Тіл дамыту мәдениеті – сапалы білім мен тұлғалық дамудың негізі

Тіл – адамның ойлау қабілетінің көрсеткіші, қарым-қатынастың құралы және ұлттық мәдениеттің басты белгілерінің бірі. Ал тіл дамыту мәдениеті – адамның өз ойын әдеби нормаға сай, жүйелі, түсінікті, сауатты әрі көркем жеткізе алу деңгейін қалыптастыруды білдіреді. Қазіргі қоғамда тіл мәдениеті – кез келген тұлғаның мәдени деңгейін, әлеуметтік беделін, білімін танытатын маңызды көрсеткіш. Сондықтан білім беру жүйесінде тіл дамыту мәдениетіне ерекше көңіл бөлінуі қажет.

Тіл дамыту мәдениетінің мәні

Тілді жетік меңгеру – тек сөз білу емес, ой қорыту, логикалық байланысты сақтау, дәлелдеп сөйлеу, эмоция мен мәнерді жеткізе алу. Тіл дамыту мәдениеті келесі негізгі қабілеттерді қамтиды:

• орфоэпиялық және орфографиялық сауаттылық;

• сөздік қордың байлығы;

• байланыстырып сөйлеу дағдысы;

• ауызша және жазбаша тілдің дамуы;

• ойды дәл, анық жеткізе білу.

Тіл мәдениеті қалыптасқан адам өз ойын толық әрі нақты жеткізеді, сөйлесушісінің пікірін тыңдайды, өз сөзі мен әңгімесіне жауапкершілікпен қарайды.

Бастауыш буындағы тіл дамыту үрдісі

Бастауыш сынып – тіл дамытудың ең маңызды кезеңі. Бұл уақытта бала тілдің негізін меңгереді, қоршаған орта туралы түсінігін кеңейтеді, өмірмен байланысты сөздерді жинақтап, дұрыс сөйлеуді үйренеді.
Мектептегі тіл дамыту жұмысы:

• оқу,

• тыңдау,

• сөйлеу,

• жазу

әрекеттері арқылы жүзеге асады.

Әр сабақта оқушыға жаңа сөздер меңгерту, сөз тіркесі мен сөйлем құрастыру, мәтінді мазмұндау, шығармашылық жазбалар орындату – тіл мәдениетін қалыптастырудың тиімді тәсілдері болып табылады.

Тіл дамыту мәдениетін қалыптастырудың тиімді жолдары

1. Көркем әдебиетке баулу

Көркем шығармаларды оқу арқылы бала:

• тілдік жүйені,

• сөз қолданысты,

• сөйлем құрылысын,

• көркем ойлауды

табиғи түрде меңгереді. Бұл оның эстетикалық талғамын да арттырады.

2. Сұрақ-жауап және пікірталас әдістері

Оқушыны өз ойын айтуға ынталандыру:

• белсенді ойлауға,

• дәлел келтіруге,

• сөз қорын молайтуға,

• еркін сөйлеуге

мүмкіндік береді.

3. Шығармашылық жазба жұмыстары

Шағын әңгіме, сурет бойынша мәтін, күнделік жүргізу, еркін тақырыпқа эссе жазу:

• ойды жүйелейді,

• сауатты жазуға үйретеді,

• шығармашылық қабілетті дамытады.

4. Сөйлеу әдебі мен қарым-қатынас мәдениеті

Тіл дамыту тек сөйлеу емес, сөйлеу мәдениетін сақтауды да қамтиды. Балаларға:

• сөзді бөлмеу,

• әдепті сөйлеу,

• тыңдай білу,

• жағымды әдет қалыптастыру

сияқты қарым-қатынас нормаларын үйрету маңызды.

Тіл дамыту мәдениетінің нәтижелері

Тіл мәдениеті дамыған оқушы:

• адамның ойын тыңдап қабылдай алады;

• өз ойын анық және жүйелі жеткізеді;

• әдеби тіл нормаларын сақтайды;

• сөздік қоры молаяды;

• өмірлік жағдаяттарда еркін қарым-қатынас жасай алады;

• білімін қолдана біледі.

Мұндай оқушының болашақта білім алуда, мамандық таңдауда, қоғамда өз орнын табуда мүмкіндігі жоғары.

Қорытынды

Тіл дамыту мәдениеті – сапалы білімнің өзегі, ұлттық тәрбиенің негізі. Тілді терең меңгерген, сауатты сөйлейтін және жаза алатын бала:

• интеллектуалды тұлға болып қалыптасады,

• шығармашылық ойлауы дамиды,

• қоғамда өз орнын таба алады.

Сондықтан мектепте де, отбасында да тіл мәдениетін жүйелі қалыптастыру – келешек ұрпақ тәрбиесіндегі маңызды міндеттердің бірі. Тілін жетік меңгерген ұрпақ – рухани бай, мәдениеті жоғары, ойы жүйелі елдің кепілі.