихы мен мәдениетінің ажырамас бөлшегі болып табылады. Әдебиет арқылы берілетін әділет, имандылық, адалдық, сүйіспеншілік пен отансүйгіштік секілді құндылықтар жас ұрпақты тәрбиелеуде маңызды рөл атқарады.

Қазіргі заманда ақпарат тасқыны мен жаһандану жағдайында ұлттық әдебиеттің, оның ішінде ұйғыр әдебиетінің рухани құндылықтарын сақтау және оларды жаңа буынға жеткізу – басты міндеттердің бірі. Бұл құндылықтар адам санасын ізгілікке, қоғамды тұтастыққа, ал ұлтты рухани кемелдікке жетелейді.